Еңбек ақыны ұйымдастырудың теориялық негіздері

Мазмұны

 

КІРІСПЕ

 

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1. Еңбек ақыны ұйымдастырудың теориялық негіздері

 

1. Еңбек ақының мәні, қызметтері және қағидалары

2.1 Еңбек ақының формалары және жүйелері

 

2.3  Еңбек ақы төлеудің шетелдік тәжірибесі

 

         2.4 Кәсіпорында еңбек ақыны ұйымдастыруды  жетілдіру

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Нарықтық  экономика жағдайында өндіріс тиімділігіне әсер ететін әртүрлі факторлардың маңызы арта түседі, себебі, бәсекенің күшеюі  кәсіпорындардың өмір сүру жағдайы  мен дамуына  тікелей әсерін тигізеді. Осы факторлардың ішінде алдыңғы  қатардағы орындардың бірін –  адам факторы алады, яғни экономикалық өсу мен тиімділіктің, бәсекеге қабілеттіліктің  негізін  заводтар мен фабрикалар немесе құрал-жабдықтар мен өндіріс  қорлары емес, тікелей адам капиталы құрайды.

Еліміздегі  экономикалық және әлеуметтік өзгерістерге байланысты еңбек ақы және жұмысшыларды әлеуметтік қолдау мен қорғау саласында  саясат та өзгеріске ұшырайды.  Бұл  саясатты жүзеге асырудың көптеген функцияларын мемлекет тікелей кәсіпорындарға артқан, яғни еңбек ақының формаларын, жүйелерін, мөлшерін кәсіпорындар өздері анықтайды.  Жұмысшылардың еңбек нәтижесін  ынталандыруға көп көңіл бөлінеді. «Еңбек ақы» түсінігі жаңа мазмұнымен толықтырылды және сонымен қатар  әртүрлі премиялар, қосымша төлемдер және әлеуметтік жеңілдіктер, ақшалай  және натуралды түрдегі барлық ақы  түрлерін алып жатыр.

Еңбек ақы  мәселелері  тек экономикалық жағынан  ғана емес, сонымен қатар, әлеуметтік жағынан да маңызды болғандықтан, экономикалық теорияда және іс жүзінде  ерекше орынға ие. Сол себепті бұл  дипломдық жұмыстың тақырыбы біздің қоғамымыздың қазіргі даму кезеңінде  өте актуальды болып табылады. Сондықтан да, Қазақстан Республикасының  Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдаған «Қазақстан - 2030» стратегиялық бағдарламасында  басты міндеттердің бірі – «жалақы мен төлемдерді, зейнетақыны толық және уақтылы төлеп тұру» екендігін айтқан [1].

Әрбір жұмысшының еңбек ақысы оның жеке қосқан үлесімен және кәсіпорын жұмысының нәтижесімен  анықталады. Ол салықтармен реттеледі, жоғарғы шегі шектелмейді. Ал, барлық ұйымдық – құқықтық формалардың  жұмысшыларының еңбек ақысының ең төменгі  мөлшері Қазақстан Республикасының  заңдарымен және жыл сайын «Республикалық бюджет» заңымен анықталады.

Нарықтық  экономика жағдайына көшуге байланысты еңбек ақы жүйесі түгелдей өзгеріске  ұщырады. Қазақстан Республикасының 15.05.07  «Еңбек кодексі» заңына сәйкес,  мемлекет  кәсіпорындар мен ұйымдардың кәсіпкерлік қызметіне  араласпайды, сонымен қатар, еңбек ақының  мөлшерін, формаларын, жүйелерін  анықтамайды, яғни оны ұйымдастырумен айналыспайды[2]. Мемлекет тек халықты әлеуметтік қорғаумен айналысады. Мысалы, еңбек  ақының  ең төменгі мөлшерін қояды, еңбек ақының салық салынбайтын  мөлшерін бекітеді, Еңбек Кодексіне  сәйкес жұмысшыларды жұмысқа  қабылдау және жұмыстан шығару тәртібін бекітеді.  Сондықтан, кәсіпорындар еңбекті  және еңбек ақыны ұйымдастыру жұмыстарын өздері жүргізеді., бұл – олардан  белгілі бір білім мен іс –  тәжірибені талап етеді. Еңбек ақыны  ұйымдастыру және төлеу саясаты  кәсіпорынның жұмыс нәтижесіне тікелей ықпалын тигізеді. Еңбек қатынастарының жарғылық заңды түріндегі реттеу, сонымен қатар жұмысшыларға еңбек ақы төлеу облысында кәсіпорын компетенциясына кіретін еңбек ақы шарттары көрсетілген кәсіпорынның ұйымдық келісім шарты болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1. Еңбек ақының мәні, қызметтері және қағидалары.

 

Республикада тұратын халықтың көпшілігі үшін жалақы кірістің негізгі бөлігі болып табылады. Сондықтан оны көтеру адамдардын қалыпты тұрмыс деңгейін қамтамасыз ету үшін аса маңызды. Нарыктық экономикаға бағдарландырылған жалақыны мемлекеттік нормалаудың жаңа жүйесі еңбек ресурстарын тиімді пайдалану мақсатында және қызметкерлердің еңбек белсенділігін арттыру мен материалдық ынталандырудың механизмін әзірлеудің бастапқы базасы болып табылады.

Кәсіпорын жұмысшысының табысына өндіріс шығындарына  кіретін жалақы,  еңбек және әлеуметтік ақшалай төлемдер, пайдадан алынатын сыйақылар, сонымен қатар, кәсіпорын  мүлкіне қосқан үлесі мен акцияларына  алатын дивидендтер, заттай алатын өнімдер  және т.б. табыстар кіреді. Жалақы –  материалдық игіліктер мен  көрсетілетін қызметтерді тұтыну қорының бір  бөлігі болып табылады. Ол жұмысшыларға еңбектерінің саны мен сапасына және нәтижелілігіне байланысты төленеді.

Нарықтық  экономика жағдайында жалақының  мәні төмендегі аспектілерден құралады:

• жалақы -  еңбек нарығындағы жұмыс  күшінің  бағасы;
• жұмыс  күші  бағасының  материалдық, заттық көрінісі болып тұтыну заттарының бағалары (азық-түліктік және азық-түліктік емес тауарлардың, көрсетілетін қызметтердің, салықтардың және басқа төлемдердің бағалары); олар жұмыс күшінің ұдайы өндірісін, олардың физикалық және рухани қажеттіліктерін қамтамасыз етеді (жұмыс күшінің өзінің және оның асырауындағы адамдардың жұмыс қабілетін қалпына келтіреді);
• жалақы еңбектің саны, сапасы және нәтижесіне байланысты;
• жалақы ұжымдық еңбектің нәтижесіне де байланысты.

Қазіргі кезде шаруашылықты жүргізуде жалақыны ұйымдастыру төмендегі қағидаларға  сәйкес жүргізіледі:

• еңбекке қарай бөлу қағидасы (еңбек ақыны, сыйлықтарды және т.б. уақтылы төлеу);
• өндіріс тиімділігінің артуы негізінде еңбек ақының деңгейін,жағдайын көтеру;
• еңбек ақыны еңбек нәтижесіне және шығындарына қарай төлеу;
• жұмысшыларды еңбек тиімділігін арттыруға материалдық жағынан

ынталандыру;

• еңбек өнімділігінің өсу қарқыны жалақының өсуіне қарағанда артық

болуы.

Сонымен бірге еңбекке ақы төлеу  мөлшері барлық жағдайларда Казақстан Республикасында белгіленген ағымдағы жылдың мемлекеттік бюджеті туралы заңмен белгіленетін минимумнан төмен болмауы керек.

 Еңбекке  ақы төлеуді құқықтық реттеу  екі әдіспен: орталықтанды-рылған  және жергілікті әдіспен жүзеге  асырылады.

Жалақыны  реттеудің мемлекеттік орталықтандырылған әдісі қызметкерлер тобының біліктілігін жіктеудің разряд аралық тарифтік коэффициенттерін , барлық қызметкерлердің еңбегіне  төлеудің «Бірыңғай тарифтік кестесін» , жалақы тарифтерін еңгізу арқылы жүргізіледі . Еңбекке ақы төлеудің орталықтандырылған әдісі мемлекеттік бюджеттен  қаржыландырылатын ұйымдар мен  кәсіпорындарда қолданылады .

Жалақыны номиналды, яғни жалақының ақшалай мөлшері және нақты жалақы, номиналды жалақыға қаншалықты тұтыну заттары мен көрсетілетін қызметтерді сатып алуға болатынын көрсететін жалақы де екіге бөледі:

                                               Ун 

Ур  =  ----------                                                   (1)

      Р 

Ур  - нақты (реальная)  жалақы;

Ун  - номиналды жалақы;

 Р  - тұтыну заттары мен көрсетілетін  қызметтер бағасының деңгейі.

Мұндағы нақты жалақы мөлшеріне сұраныс  пен ұсыныстың әсері үлкен  болады.

 

Кәсіпорындағы еңбекақының жалпы деңгейі төмендегі  негізгі факторларға байланысты:

• кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің нәтижесі, оның рентабельділік деңгейіне;
• кәсіпорындардың кадр саясатына;
• аймақтағы, облыстағы жұмыссыздық деңгейіне, қажетті мамандықтардағы жұмысшыларға;
• кәсіподақ, бәсекелестер және мемлекеттің ықпалы;
• кәсіпорынның қоғаммен байланыс саясаты.

Еңбекақы -  еңбек кілісім шарты негізінде, әрбір қызметкер жұмсаған еңбектің саны мен сапасына қарай бөлініп, олардың жеке тұтынуына берілетін  табыстың ақша түріндегі бөлігі. Еңбекақы экономикалық категория ретінде  екі жақты сипатта болады, бір  жағынан ол жалданған адам үшін - табыс, ал кәсіпорын үшін - өндіріс  шығыны болып табылады.

Жұмыс күшіне деген шығындар жалақымен ғана шектелмейді. Кәсіпорынның жұмыс күшіне жұмсайтын  шығындар қатарына сонымен қатар, жұмысшыларды әлеуміттік қорғау шығыстары, тұрғын ұймен  қамтамасыз ету  және әлеуметтік-тұрмыстық  қызмет көрсету шығындары. Еңбекақы,  кәсіпорынның қызметкерлерін жоғары өнімді еңбек уәждемесі мен   ынталандыруды  қамтамасыз ететін маңызды құрал.

Еңбекақы қоры - қызметкерлердің  жұмсаған еңбектерінің саны мен сапасына қарай бөлініп, олардың жеке тұтынуына  берілетін табыстың ақша түріндегі  бөлігінің сомасы болып табылады және құрылымы бойынша әр түрлі элементтерден  тұрады.

 

Кәсіпорындарда  еңбекақыны  тиімді  ұйымдастыру  оның  жұмысшыла-

рының еңбек  нәтижелерін ынталандыруға, дайын  өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға, өнімнің пайдасын және рентабельділігін көтеруге ықпалын тигізеді.

Еңбекақыны  тиімді ұйымдастырудың мақсаты –  кәсіпорынның шаруашылық қызметінің жалпы  нәтижелері мен жұмысшының еңбек  үлесінің арасындағы үйлестікті қамтамасыз ету, яғни еңбек өлшемі мен тұтыну өлшемі арасындағы сәйкестікті қамтамасыз ету.

Кәсіпорындар  қазіргі жағдайда, өзінің ұйымдастырушылық – құқықтық формасына назар аудармастан, еңбекақының түрлерін, жүйесін және мөлшерін өзі анықтайды. Бірақ, жұмысшылардың  жұмсаған еңбегі мен олардың санаттылық біліктілігін толық есепке алатындай  нарықтық механизмдер әлі құрылған жоқ. Сондықтан, мемлекет еңбекақының  ең төменгі мөлшерін заңды түрде  белгілеу арқылы, кәсіпорынның еңбекақыға бағытталған қаражаттарын салық  салу арқылы реттеп, аудандық коэффициенттер мен пайыздарды  (солтүстіктік қосылымдар) бекіту арқылы, мемлекеттік кепілді  еңбекақыны бекітеді. Еңбекақыны  ұйымдастыру  ұжымдық келісім-шарттар негізінде  құрылады, бұл келісім-шарттар, әдетте,  жұмыс беруші мен жұмысшының арасында, кәсіподақтың араласуымен 1 – 3 жылға  жасалады. Келісім-шарттарда мынадай  сұрақтар реттеледі:  еңбекақының  мөлшері мен жүйелері, сыйақылар, төлемдер, қосымша төлеулер мөлшері  және бағаның өсуі мен инфляция деңгейіне  байланысты еңбекақының өзгеру механизмі, ұжымдық келісім-шарт көрсеткіштерінің орындалуы, жұмыспен қамту, қайта оқыту, жұмысшыларды жұмыстан босату талаптары, жұмыс уақыты мен демалыс уақытының  ұзақтығы, жұмысшылардың еңбегін  қорғау, жұмыс жағдайын жақсарту, денсаулық  сақтау, еңбек қауіпсіздігін сақтау және жұмысшыларға берілетін жеңілдіктер.

Еңбекақы  мөлшерін анықтаушы элементтердің  бірі  - өмір сүру минимумы болып  табылады. Ол адамның денсаулығын  сақтауға және өмір сүруін қамтамасыз ететін материалдық игіліктер мен  көрсетілетін қызметтердің минималдық құрамы мен құрылымын көрсететін көрсеткіш. Адресті бағытталған  әлеуметтік саясатты жүргізудің базасы ретінде, еңбек ақының ең төменгі  мөлшерін белгілеуге, жасына қарай  зейнетақы мөлшерін белгілеуге, жұмыссыздарға  төленетін төлемақы мөлшері мен  білімгерлердің шәкіртақысы мөлшерін белгілеуге қолданылады. Еңбекақының  ең төменгі  мөлшері бір айда қарапайым  жұмысшыға (мамандығы жоқ) ақшалай  төленетін еңбекақы, ол қарапайым  жұмысты қалыпты еңбек жағдайында орындалады. Еңбек ақының ең төменгі  мөлшері өмір сүру бағаларымен және мемлекеттің экономикалық мүмкіндігімен  анықталады.

Қазақстан Республикасының 2008 жылдың желтоқсанында  қабылданған  № 8 – IV «2009 жылға арналған республикалық бюджет» заңына сәйкес, 2008 жылдың 1 қаңтарынан бастап белгіленген:

1. Жалақының  ең төменгі мөлшері  -  13470 тг.
2. Мемлекеттік базалық зейнетақы мөлшері  -  4 210 тг.
3. Зейнетақының ең төменгі мөлшері   - 7 900 тг.
4. Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес төлемақылар мен басқа әлеуметтік төлемдерді есептеу үшін, сонымен қатар, айыппұл санкцияларын қолдану үшін, салықтар мен басқа төлемдерді есептеу үшін айлық есептік көрсеткіш  -  1 246 т.
5. Базалық әлеуметтік төлемдер мөлшерін есептеу үшін, өмір сүру минимумының мөлшері  -  13470 тг. 

Біздің   елімізде  еңбекақы  екі  түрлі  қызмет   атқарады:  бір   жағынан,

жұмысшылардың өмір деңгейін көтеретін табысының  басты қайнар көзі болса, екінші жағынан - өндіріс тиімділігін арттырудың материалдық ынталандыруын қамтамасыз ететін басты тұтқа болып табылады.

Кесте 1.

Жалақының атқаратын қызметтері

 

Қызметтердің атауы	Қызметтердің мазмұны
Ұдайы өндірістік	Жұмыс күшінің ұдайы өндірісін  қамьамасыз ету, жұмыс күшінің ұдайы  өндірісіне ықпалын тигізетін еңбекақының  минималды деңгейін бекіту.
Ынталандыру	Өндірістің дамуына ынтаны арттыру, жұмысшының қосқан еңбек үлесіне  сәйкес жалақы деңгейін қою.
Өндірістік - есептік	Өнім бағасының құрылу үдерісінде тірі еңбектің қатысу өлшемін сипаттайды, оның жиынтық өндіріс шығындарындағы үлесін көрсетеді.
Реттеушілік	Жұмысшының тауарлар мен қызметтерді, ал жұмыс берушілердің өндіріс құрал  – жабдықтарын сатып алу қабілетін  қалыптастырады, яғни тауар ұсынысы  мен сұранысы арасындағы пропорцияның қалыптасуына ықпал етеді.
Әлеуметтік	Тауарлар мен көрсетілетін қызметтерге  төлем қабілеті бар сұранысты  қалыптастырады. Әлеуметтік  әділеттілік  қағидасын жүзеге асыруға ықпал  етеді.
Мотивациялық	Еңбекте шығармашылық пен моральдық-өнегелі  жағдайды дамытады, жұмысшының адамгершілік қасиетін және оның еңбек моралін  қалыптастырады.