Умк Ұйым экономикасы

                                    Дәріс жинағы

1. тақырып.  ҚР-ның экономикасына сипаттама

Дәріс мақсаты:

   1. Кәсіпорын экономикасына  түсінік беру

    2. Басқа да  экономикалық ғылымдармен байланысы

    3. Пәннің  мазмұнын  ашу.

    4.ҚР-ның экономикасына сипаттама беру

Дәріс жоспары:

   1.Кәсіпорын экономикасы пәні және оның мазмұны.

   2.Кәсіпорын экономикасы  және басқа да экономикалық  ғылымдармен байланысы

   3. Пәннің  мазмұны.

   4.ҚР-ның экономикасына  сипаттама.

Негізгі түсінік:

Кәсіпорын

Айналыс қоры

Өндіріс

Өнімділік

Табыс

Патент

 

1.Экономика- бұл тауарлар  мен қызмет көрсетулерді өндіру,бөлу,сату  және пайдалану жөніндегі қоғамдық  ғылым, яғни адам қызметінің  саласыболып, адамдардың қажеттілігін  қанағаттандыруға қызмет етеді  және барлық экономикалық ғылымдардың жалпы объектісі болып табылады. Шаруашылық өміріндегі көкейтесті , ең маңызды процестерді танып білу және реттеу бағытында көптеген экономикалық ғылымдардың ішінде теориялық және қолданбалы экономиканы бөлуге болады. Осылардың жиынтығы қысқаша «Қазақстандағы экономика», ал батыста- «Экономикс» деп атайды.

Теориялық және қолданбалы экономиканың негізі болып саналатындар:

• Экономикалық дамуды зерттеу;
• Жалпы халық шаруашылығы саласының жұмыс істеуін және жекелеген кәсіпорындарды зерттеу;
• Экономикалық саясаттың негізі принциптерін алдын ала зерттеу.

Кәсіпорын экономикасы  пәнін түсіндіру үшін ең алдымен  негізі экономикалық проблемаларды  шешуде кәсіпорындардың алатын орны мен роліне сүйенуіміз қажет.

Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын шаруашылықты жүргізудегі негізі объективті буынға айналады. Мәселе мынада, рыноктық сұранысты еске ала отырып, кәсіпорын тек өнім өндіріп қана қоймай, сонымен қатар халықты жұмыспен қамту, жаңадан жұмыс орындарын ашу, еңбекақыларын есептеу т.б. жұмыстарды іске асырған жөн.

 Өндіріс, кәсіпорынның  барлық жұмыс қызметін сипаттау  және түсіндіру-«Кәсіпорын экономикасы»  пәнін зерделеу болып табылады. Өндірістік қызметтердің заңдылығын  түсіну негізінде нақтылы өндірістік  мақсаттарды іске асыру шаруашылық  әдістерін әзірлеуге мүмкіндік туады.

Кәсіпорын экономикасының даму негізі қоғамдық өндірістің дамуына  объективті экономикалық заңдар жатады. Кез келген ұйымдастырушылық деңгейде экономиканы басқару – бұл  экономикалық заңдардың талабына сай  өндірістің қызмет етуі.

Қазіргі кезде кәсіпорынның мәртебесі, оны құрудың тәртібі мен жойылуы, мүлікті пайдалану, шаруашылық жүргізу, экономикалық және элеуметтік қызметтер, кәсіпорынның мемлекеттік және жергілікті өзін өзі басқару органдарымен қатынасы негізінде ұлттық заңмен реттеледі.

«Кәсіпорын экономикасы» бағамен зерделеуде, оның негізгі міндеті тұжырымдау қажет. Олар анықталатын екі ережемен еріксіз қабылданады және оның мәні мынада:

• Кәсіпорын меншік нысанына және салық құрамында болуына қарамастан бірінші буыны халық шаруашылығының экономикалық негізі болып табылады, ақырғы соңында кәсіпорынның тиімді жұмыс істеу деңгейі жалпы халық шаруашылығының даму деңгейі  мен халықтың әлөауқатының деңгейіне байланысты болады;
• Нарықтық экономикаға өту бұрыннан әрекет еткен шаруашылық тетігін жанөжақты қарастыруды, оның құрылымына жаңа нысандар енгізуді, атап айтқанда, кәсіпкерлік, бәсеке, бизнес-жоспар, еңбек мотивациясы, салық салу, т.б. қажет етеді.Осыған сәйкес пәннің негізгі мақсаты мына төмендегілерден тұрады:
• Кәсіпорындарда әрекет ететін шаруашылық тетіктерінің негізі элементтерін қарау;
• Алдын ала анықтайтын нарықтық эконмиканың талаптарына сай шаруашылық жүргізудің жаңа нысандары мен әдістерін кеңінен енгізу;
• Меншіктің әр түрлі нысандарындағы кәсіпорын экономикасы мен ұйымдастырудың ереркшеліктерін зерделеу.

2.Қандай кәсіпорын болмасын өзінен- өзі тіршілік ете алмайды, ол жалпы экономикамен тікелей байланысты, бірінші жағынан - өндіріс фактроы рыногы, екінші жағынан - өткізу рыногі арқылы. Сондықтан да кәсіпорын экономикасы жеке кәсіпорындардың басқа шаруашылық құрылымдарымен қатынасатын рынокпен зерделеуге тиіс. Сонымен ол шаруашылық процесін жалпы және де жеке кәсіпорындардың мүддесі ретінде көзқараста қарайды.

Кәсіпорын экономикасы  микро және макроэкономикамен тығыз  байланысты. Микроэкономика- бұл сала, кәсіпорындар, отбасылар, яғни жекелеген экономикалық құбылыстарды қамтитын экономикалық ғылымның бір бөлігі. Осы салалардағы тауарлар және қаржы рыноктарын, банкілерді, түрлі фирмалар мен кәсіпорындарды, тағы басқаларды зерттейді. Микроэкономика сол сияқты жекелеген тауарларды өндірудің көлемін қалай тағайындайтынын және олардың бағаларын, халықтың жинақ ақшаларын салықтар қалай ықпал ететінін, т.б. зерделейді. Ол кәсіпкерлік қызметінің экономикасы мен ұйымдастыру мәселелерін де  зерттейді. Бұған жататындар: бизнестің ұйымдық нысаны және құқықтық негізі, фирмалардың қаржы және шаруашылық мәселелерін жоспарлай,бизнестің дамуы үшін капиталды жұмылдыру тәсілі, рынокты монополиялау деңгейін бағалау әдісі, баға белгілеу әдісі, баға белгілеу мәселесі және өнімдерді сатудағы өндіріс шығындарын есептеу, т.б.

Микроэкономикалық талдау тек жеке кәсіпорынға ғана тиісті емес, сонымен бірге жеке кәсіпорынның рыноктағы ықпалын және ақиқатында, кәсіпорын деңгейін экономиканы  және өндірісті ұйымдастыруды зерттеу болып табылады.

Макроэкономика –  бұл экономиканы біріңғай тұтас  ретінде қарайды және сұраныс  пен ұсыныстың жиынтық процестерін  қалыптастыруды зерттейді. Мұнда сұраныс- белгілі баға бойынша тұтынушылар  сатып алудағы дайын тауар  саны, ал ұсыныс- бұл тауарды және қызмет көрсетуді жеткізу.

Макроэкономика, сол сияқты ұлттық табысты, жалпы өнімді зерттейді, үкіметтің бюджеттік саясатының, ұлттық банкінің ақша саясатының экономиканы  дамытудағы ықпалын, инфляцияны, жұмыссыздық  деңгейін және т.б. талдайды.

Макроэкономикалық талдау деңгеиі жалпы экономика бойынша немесе олардың құрамдық бөліктері ұлттық экономиканың салаларына жатады. Бұл салаларды зерделей отырып,  Макроэкономика экономика құрылымының жалпы көрінісін және халық шаруашылығының салалар арасындағы өзара қатынастарын көрсетуге өзінің алдына мақсат етіп қояды.

Әр елдің ұлттық экономикасы  макроэкономика деп аталады.Қазақтың макроэкономикасы аралас экономика  болып табылады.Аралас экономикада  экономикалық механизмдер кеңінен  пайдаланылады, себебі мемлекеттік емескәсіпорындарды макродәрежеде басқару қажеттілігі және макродеңгейдегі ұйымдастыру және басқару рөлінің өзгеруі экономикалық механизмін кеңінен пайдаланудыталап етеді. Өйткені, аралас экономикада өндірістің өнім көлемін жоспарлау арқылы мемлекет белгілей алмайды. Қанша, қандай  және қайда қызмет көрсету қажеттілігін рынок анықтайды.

«Кәсіпорын экономикасы» пәні «Менеджмент», «Маркетинг», «Бухгалтерлік  есеп және шаруашылық қызметін талдау», «Қаржы», «Статистика» және т.б. пәндермен  тығыз байланысты.

Кәсіпорын  экономикасы  үшін берілетін шама бар, ол әр уақытта  есепке  алынады. Халық  шаруашылығындағы кез келген  өзгерістер, мысалы  қажеттілік  құрлымының  өзгеруі,  демографиялық  ілгерілеу, халық  табысының өзгеруі, ғылыми- техникалық жетістіктер және   т. б.  Кәсіпорынның  жағдайын  өзгертуге  әкеліп соқтырады. Керісінше, кәсіпорын эканомикасын зерделеу объектісі, мысалы, өндіріс шығындары  макроэканомиканың мәліметтері болады, сондықтан  да  зерттеулерде  осыларды ескеру  қажет.

         Сонымен ,  кәсіпорын эканомикасы дербес  эканомикалық  пән болып    табылады, пәннің  мән- мағнасын  зерделеу   кәсіпорынның   іс- әрекетін,   әзірлеу процесін  және  шаруашылық  шешімдерін қабылдау.

    Кәсіпорын  белгілі бір  кәсіпкерлік ортада  қызмет атқарып, оның барлық  іс- әректіне  ықпал көрсетеді.  Кәсіпкерлік орта  қалыптасқан эканомикалық және  саяси-ахуалды, құқықтық,  әлеуметтік- мәдени, технологиялық, географиялық  ортамен, экологиялық жағдаймен, сонымен бірге институтционалдық және ақпарат жүйелерін сипаттайды.

3.Кәсіпорын экономикасын зерделеудің  негізгі  объектісіне жататындар.

-  кәсіпорынның өндірістік  құрылымы, өнеркәсіп өндірісінің   үлгісі, өндіріс  кезеңін  ұйымдастыру  .

- өндірісті басқару  процесін  ұйымдастыру.

- шаруашылық  стратегиясын таңдау,  өнімді, өндіруді жоспарлау және өнімді сатуды әзірлеу.

- өндірісті  қалыптастыру, капиталды  пайдалану және  кәсіпорынның  табысын қорландыру.

- өндірістің  материалдық-  техникалық базасымен  қамтамасыз  етілуі ,  шикізаттар,  материалдар   жеткізілуі, босалқы  қорды  қалыптастыру және оларды  ұтымды пайдалану.

- өндірістің техникалық  жағдайы  және  қажетті өндірістік  инфрақұрылымды   құру.

- өндірістік  шығындарды  қалыптастыру,  өнімнің  өзіндік құн   калькуляциясы,  өндірістің баға саясаты.

- өндірістің  қаржы  ресурстары,  шаруашылық  қызметінің   тиімділігі,   кәсіпкерліктегі тәуелділік  баға.

- кәсіпорынның  жаңартпашылық   қызметі,  өнімнің  сапасы, кәсіпорынның  жаңартпашылық  саясаты ,  экономикалық   проблемалар.

- кадрларды  іріктеу , оларды  жұмысқа қабылдау , еңбекті ұйымдастыру, еңбекке ақы төлеу  жүйесі   және  еңбек  өнімділігін  арттыруды  ынталандыру.

Сонымен , кәсіпорын эканомикасы - өндіріс  факторларының  жиынтығы  (меншіктік және қарызгер ), өндірістік  емес факторлар (бала бақшалар , профилактория және т.б.), айналыс қоры, дайын өнім, кәсіпорындардың есепшоттарындағы ақша қаражаттары, құнды қағаздар, материалдық емес меншікті қор (патенттер, лицензиялар, және т.б.),  өнімді сату  нәтижесіндегі  табыстар немесе зияндар және түрлі қызмет көрсетулер.

Ұсынылатын әдебиеттер:

    1.  Кәсіпорын экономикасы.Г.Ө.Жолдасбаева.Оқу құралы,Алматы,2002ж.

    2.  Экономика предприятия (фирмы).Под редакцией Калдыбаева О.,

         Темирбаева А.Учебное    пособие. Алматы., «Санат»,1997год.

    3. Современная экономика. Под редакцией доктора экономических

     наук,профессора    Мамедова О.Ю.,Изд.2-е,Ростов-на-дону, 

     Издательство «Феникс»,1998год.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2-тақырып. Экономиканы  мемлекеттік реттеу

Дәріс мақсаты:

      1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің теориялық астарын ашып көрсету.

      2. Мемлекеттік реттеудің ғылыми тұжырымдамасының  негізгі  ережелерін                   меңгеру.

Дәріс жоспары:

1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігі мен ұйымдық – методологиялық негіздері.
2. Трансакциялық шығындар.
3. Мемлекеттіқ реттеудің ғылыми тұжырымдамасының  негізгі  ережелері.

Негізгі түсінік:

Экономиканы мемлекеттік  реттеу

Трансакциялық шығындар

 

        1. ЭМР әлеуметтік – шаруашылық процестеріне олардың тиімді теңгермешілігі мен макроэкономикалық тұрақталығын қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттің әкімшілік- экономикалық және ұйымдық  - құқықтық негізде араласуын білдіреді.

       Азамат тарихи мемлекеттердің пайда болуы мен даму барысы, сондай – ақ, олардың арақатынасы бейбіт іс - әрекеттермен қатар, күшейту жолымен де анықталатындығын айқын көрсетіп отыр. Соңғы жағдай, яғни күшейту іс - әрекеттері объективті түрде белгілі бір материалдық – техникалық және интеллектуалдық қорларды елдің қорғаныс қабілетін қажетті деңгейде қамтамасыз ету үшін бөлуіне мемлекетті мәжбүр етті. Оған қоғамның  барлық мүшесі мүдделі сондықтан олар мемлекет  тарапынан шетелдік қол сұғушылықтан қорған жөніндегі  шараларға бірыңғай ие бола отырып, жоғарыда аталған қорларда жасауға арналған мәжбүрлі салыққа төлеуге түсіністікпен қарайды. Өйткені бұл қорларды тұтыну, жекелеген сұраныс жиынтығын анықтау арқылы емес, ұжымдық түрде  жүзеге асырылады, ал бұл нарықтық механизмді шектейді  және қоғамдық тауар көрсеткіштерін қалыптастырады. Мұндай тауарлар қатарына мемлекетті басқару ісін, азаматтардың заңды құқық қорғау  мен қоғамдық тәртіпті сақтауды, күрделі ғылыми зерттеулер жүргізу мен нәтижелерін қолдануды ұйымдастыруды, тұтастай энергетикалық, экономикалық жүйелі құру мен пайдалануды, жалпы мемлекеттік табиғатты қорғау шаралардың әсерісе, төтенше жағдайларды алдын ала ескертуді және  т.б. жатқызуға болады.

2. Мемлекеттік реттеу қажеттілігін айқындауда – таурларды өндірушілер мен оларды тұтынушылардың нарықтық өзара қалыптастырының күйелюі мен тығыздығының “сыртқа әсерлері” болып табылады.

       Нарық  субъектілерінің өзара іс - әрекеттерінің  шарттарын анықтауға және олардың  сақталуын бақылауға арналған  трансакциялық шығындарды төмендетуде  де мемлекеттің  ролі зор.  Мұндай  шығындырдың салыстырмалы  түрдегі төменгі мөлшерін көбінесе мемлекет тарапынан мәжбүр ету тетіктерін қолдану арқылы қамтамасыз етеді, ал оған нарықтық бәсекеге қатысушылардың бәрі де мүддел. Халықты әлеуметтік жағынан қамтамасыз етуде мемлекеттің ролі ерекше.