Бюджет түрлері мен деңгейі

Қазақстан бюджетiнiң тапшылығы I тоқсанның қорытындысы бойынша 22,7 миллиард теңгеге жеттi. Қаржы  министрлiгiнiң мәлiметiне сенсек, қаңтар-ақпан  айындағы республикалық бюджеттiң  тапшылығы – 109,3 миллиард теңге. 2010-12 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы заңға сүйенсек, биылғы жылы республикалық бюджеттiң тапшылығы 803,6 миллиард теңгеден аспауы тиiс. Үкiмет бюджет тапшылығының орнын толтыра ала ма? Осы сауалдарды сарапшыларға қойып көрдiк.

Қазақстан даму институтының президентi Мағбат Спановтың ойынша, бюджетте үлкен тапшылық болмауы тиiс. “Өйткенi, – дейдi ол, – Қазiр мұнай бағасы жоғары. Бюджетте көрсетiлген мұнай баррелiнiң ең жоғары бағасы – 65 доллар. Ал мұнай баррелiнiң бағасы бүгiнде 80 доллардан асып түстi. Бюджет 70 пайызға мұнай бағасына тәуелдi. Мiне, осының арқасында үкiмет тапшылықтан құтыла алады. Оның үстiне бюджеттiң 800 миллиард теңге көлемiндегi тапшылығын үкiмет 705 миллиард теңгеге жуық мемлекеттiк құнды қағаздар шығару арқылы жапты. Инвестициялық қорларды осы құнды қағаздарды сатып алуға мәжбүрледi. Сондықтан қазiр үкiметте қаржы бар”. Десек те экономист бұл инфляцияға терiс әсер ететiнiн жасырмайды. “Бұған 3 триллион 200 миллиард теңгеге жеткен мемлекеттiң iшкi қарызын қосыңыз. Экономикалық тұрғыдан алғанда, бұл – үлкен сома. Ерте ме, кеш пе, бұл проблеманы шешу керек”, – дейдi экономист. “Алайда егер алда-жалда әлемдiк нарықтағы жағдай өзгерiп, мұнай бағасы құлдыраса, ахуалымыз ушығатыны анық”, – дейдi ол.

Болат Жәмiшев

Қаржы министрi Болат Жәмiшев I тоқсандағы бюджет тапшылығын дәстүрлi әдiспен толтырмақ. Яғни, iшкi қор нарығынан жеткiлiктi мөлшерде қарыз алу арқылы. Бiрақ, М.Спановтың ойынша, қарыз алу бюджет тапшылығы мәселесiн түбегейлi шешпейдi. “Мұның қысқа мерзiмдiк ғана әсерi бар. Және бұл әдiс белгiлi бiр уақытқа дейiн ғана жұмыс iстеуi мүмкiн. Мәселен, кеңес одағы кезiнде билiк халықты 3 пайызбен қарыз алуға мәжбүрледi. Сондықтан мұндай әдiс көбiне-көп авторитарлы билiктiң қысымы арқылы ғана жұмыс iстейдi”. Сарапшының ойынша, бюджет тапшылығынан құтылудың бiрден-бiр жолы – өндiрiстi жолға қою. “Халық тұтынатын тауар шығару, газ өндiру, тау-кен өнеркәсiбi өндiрiсiн, қысқасы, нақты өндiрiстi дамытпайынша, мәселе шешiлмейдi. Тек өнеркәсiп массасы ғана артық ақша массасын сығымдай алады”

 Бюджет – ол жалпы қаржы категорияға  қарағанда бөлек, ерекше тұрған экономикалық категория. Оның қаржыдан ерекшелігі тек  қана абстракцияның басқа деңгейі  мен қаржылық байланыстың әр түрлі  дәрежеде болуына байланысты. Сондықтан, көптеген қаржылық байланыстардың ішінде бір- бірінен ерекше тұратын бөлек  арнайы салаларды бөліп шығаруға болады. Сондай бір ерекше байланыс қоғамдық құндылық өнім бөлу аумағында мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы қаржылық қарым- қатынас болып табылады. Бұндай қаржылық қарым — қатынастың жалпы белгісі, біріншіден, олар мемлекеттің қатысуымен болатын құндылық бөлу процесінде орын алуы, екіншіден, жалпы мемлекеттік фунцияларды атқаруға арналған орталықтандырылған ақша қаражаттар қорын қалыптастыру мен пайдалануына байланысты. Осындай барлық қаржылық қарым – қатынас мемлекеттік бюджет деген түсініктің экономикалық мазмұнын құрады.

Бюджет әр мемлекетке өзінің экономикалық, әлеуметтік және саясаттық  фунцияларын орындауға объективтік  ақшалай түрде қажетті. Бюджет қай  мемлекеттікі болмаса да, мазмұндары бірыңғай категориялардан қалыптасады, яғни салық, займдар, шығын және тағы басқалары, сонымен қатар олар бір  қоғамдық – экономикалық формациядан  басқа формацияға ауысса да өздерінің  мазмұнын өзгертпейді. Дәл осы ұғым бюджетті экономикалық категория деп  дәлелдейді. Сондықтан, бюджеттің экономикалық түбі басқа да экономикалық категорияларға сай ақша түріндегі және соған  сәйкес материалды негізі бар өндірістік қарым — қатынаста жатыр.

Бюджет экономикалық қарым  – қатынасқа негізделгендіктен  объективтік түрде сипатталады. Өз алды бюджеттік сала болуы адамзаттың субъективтік пікіріне байланысты емес, ең алдымен ол қоғамдық өндірістің дамуына керекті орталықтандырылған ресурстарға, мемлекеттің табиғаты мен функцияларынан туатын объективтік  қажеттілікке байланысты. Ақша қаражаттары  ресурстарын орталықтандырудың  экономикалық және саясаттық мәні өте  зор, себебі олар мемлекеттің жоспарлаған  шараларын іске асырудың негізгі  құралы, біріккен экономикалық және қаржылық саясатты жүргізуге қажет болып  табылады.

Сондықтан, мемлекеттік бюджетке мынадай түсінік берілген — ол «республикалық  және жергілікті бюджеттердің арасындағы қарама-қарсы өтеу операцияларын есептемегенде сараптамалық ақпарат ретінде пайдаланатын және бекітуге жатпайтын қосындысын құрайтын жалпы бюджет». Сонымен қатар, «мемлекеттік бюджет» термині – мемлекет құрастыратын және басқаратын орталықтандырылған бюджеттік қор мағынасына да пайдаланады.

Бүгінгі күнгі мемлекеттің  бюджеті қаржылық қарым – қатынастағы  әр түрлі қатысушылардың әлеуметтік – экономикалық мүдделерін қалыптастыратын  күрделі және көп міндет атқаратын  құрал. Бюджет арқылы орталық пен  аймақтар арасындағы әлеуметтік шығындар мен салық бөлу, еңбекақы мен кіріс  жөніндегі келісімге (компромисс) келеді, бюджеттік дотациялар мен трансферттер бөлу арқылы мемлекет орталық және жергілікті мүдделерді қалыптастырып  іске асырады. Ал бюджет экономикалық құжат ретінде қоғамның саясаттық  және әлеуметтік дамуын көрсетеді [3].

Бюджет түрлері  мен деңгейі

Бюджеттік жүйе – мемлекеттің  барлық қаржы жүйесінің маңызды  құрамдық бөлігі болып табылады. Бюджеттік  жүйе экономикалық категория ретінде  мемлекеттің орталандырылған ақша қорын – бюджетті-қалыптасу мен  пайдалану бойынша заңды, жеке тұлғалар мен аймақтар арасындағы барлық қаржылық қатынастар, бюджеттік қалыптасу  мен атқарудың әдіс тәсілдері  және сол қатынастарды басқару органдарымен қатысты. Басқаша айтқанда, барлық  деңгейдегі бюджеттер мен Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры және экономикалық қатынастар мен құқықтық нормаларға негізделген бюджеттік қатынастар қосындысын жүйе деп түсіндіріледі.

2005 жылы қаңтар айының 1 жұлдызында күшіне енгізілген  жаңа Бюджеттік кодекстің 6-бабына  сәйкес Қазақстан Республикасының  бюджеттік жүйе құрамына келесі  бюджет түрлері мен деңгейлері  кіргізілген:

- республикалық бюджет;

- облыстық бюджеті, республикалық  маңызы бар қалалар мен астана  бюджеті;

- аудан бюджеті (облыстық  маңызы бар қалалар бюджеті).

Бюджеттік заңнамаларға сәйкес бюджеттің барлық түрлері мен  деңгейлері дербес болып есептеледі. Бюджеттік жүйе құрылымында Төтенше  мемлекеттік бюджет пен Ұлттық қор  қарастырылады.

Елдің бюджеттік жүйесінің  орталық орнын келесі қаржы жылға  Қазақстан Республикасының заңымен  бекітілетін республикалық бюджет алады. Республикалық бюджет салықтық және басқа түсімдер арқылы қалыптасқан  және мемлекеттік саясаттың жалпы  республикалық бағыттарын іске асыруға  арналған орталықтандырылған ақша қоры ретінде анықталады.

Қазақстан Республикасының  Ұлттық қор негізін мемлекеттің  қаржы активтері мен материалды емес активтердің мүлік түріндегі  басқа да активтері құрайды. Бұл  қордың қаражаттары мемлекеттің  әлеуметтік-экономикалық даму тұрақтылығын қамту, қаржылық активтер мен басқа  мүлік қорландыру, экономиканы шикізаттық сектордан тәуелділігін және сыртқы қолайсыз факторлардың әсерін төмендетуге  арналған.

Бюджеттік жүйе қызмет атқаруының негізгі келесі қаржылық қатынастары:

- мемлекеттің кәсіпорындармен  орталықтандырылған ақша қоры  қалыптасу процесі жөнінде;

- мемлекеттің өндірістен  тыс саласының мекемелерімен  бюджет тарапынан қаржыландыру  жөнінде;

- мемлекеттің халықпен  бюджет кірісін қалыптасу және  әр түрлі өтемақы төлеу мен  әлеуметтік жәрдем жасау жөнінде;

- қаржы-банк жүйесінің  мекемелері арасында ;

- мемлекеттің шетелдік  мемлекеттермен.

Қаржылық қатынастардың  барлық бұл формалары мемлекетпен  реттеледі, жетілдіріледі және белгілі  принциптер мен құқықтық нормалар негізінде  басқарылады.

Қазақстан Республикасының  бюджеттік жүйесі ынтымақтық, толығу, бірізділік, басымдылы, шынайшылық, жайдарылық, дербестік, жауаптылық, тиімділік және нәтижелілік принциптерге негізделеді, Бұл принциптер арасында басты болып  ынтымақтық және дербестік принциптері  саналады, олар бюджеттік процесті ұйымдастырудың да негізгі принциптері  болып саналады.Ынтымақтық принцип – бюджеттік жүйенің ұйымдастыру – экономикалық орталықтандыру дәрежесін көрсетеді. Республика аумағында әрекет жасайтын мемлекеттік кірістер мен мемлекеттік шығыстар жалпы біріңғай жүйесі бар екені осы ынтымақтық принцип арқылы дәлелденеді. Бұл принцип бюджеттік жоспарлау әдістемесі мен ұйымдастыру бірлестігіне және жоспарлау мен әлеуметтік-экономикалық болжамдау өзара байланысына кепіл береді. Осы принциптің негізінде заңнамалық, өкілдік органдар жағынан бюджет қаражаттарының қозғалысына тиімді бақылау жүргізіледі,

Толығу принципі – бюджеттер мен Ұлттық қорда республиканың заңнамаларымен қарастырылған, обьективті және сенімді көрсеткіштер негізіндегі кірістер мен шығыстар толық көлемінде болуын қадағалайды. Үкіметте бюджетте қарастырылғаннан басқа ешқандай да кірістер мен шығыстар болуы тиісті емес. Бюджеттің толығу принципімен бюджет-брутто мен бюджет-нетто түсініктері байланысты. Бюджет-брутто мемлекеттің кірістер мен шығыстар бойынша барлық қаржы операцияларын көрсетеді. Ал бюджет-нетто тек қана бюджет баптарының қалдықтарын көрсетеді.

Шынайшылық принцип деген бюджеттің қабылданған көрсеткіштерінің республика мен аймақтардың әлеуметтік – экономикалық дамуының ортамерзімді жоспарлары және ортамерзімді фискалдық саясаттың бекітілген параметрлері мен бағыттарға сәйкестігі. Сондықтан бюджет көрсеткіштерінің шынайшылығы экономика ахуалы және өндіріс көлемін объективтік бағалау мен әлеуметтік – экономикалық даму жоспарының макроэкономикалық көрсеткіштеріне негізделеді.

Бюджет жүйесінің жайдарылық принципі бекітілген бюджет пән оны атқару есебі жөнінде бұқаралық ақпарат құралдарында жариялауын керек етеді.

Жергілікті бюджеттердің тиімді іс — әрекетінің шарттары болып  дербестік пен теңгерулік табылады. Бюджеттердің дербестік принципі маңында олардың кірістері өзіндік қайнар көздерінің түсімдері арқылы қалыптастыру мен сол кірістер көлемінде ғана пайдалану бағыттары анықталуы түсініледі. Бұл принципті қолдану әр деңгейдегі бюджеттер арасында түсімдерді тұрақты түрде бөлуін кірістіру мен олардың жұмсау бағыттарын анықтау.

Федералды мемлекеттерде  жергілікті бюджеттердің кіріс пен  шығыстары федерация мүшелерінің  бюджеттеріне, ал федерация мүшелері өз кірістері және шығыстарымен федералды  бюджетке кірмейді. Біртұтас мемлекеттерде  жергілікті бюджеттер өз кірістері  және шығыстарымен республикалық бюджетке кірмейді, яғни олар дербесті болады. Жоғары экономикалық және әлеуметтік тиімділікке  жету үшін шығыстар неғұрлым жергілікті әкімшілік – аумақтық бірлікке жақын  болуы қажет, себебі сол бірлік мүдделеріне  жұмсалатын шығыстар [4].

Қазақстан Республикасында, екі буынды бюджеттік жүйе қолданылады  – республикалық бюджетжәне жергілікті бюджеттер.

Бюджеттік құрылым. Бюджеттік  қатынастар мен бюджетаралық байланыстар

Мемлекеттің кәсіпорындар, мемлекеттік  мекемелер мен халық арасындағы қаржылық қатынастарды бюджеттік қатынастар деп атайды. Бұл қатынастардың  қаржылық қатынастар бөлігі ретіндегі  ерекшелігі, біріншіден, олар мемлекет қатысатын бөліс процесінде болуынан, екіншіден, олар жалпы мемлекеттік  мұқтаждықты қамтамасыз етуге арналған ақша құралдарының орталықтандырылған қорда қалыптастыру және пайдалану байланысынан тұрады.

Бюджеттік құрылым – ол елдің мемлекеттік бюджеті мен  бюджеттік жүйені ұйымдастыруы және олардың өзара байланысының ұйымдастырушылық формалары.

Бюджеттік құрылым елдің  мемлекеттік құрылымдық формасымен анықталады және биліктің орталық пен  жергілікті органдарының республикалық  және жергілікті бюджеттерді құрастыру, қарау, бекіту мен атқару, кірістер мен шығыстарды бөлу жөніндегі өкілеттіліктерін реттейтін құқықтық нормаларға негізделеді. Бұлар бюджеттік жүйенің буындарын  құрайды, ал олардың өзара байланысы  бюджетаралық қатынас механизмі  арқылы іске асады.

Бюджеттік процесті ұйымдастырудың негізі. Бюджеттік процестердің кезеңдері

Қазақстан Республикасында  бюджеттік процесс өз алды мемлекеттік  орталық және жергілікті органдардың, бюджеттік процестің қатысушыларының  бюджеттер мен Ұлттық қор болжамын жасау мен қарастыру, оларды бекіту мен атқару және бақылау жөніндегі  әрекеттерін тізбектелген және реттелген  түрде іске асыруды көрсетеді.

Егеменді мемлекеттің  бюджеттік процесі әрекеттегі бюджеттік  заңнамаларға сәйкес ұйымдастырылады. Республикада бюджеттік процесті ұйымдастыру  келесі принциптерге негізделеді:

- тұтастық – оның маңында  біріңғай құқықтық база, бюджеттік  жіктелу, бюджеттік пен статистикалық  ақпаратқа қажетті бюджеттік  құжаттар формаларының бірлігі  және ақша жүйесінің бірлігі;

- дербестік – оның маңында  бюджеттік процеске әрбір қатысушы  өз әрекетін өз еркі ұйымдастырады  және сол әрекет кірістердің  өзіндік қайнар көздері барлығымен  және оларды пайдалану бағыттарын  анықтайтын құқықпен қамтамасыз  етуіне;

- теңгерушілік – оның  маңында барлық бюджеттердің  кірістері мен шығыстары арасындағы  арақатынастарды дұрыс тағайындалуында.

Бюджет Қазақстан Республикасының  әлеуметтік-экономикалық ортамерзімді даму жоспары мен Республика Президентінің  Қазақстан халқына арналған жылсайынғы Жолдауының есебімен құрастырылған  аумақтардың даму бағдарламалары негізінде  қалыптасады.

Бюджеттік процестің ұйымдастыруы бюджеттік жоспарлау бойынша  өкілетті орган – Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің келесі қаржы жылға арналған бюджет саясатының негізгі бағыттары мен  мемлекеттің нығайланған қаржы  жоспарының жобасын дайындаудан  басталады. Жоба жыл сайын Қазақстан  халқына арналған Республика Президентінің  Жолдауы, ортамерзімді әлеуметтік-экономикалық даму жоспары, аумақтардың даму бағдарламалары, бюджетті атқарудың ағымдық бағалауы, макроэкономикалық көрсеткіштердің  динамикасы, ақша-несиелік пен фискалдық  саясаттың негізгі бағыттарының негізінде жасалады.