Бюджет түрлері мен деңгейі

Бюджеттік құрылым - ол елдің  мемлекеттік бюджеті мен бюджеттік  жүйені ұйымдастыруы және олардың өзара  байланысының ұйымдастырушылық формалары. Бюджеттік жайластырушылық түсінігі бюджеттік жүйенің құрылымын, бюджеттік  жіктеуді, бюджеттік жүйе мен бюджеттерді  құру принциптерін енгізеді.

Бюджеттік құрылым елдің  мемлекеттік құрылымдық формасымен анықталады және биліктің орталық пен  жергілікті органдарының республикалық  және жергілікті бюджеттерді құрастыру, қарау, бекіту мен атқару, кірістер мен шығыстарды бөлу жөніндегі екілеттіліктерін реттейтін құқықтық нормаларға негізделеді. Бұлар бюджеттік жүйенің буындарын  құрайды, ал олардың өзара байланысы  бюджетаралық қатынас механизмі  арқылы іске асады.

Қазақстан Республикасыныц  бюджеттік жайластырушылығы мемлекеттік  құрылымның біртұтас формасына сәйкес, мұнда ел әкімшілік-аумақтық бірліктерінде  автономияда, мемлекетте жоқ. Олар барлығы  біріккен құқықтық актілерге, биліктің біріккен органдарына, саясаттық, экономикалық және әлеуметтік процестерді орталықтандырылған басқаруға бағынады. Жалпы айтқанда, бюджеттік құрылым әрекеттегі негізгі  құқықтық актілер экономикалық-әлеуметтік процестердегі бюджеттің рөлі мен  мәні арқылы анықталады.

Бюджеттік процестегі жоғары және төмен тұратын бюджеттер  арасындағы бүктемелеуленген қатынастарды бюджетаралық қатынастар деп атайды. Бюджетаралық қатынастар жүйесі тек  қана республикалық бюджет пен республиканың  аймақтар бюджеттері арасындагы қатынастардан  тұрмайды, оған аймақтар ішіндегі облыстық және аудандық бюджеттер арасындағы қатынастар да кіреді. Бюджетаралық қатынастардың  негізі болып мемлекеттік басқару  деңгейлерінің өкілеттілігі мен  функцияларын айқын шектеу, бюджет деңгейлері арасьшда кірістер мен шығыстарды бөлу әдістерінің бірлестігі табылады.

Бюджетаралық қатынастар белгілі принциптерге негізделеді. Қазақстан Республикасының Бюджеттік  кодексінде келесі бюджетаралық принциптер мазмұндалған:

• төмен тұрған бюджеттердің жоғары тұрған бюджеттермен арақатынасындағы теңбе-теңдік;

• түсімдердің келесі шектеу критерийлерін есепке ала отырып, оларды тиімді бөлу:

а) төмен тұрған бюджеттер  маңында тиянақты сипаттары бар, сыртқы факторлардың әсеріне тәуелсіз салықтық және салықтық емес түсімдер бекітіледі;

ә) мемлекеттік мекемелер  көрсеткен қызметтерге төленген төлемдер салықтық және салықтық емес түсімдер ретінде сол қызметтерді  қаржыландыратын бюджеттің кірісі болып түседі;

б)қайта бөліс сипатты  және салықтық базасының жайғастыруы  бір қалыпты емес салықтар бюджеттік  жүйенің неғұрлым деңгейіне бекітіледі;

в) салықтар мен бюджеттің  басқа міндетті түсімдері неғұрлым оларды жоғары дәрежеде жинайтын бюджет деңгейіне бекітіледі;

г) тиянақты аумақтық салықтық база бойынша жинайтын салықтар жергілікті бюджеттер маңына бекітіледі.

• әкімшілік-аумақтық бірліктер  бойынша бюджеттік деңгейлерді  қамтамасыз етуді теңестіру;

• жергілікті атқарушы органдардың  мөлшерлес деңгейде мемлекеттік  қызмет керсетуді қамтамасыз ету;

• мемлекеттік қызметті максималды тиімді және нәтижелі көрсету, яғни мемлекеттік қызмет көрсетуді  неғұрлым соларды тиімділік және нәтижелік түрде өндіретін және көрсететің мемлекеттік органдар маңына бекіту;

• мемлекеттік қызмет көрсету  деңгейді оларды алушыларға максималды жақындату, яғни мемлекеттік қызмет сапасін жоғарлату мен оларды алушылардың сұраныстарын жақсы  білу үшін қызмет атқаруды бюджеттік  жүйенің неғұрлым төменгі деңгейіне  беру;

алынған ресми трансферттер мен несиелерді тиімді және бекіткен мақсатта пайдалану маңындағы әрбір  бюджет деңгейінің жауапкершілігі

Тәжірибеде бюджетаралық қатынастарды реттеудің әр түрлі  формалары бар. Олар бюджет деңгейінің әр біреуінің салықтық потенциалы, аймақтардың мұқтаждықтарын объективті бағалау нәтижесі мен бекітілген натуралды нормалардың есебі  арқылы анықталады. Республиканың Бюджеттік  кодексі бойынша бюджетаралық қатынастар реттеудің формалары ортамерзімді фискалдық саясатқа сәйкес тағайындалады. Республикалық және облыстық, республикалық  маңызы бар қалалар мен астана бюджеттері арасындағы бюджетаралық қатынастарды реттеу формалары жөнінде ресми трансферттер мен бюджеттік несиелер қолданылады. Ал облыстық және аудандық, облыстық мағынадағы қала бюджеттері арасындағы бюджетаралық қатынастар ресми трансферттер, бюджеттік несиелер және кіріс бөлу нормативтер арқылы реттеледі. Трансферттер механизмі бюджеттік реттеуді біріккен әдістемемен қамтамасыз ету мен бюджетаралық қатынастар қалыптасуының субъективтік түрде болмауы үшін қолданылады. Трансферттер нормативті-бөлшекті әдіс негізінде есептеледі, сондықтан ол аумақтардың бюджеттік кірістерін көлбеулі теңестіру мен оларға қаржылық жәрдемді бәріне бірдей тәртіппен көрсетуге мүмкіншілік береді.

Жаңа Бюджеттік кодекске сәйкес республика бюджеті жаңа құрылымда  қалыптасады. Құрылымға келесі бөлімдер кіреді:

I. Кірістер:

• салықтық түсімдер;

• салықтық емес түсімдер;

• иегізгі капитал сатудың  түсімдері;

• ресми трансферттер түсімдері.

2.Шыгындар;

3.Операциалық қалдық;

4.Таза бюджеттік несиелеу - бюджеттік несиелер, бюджеттік  несиелерді өтеу;

5.Қаржы активтер операциялары  бойынша қалдық - қаржы активтерді  сатып алу, мемлекеттің қаржы  активтерді сатудың түсімдері;

6.Бюджет тапшылығы (профициті);

7.Бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану) - займдар  түсу, займдарды өтеу, бюджет құралдары  қалдығының қозғалысы.

Жоғарыда келтірілген  құрылым бойынша бюджеттің бекітуі  мен оны атқару жөніндегі есеп беру құрастырылуы іске асады. Бұл арада  бюджет кірістері маңында салықтық және басқа да міндетті, қайырылмайтын  төлемдер, ресми трансферттер, бюджетке ақысыз берілетін ақшалар келтіріледі. Және де ресми трансферттерден басқа  кірістерде мақсатты арнаулары болмайды.

Бюджет шығындары маңында  қайырылмайтын негізде бөлінетін  бюджеттік құралдар алынады. Олар мемлекеттік  мекемелерінің іс-әрекетін қамтамасыз ету, мемлекеттік саясатты іске асыруға  қажетті тауарлар, жұмыстар және қызметтер  сатып алу, жеке тұлғаларға ақшалы төлемдер мен занды тұлғаларға субсидиялар  беруге пайдаланады. Бюджет шығындарына  ресми трансферттер де жатады, себебі олар бір бюджеттен басқа деңгейдегі бюджет пен Ұлттық қорға төлейтін төлемдер.

Бюджет кірістері мен  шығындары арасындағы айырмасы операциялық  қалдық (сальдо) деп аталады. Бұл  арада, егерде бюджет шығындары кірістерінен асып түссе, онда теріс операциялық  қалдық болады, ал кері болса - онда оң операциялық қалдық болады. Теріс  операциялық қалдық жіберіледі, егерде бюджет шығындарына даму бюджеттік  бағдарламалар болса, бірақ оның шекті көлемі мемлекеттің орта мерзімді фискалдық саясатпен анықталады.

Қазіргі уақытта ақысыз бюджеттік  қаржыландырумен қоса бюджеттік  несие беру арқылы бюджеттік несиелендіру де пайдаланады. Мұндай несиелер қайтару  және өтелу шарттары негізінде беріледі, бірақ олар бойынша пайыздар немесе жалпы алынбайды, не болмаса банк несиелері пайыздарының деңгейінен төмен алынады. Сондықтан, бюджет несиелері  банк несиелері мен бюджеттік  қаржы беру арасынан орын алады. Осыған байланысты бюджет құрылымында бюджет несиелері мен оларды өтеу арасындағы айырмасы арқылы есептелетін таза бюджеттік несиелендіру деген түсінік бар.

Мемлекеттің қаржы активтермен  мүліктенуге жұмсалған шығындар мен оларды өткізуден түскен түсімдер арасындағы айырмасы қаржы активтер операциялары бойынша қалдық (сальдо) деп аталады. Қаржы активтермен  мүліктену маңында заңды тұлғалар мен халықаралық ұйымдардан мемлекеттік  меншікке қатысу үлесі мен құнды  қағаздар сатып алуға жұмсалған  шығындар табылады. Ал қаржы активтерді өткізуден алынған түсімдер болып  мемлекеттік меншіктегі, мемлекеттік  кәсіпорындардың оперативтік немесе шаруашылық басқарудағы заңды тұлғалар мен халықаралық ұйымдардың қатысу үлесі мен құнды қағаздарын сатудан  түскен бюджет кірістері табылады. Бюджеттік тапшылық (дефицит) маңында  бюджет шығындарының оның кірістерінен артықшылығы қарастырылады, ал егерде бюджет кірістері оның шығындарынан асып түссе, онда бюджеттік профицит деген түсінік болады. Бюджет тапшылығының (ирофициттің) мөлшері операциялық  қалдықтан таза бюджеттік несиелеу мен қаржы активтер операциялар  бойынша қалдықты минустағанғатең.

Бюджеттік тапшылықты өтеу үшін мемлекет әр түрлі әдістерді  пайдаланады, мысалы, ақша эмиссиясы, ішкі және сыртқы шеттен алып пайдалану. Республиканың  Бюджеттік кодексінде бюджеттік  тапшылықты қаржыландыру шеттен алып пайдалану мен бюджет құралдарының бос қалдықтары есебінен қарастырылған. Бюджет тапшылығын қаржыландыру мөлшері  тапшылық мөлшеріне сәйкес және ол алынған займдар мен бюджеттік  құралдар қалдықтары сомасының займдар  бойынша негізгі берешекті өтеу сомасының артықшьшығы арқылы анықталады. Бюджет профицитін пайдалану деген  бюджет профицитін, займдар құралдарын, бюджет құралдарыньщ бос қалдықтарын  займдар бойынша негізгі берешекті  өтеуге жұмсау. Оның көлемі займдар  бойынша негізгі берешекті өтеу сомасының алынған займдар мен  бюджет құралдар қалдығының қозғалысы  сомаларынан артықшылығы арқылы анықталады.

Бюджеттік процесті ұйымдастырудың негізі. Бюджеттік  процестердіц кезеңдер[өңдеу]

Бюджеттік процес маңында  заңнамалар арқылы реттелетін мемлекеттік  органдардың бюджеттер болжамын құрастыру, қарастыру мен бекіту, бюджеттерді атқаруын ұйымдастыру  мен оның бақылауын қамтамасыз ету  жөніндегі іс-әрекеттері қарастырылады. Бюджеттік процестің мазмұны  елдің мемлекеттік және бюджеттік  құрылымдары арқылы анықталады. Қазақстан  Республикасында бюджеттік процесс  өз алды мемлекеттік билік-тің орталық  және жергілікті органдарының, бюджеттік  процестің қатысушыларының бюджеттер  мен ¥лттық қор болжамын жасау  мен қарастыру, оларды бекіту мен  атқару және бақылау жоніндегі әрекеттерін  тізбектелген және реттелген түрде  іске асыруды көрсетеді. Егеменді мемлекеттің  бюджеттік процесі әрекеттегі бюджет-тік  заңнамаларға сәйкес ұйымдастырылады. Қазақстанда ол Бюд-жеттік кодексі  және басқа да бюджеттік процеске қатысты заңна-малы-нормативтік  актілермен реттеледі. Республикада бюджеттік  процесті ұйымдастыру келесі принциптерге негізделеді:

• тұтастық - оның маңында  бірыңғай құқықтық база, бюд-жеттік жіктелу, бюджеттік пен статистикалық  ақпаратқа қажетті бюджеттік  кұжаттар формаларының бірлігі және ақша жүйесінің бірлігі;

• дербестік - оның маңында  бюджеттік процеске әрбір қатысушы өз әрекетін өз еркі үйымдастырады  және сол әрекет кірістердің өздік  қайнар көздері барлығымен және оларды пайдалану бағыттарын анықтайтын қүқықпен қамтамасыз етуіне;

• теңгерушілік - оның маңында  барлық бюджеттердің кіріс-тері мен  шығыстары арасындағы арақатынстарды дүрыс тағайындалуына.

Жоғарыда айтылған принциптердің  талаптарын сақтау бюд-жет түрақтылығы  мен аймақтар және іс-әрекет салалары ара» ларьшдағы ақша құралдарын бөлудің  қажетті пропорцияларн қамтамасыз етуге тиісті. Бұл арада тағы бір  маңызды шартты сақ-тау қажет - ол мемлекеттің барлық қаржы саясаттының  бас негізі болатын бюджет шығыстарының оның кірістеріне сәйкестігі мен  қаржы резервтер қүру.

Бюджеттік кодекс бойынша  бюджет қалыптасу негізі болып Қазақстан  Республикасының әлеуметті-экономикалық ортамер-зімді даму жоспары мен  Республика Президентінің Қазақс-тан  халқына арнаған жылсайынғы Жолдауынның  есебімен құрастырылған аумақтардың  даму бағдарламалары табылады. Бюджеттік  кодексте көрсетілген басқа бір  маңызды жағдай - ол бюджеттік процесті ұйымдастыруын қоса отырып, қаржы  ресур-старын басқарудағы мемлекеттік  биліктің функцияларын регла-мснттеуі. Бүл функциялары келесілер арқылы көрінеді:

• мемлекеттің экономикалық және қаржылық мақсаттары-ның әрекеттесуінде;

• әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара және экономика секторларымен  әрекеттесуінде;

• салықты-фискалдық қүралдарды жетілдіруде;

• бюджеттен тыс арнайы қорларға бөлектеулердің көлемі мен  қайнар көздерін анықтауда;

• бюджеттердің кірістері  мен шығындарының көлемі мен қүрылымын  тағайындағанда;

• республикалық бюджет тапшылығының көлемін анық-тағанда;

• жергілікті бюджеттердің теңгерушілігінде;

• мсмлекеттік борыштың қаржы операцияларға әсері мен  огеуінің есебімен оның динамикасы мен  ахуалын бағалауда.