Бюджет түрлері мен деңгейі

Жалпы айтқанда бюджеттік  процесті іске асыру бюджеттік іс-әрекеттің  келесі кезеңдерін құрайды:

1. Бюджет жобасын құрастыру;
2. Бюджетті қарау және бекіту;
3. Бюджетті атқару;
4. Бюджетті атқару жөнінде есеп беруді құрастыру мен оны бекіту [5].

Бюджеттік жүйе - мемлекеттің  барлық қаржы жүйесінің маңызды  құрамдық бөлігі болып табылады. Бюджеттік  жүйе экономикалық категория ретінде  мемлекеттің орталандырылған ақша қорын бюджетті қалыптасу мен  пайдалану бойьшша заңды, жеке тұлғалар мен аймақтар арасындағы барлығы  қаржылық қатынастар, бюджеттік қалыптасу  мен атқарудың әдіс-тәсілдері  және сол катынастарды басқару органдарымен танысты. Басқаша айтқанда, барлық деңгейдегі бюджеттер мен Қазақстан Республикасының  Ұлттық қоры және экономикалық қатынастар мен құқықтық нормаларға негізделген  бюджеттік процесс пен бюджеттік  қатынастар косындысын бюджеттік жүйе деп түсіндіріледі. 2005 жылы қаңтар айының 1 жұлдызында күшіне енгізілген жаңа Бюджеттік кодекстің 6-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының бюджегтік жүйе құрамына келесі бюджет түрлері мен деңгейлері кіргізілген:

• республикалық бюджеті;

• облыстық бюджеті, республикалық  маңызы бар қалалар мен астана бюджеті;

• аудан бюджеті (облыстық маңызы бар қалалар бюджеті).

Бюджеттік заңнамаларға сәйкес бюджеттің барлық түрлері мен  деңгейлері дербес болып есептеледі. Бюджеттік жүйе құрылымында Төтенше  мемлекеттік бюджет пен Ұлттық қор  қарастырылады.

Елдің бюджеттік жүйесінің  орталық орнын келесі қаржы жылға  Қазақстан Республикасының заңымен  бекітілетін республикалық бюджет алады. Жаңа Бюджеттік кодекс бойынша  республикалық бюджет салықтық және басқа түсімдер арқылы қалыптасқан  және мемлекеттік биліктің орталық  органдарының функцияларын қаржымен қамту  және мемлекеттік саясаттың жалпы  республикалық бағыттарын іске асыруға  арналған орталықтандырылған ақша қоры ретінде анықталған. Кодексте осыған сәйкес анықтамалар бюджеттің басқа  түрлеріне де берілген. Олар жергілікті мемлекеттік органдардың функцияларын қаржымен қамту және аймақтар мен  аудандарда мемлекеттік саясатты іске асыруга арналған. Республикалық  және жергілікті бюджеттер негізінде  қалыптасатын және республикадағы төтенше  немесе әскери жағдай кезінде енгізілетін  бюджетті Төтенше мемлекеттік бюджет деп атайды. Мұндай бюджет тек қана Қазақстан Республикасы Президентінің  Жарлығымен енгізіледі және күшін жояды, егерде ел аумағында төтенше немесе әскери жағдай жарияланса. Қазақстан  Республикасының Ұлттық қор негізін  мемлекеттің қаржы активтері  мен материалды емес активтердің  мүлік түріндегі басқа да активтері  құрайды. Бұл қордың қаражаттары  мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық даму тұрақтылығын қамту, қаржылық активтер мен басқа мүлік қорландыру, экономиканы  шикізаттық сектордан тәуелділігін және сыртқы қолайсыз факторлардың әсерін төмендетуге арналған.

Бюджеггік жүйе қызмет атқаруының негізі келесі қаржылық қатынастары:

• мемлекеттің кәсіпорындармен орталықтандырылған ақша қоры қалыптасу процесі жөнінде;
• мемлекеттің өндірістен тыс саласының мекемелерімен бюджет тарапынан қаржыландыру жөнінде;
• мемлекеттің халықпен бюджет кірісін қалыптасу жәні әр түрлі өтемақы төлеу мен әлеуметтік жәрдем жаса) жөнінде;
• қаржы-банк жүйесінің мекемелері арасында (Қаржы министірлігі, Ұлттық банк және т.б.);
• мемлекеттің шетелдік мемлекеттермен.

Қаржылық қатынастардың  барлық бұл формалары мемлекетпен  реттеледі, жетілдіріледі және белгілі  принциптер мен қққықтық нормалар негізінде  басқарылады.

Бюджеттік жүйенің қызмет ету принциптері. Біртұтас және федералды мемлекеттердегі  бюджеттік жүйенің ерекшеліктері[өңдеу]

Қазақстан Республикасының  бюджеттік жүйесі ынтымақтық, толығу, бірізділік, басымдылық, шынайшылық, жайдарылық, дербестік, жауаптылық, тиімділік және нәтижелілік принциптерге негізделеді. Бұл принциптер арасында басты болып  ынтымақтық және дербестік принциптері  саналады, олар бюджеттік процесті ұйымдастырудың да негізгі принциптері болып саналады. Бюджеттік кодексте жоғарыда айтылған принциптердің әр біреуіне түсініктеме берілген.

Ынтымақтық принцип - бюджеттік  жүйенің ұйымдастыру-экономикалық орталықтандыру дәрежесін көрсетеді. Ең толық түрде бұл принцип  Кеңес Одағының бюджеттік жұйесінде  болып. Қазіргі қезеңде жергілікті билік органдарыньщ дербестікке  ие болғанына және оларға қаржылық ресурстармен билік жүргізу жөнінде  бірсыпыра құқық берілгеніне  байланысты ынтымақтық принцип босаңсытылып қалды.

Республика аумағында  әрекет жасайтын мемлекеттік кірістер мен мемлекеттік шығыстар жалпы  бірыңғай жүйесі бар екені осы  ынтымақтық принцип арқылы дәлелденеді. Бұл принцип бюджеттік жосп арлау  әдістемесі мен ұйымдастыру бірлестігіне және жоспарлау меп әлеуметтік-экономикалық болжамдау өзара байланысты кепіл  береді. Осы принциптің негізінде  заңнамалық, өкілдік органдар жагынан  бюджет қаражаттарының қозғалысына  тиімді бақылау жүргізіледі.

Бюджеттік жүйенің ынтымақтық принципі бірыңғай құқықтық база бірыңғай бюджеттік жіктеу арқылы бюджеттерді  сапқа тізу,

бюджеттік процесті іске асыруда  бірыцғай шаралар пайдалану, статистикалық  және қаржылық ақпаратқа қажетті  бюджеттік құжаттар формаларының бірлестігі, бірыңғай ақша жүйесі, бірыңғай әлеуметтік-экономикалық және салықтық саясатпен қамтамасыз етіледі. Бұл принципті қолданған  бюджетті құрастыру мен бекітуде көбінесе артықшылығы бар бюджеттік  баптардың болмауына әсерін тигізеді.

Толығу принципі - бюджеттер  мен Ұлттық қорда республиканың  заңнамаларымен қарастырылған, объективті және сенімді көрсеткіштер негізіндегі  кірістер мен шығыстар толық көлемінде  болуын қадағалайды. Үкіметте бюджетте қарастырылғаннан басқа ешқандай да кірістер мен шығыстар болуы тиісті емес. Сонымен қатар, бюджет қаражаттарын пайдалануда есепке жатқызудың өзара  талаптары мен талаптар құқығына жол беру жіберілмейді. Бюджеттің  толығу принципімен бюджет-брутто мен  бюджет-нетто түсініктері байланысты. Бюджет-брутто мемлекеттің кірістер мен шығыстар бойынша барлық қаржы  операцияларын көрсетеді. Ал бюджет-нетто  тек қана бюджет баптарының қалдықтарын  көрсетеді, яғни әр бап бойынша кіріс  түсіруге жұмсалған шығындарды алғаннан кейінгі түсімдерді көрсетеді.

Қазіргі кезеңде әлемдік  тәжірибеде бұл принциптің лайықтылығы  шамалы деп есептеледі, себебі оны  қолдану бюджетті қажетті емес өз алдына бөлек болатын шығыстармен  толтыруы мүмкін. Қазақстанда мемлекеттік  қаржы қүралдарын қалыптасуда орталықтырылған  әдіс қолданады, сондықтан 1998 жылдан бастап барлық бюджеттен тыс қорлар жойылған. Шынайшылық принцип деген бюджеттің  қабылданған көр-сеткіштерінің республика мен аймақтардыц әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді жоспарлары және орта мерзімді фискалдық саясаттың  бекітілген параметрлері мен бағыттаріл сәйкестігі. Сондықтан бюджет көрсеткіштерінің шынайшылық экономика ахуалы және өндіріс  көлемін объективтік бағалау  мем әлеуметтік-экономикалық даму жоспарының макроэкономикалық көрсеткіштеріне  негізделеді.

Шынайшылық принцип бюджет атқару жөнінде есеп бер бұрмалауын болдырмау мен жоюға қажет. Ол мемлекеттік қаржы операцияларын  әділетті көрсету мен бекітілген сомалар бюджеттік белгілеулерге  пайдалануын қарастырады. Шынайшылық даму болжамдар мен бағдарламалар  көрсеткіштері және бюджеттік резервтер  барлығымен қуаттандырылған негіздегі  барлық кіріс көздері мен шығыс  бағыттары есептемелерімен дәлелденіп анықталады.

Бюджет жүйесінің жайдарылық принципі бекітілген бюджет пән оны  атқару есебі жөнінде бұқаралық  ақпарат құралдарында жариялауын керек  етеді. Бұл қоғам мүшелерінің  әр біреуіне мемлекеттің болашақ  кірістері мен шығыстары, әсіресе  қаражат шығындарының негізгі бағыттарымен, оның ішінде әлеуметтік салаға арналған қаражаттар көлемімен танысуға мүмкіншілік  береді. Жайдарылық принциптің түсінігіне толығырақ сипаттаманы былай  беруге болады - ол бюджеттік заңнамалар аумағындағы нормативтік-құқықтық актілер, бюджеттер мен оларды атқару жөніндегі есептер және фискалдық саясат жөнінде басқа да ақпа-раттарды міндетті түрде жариялау, бюджет процесінің ашықтығы мен мемлекеттік қаржы бақылау жүргізу. Жергілікті бюджеттердің жөнді мен тиімді іс-әрекетінің шарттары болып дербестік пен теңгерулік табылады. Бюджеттердің дербестік принципі маңыңда олардың кірістері өздік қайнар көздерінің түсімдері арқылы қалыптасу мен сол кірістер көлемінде ғана пайдалану бағыттары анықталуы түсініледі. Бұл принципті қолдану әр деңгейдегі бюджеттер арасында түсімдерді тұрақты түрде бөлуін кірістіру мен олардың жұмсау бағыттарын анықтау мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерін бюджеттік заңнама негізінде бюджеттік процесті өз еркі іске асыруына құқық берумен қамтылады. Бұл мринцип биліктің өкілетті және атқарушы органдарының аймақтар деңгейінде қаржы ресурстарды пайдалану мен жұмсау жөніндегі құқықтарын бірсыпыра кеңітеді, себебі жергілікті бюджеттерді атқарған процесте қосымша алынған кірістерді жоғары деңгеидегі бюджетке қайтарып алуы мен жергілікті бюджеттер қосымша рурстармен қамтылмаса оларға қосымша шығындар салуы жіберілмейді.

Бюджеттердің дербестігін  бюджет жүйесінің барлық буындарының  түсімдер көздері заңмен бекітілу мен  бюджет құралдарын әрбір деңгейдегі билік органдарының заңмен анықталған өкілеттіктері негізінде пайдалану  құқықтары қамтиды. Барлық деңгейдегі бюджеттердің теңгерулігі бюджеттік-қаржы  саясатының қажетті талабы болуы  мүмкін. Мысалы, бюджеттерді қарастыру  мен бекіткенде олардың тапшылықтарының  шекті мөлшері тағайындалуы мүмкін. Бюджеттік жүйе қашанда болса  тұрақты әрекетте болуы керек, яғни бюджеттік құрылыста, бюджеттік  процесте, бюджеттік процедуралар мен  қатынастарда ешқандай дөрекі өзгерістерсіз. Бұл бірізділік принципке негізделеді. Ол принцип мемлекеттік басқару  органдары бюджеттік қатынастар аумағындағы бұрын қабылданган  шешімдерді сақтау қажеттілігін көрсетеді. Кейбір уақытта мелекетте экономиканың бөлек бір салалары немесе іс-әрекет салаларының бірінші кезекте  дамуы қажетті болады. Осыған байланысты ел немесе аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының басымдылықты бағыттары жасалады. Сондықтан, басымдылықтық принциптің түсінігі бюджеттік жүйеде бюджеттік  процесті осы басымдылықты бағыттарға сәйкес іске асыруды білдіреді.

Бюджетті жасаудан бастап, оны атқарумен аяқталуына дейін  бюджеттік жүйе әрекеті бюджет ресурстарын  оңтайлы көлемінде пайдалана  отырып, бюджеттік бағдарламалар  паспорттарымен қарастырылған белгілі  бір әсершіл нәтижеге жету қажеттілік талаптарға бағынады. Бұл тиімділік  және нәтижелік принциптің мазмұнына  сәйкес, себебі оның керек екендігі болып бюджеттік құралдардың  бекітілген көлемін пайдалануда  нәтижелі жетістіктерді қамтамасыз ету табылады.

Бюджеттік процестің әрбір  қатысушысы міндетті түрде бюджеттік  заңнамалар талаптарын орындауы тиіс. Сондықтан бюджеттік жүйеде жауаптылық принцип іске асуда, себебі бұл принциптің талабы - бюджеттік заңнаманы бұзғаны  үшін бюджеттік процеске қатысушыларды  жауапкершілікке тарту.

Жоғарыда айтылған принциптер негізінде әр мемлекет өз бюджеттік  жүйесін жетілдіреді, бірақ біртұтас және федералды мемлекеттердің бюджеттік  жүйелерін ұйымдастыруда мемлекеттік  құрылымына байланысты ерекшеліктер бар. Мемлекеттің федералдық жайластырушылығына үшбуынды бюджеттік жүйе сәйкес. Мұндай жүйенің маңында орталық бюджет (одақтық, федералдық), федерация мүшелерінің  бюджеттері (республика, штаттар) және жергілікті бюджеттер кіреді. Біртұтас мемлекеттерде екібуынды бюджеттік  жүйе қолданылады - орталық (республикалық) бюджет және жергілікті бюджеттер.

Федералды жайластырушылықты  мемлекеттерде бюджеттік жайластырушылық  бюджеттік федерализм принциптеріне  негізделеді. Федерализм басқару әдіс ретінде мемлекеттің барлық мұдделерін оның әрбір бөлімдерінің мұдделерімен тіркестіреді және аумақгардың өздеріне берілген сауалдарды шешу дербестігін  сақтай отырып, елдің бірлігі мен  тұтастығын қамсыз етеді. Сондықтан, бюджеттік  федерализмді федералдық билік пен  ұлт-мемлекеттік және әкімші-аумақтық билік арасындағы әрбір деңгейдегі бюджет кірістерін оңтайлы, ғылыми-негізді бөлу мен олардың шығындарын қаржыландыру себебіндегі қатынастар деп анықтауға болады. Бюджеттік федерализм төменде көрсетілгендей негізделеді:

• федералдық бюджеттің  бастаушы рөлін сақтап, аумақтық бюджеггердің дербестігінің жоғары деңгейін қамтамасыз ету арқылы мүдделерді тіркестіруге;

• әрбір буынның бюджеттер  құқықтарының теңбе-теңдігі мен  үшбуынды бюджеттік жүйе барлығына;

• аймақтарға қаржылық жәрдем көрсету мен олардың дамуын теңестіру  мақсатына федералдық бюджеттен  бөлінген кұралдардың көлемі есебінің мемлекеттің барлық субъектілеріне біріккен критерийлерді пайдалану.

Кірістерді федералдық деңгейде орталықтандыру жалпы мемлекеттік  экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларды  орындау, мемлекет қаржыларының тұрақтылығын қамтамасыз ету мен аймактар арасында қаржы ресурстарын қайта бөліс  үшін өндіріледі. Кірістерді бюджеттер  арасында бөлгенге дейін биліктің әрбір  деңгейіне жүктелген өкілеттікке  сәйкес олардың шығыстары

Федералды мемлекеттерде  жергілікті бюджеттердің кіріс пен  шығыстары федерация мүшелерінің  бюджеттеріне, ал федерация мүшелері өз кірістері және шығыстарымен федералды  бюджетке кірмейді. Біртұтас мемлекеттерде  жергілікті бюджеттер өз кірістері  және шығыстарымен республикалық бюджетке кірмейді, яғни олар дербесті болады. Жоғары экономикалық және әлеуметтік тиімділікке  жету үшін шығыстар неғұрлым жергілікті әкімші-аумақтық бірлікке жақын болуы  қажет, себебі сол бірлік мүдделеріне  жұмсалатын шығыстар.

Мемлекет біртұтас немесе федералды болсын олардың бюджеттік  жүйелерінде бюджеттер әр түрлі  деңгейде оңашалану мен дербестігі болуы мүмкін, бірақ та орталық  бюджет маңында әлеуметтік-экономикалық процестерді басқаруды орталықтандырылған деңгейге байланысты төменгі тұрған бюджеттерге қатынасты белгілі  бір реттеуші рөлі сақталады. Қазақстан  Республикасында, екі буынды бюджеттік  жүйе қолданылады – республикалық  бюджет және жергілікті бюджеттер.

Бюджеттік құрылым. Бюджеттік қатьшастар меи  бюджетаралық байланыстар[өңдеу]

Мемлекеттің кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер мен халық  арасындағы қаржылық қатынастарды бюджеттік  қатынастар деп атайды. Бұл қатынастардың  қаржылық қатынастар бөлігі ретіндегі  ерекшелігі, біріншіден, олар мемлекет қатысатын бөліс процесінде болуынан, екіншіден, олар жалпы мемлекеттік  мұқтаждықты қамтамасыз етуге арналған ақша құралдарымым орталықтандырылған қорды қалыптастыру және пайдалану  байланысынан тұрады.

Бюджеттік қатынастар мен  бюджетаралық байланыстар қаржылық ресурстарды қалыптастыру, бөліс  және қайта бөліс процестері арқылы белгілі болады. Олар өз арнауы мен  нақты асуы бюджеттік жүйе арқылы көрінеді, яғни барлығы әр түрлі  деңгейдегі бюджеттер, бюджетаралық арақатынастар  мен бюджеттік жайластырушылық  арқылы.