Айырбас бағамының теориялық сипаты

МАЗМҰНЫ

Кіріспе...............................................................................................................3-4

1. Айырбас бағамының теориялық сипаты
1. Айырбас бағамы туралы түсінік......................................................5-7
2. Айырбас бағамы мен есептік қойылым........................................7-10
3. Айырбас бағамының қызмет негіздері.......................................11-12

 

2. Қазақстан Республикасындағы айырбас бағамының механизмін талдау
1. Қазақстандағы айырбас бағамының көрсеткіштері..................13-17
2. Есептік қойылымның реттелуі мен айырбас бағамының мазмұны.........................................................................................18-22
3. Айырбас бағамын мемлекеттік тұрғыдан реттеу......................22-24

 

3. Қазақстан Республикасындағы айырбас бағамын  жетілдіру перспективасы
1. Айырбас бағамын тұрақтандыру мен есептік қойылымды жетілдіру........................................................................................25-28

Қорытынды..............................................................................................29-30

Пайдаланылған әдебиеттер....................................................................31-32

Қосымша

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасы қазіргі таңда кеңінен танылып келе жатқан мемлекеттің бірі. Осы елдегі бірден бір  экономикалық серпін айырбас бағамы болып табылады.  Айырбас бағамы ретінде біздің елімізде өзіміздің төл теңгеміз нысанаға алынған.

Мемлекеттің әлем экономикасына кірігуі  валюталық қатынастар жүйесінің дамуы мен мемлекеттік нарықтың қалыптасуына әсер етеді. Мемлекеттік реттеу елдің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, сыртқы экономикалық байланыстарын кеңейтуге экономиканың тез көтерілуіне жәрдемдеседі. Әлемнің сауда ұйымына кіруіне жағдай жасайды. Валюталық реттеу дегеніміз-уәкілетті мемлекеттік органдардың елдің төлем балансын нығайту, ұлттық валютаның тұрақтылығын ішкі валюта рыногын дамытуды қамтамасыз ету мақсатында валюталық операциялар жүргізу тәртібін белгілеп және оның сақталуын бақылау жөніндегі қызметі.

Валюталық нарықты құруға, мемлекеттік монополиядан валюталық  құндылыққа өту кезеңінде Қазақстанда  қайшылық пен үдеріс қатар жүрді. Бастапқы кезеңде кейбір мекемелерге  негізсіз жеңілдіктер берілді. Валюталық  саясатты реформалаудың дұрыс болмауынан сыртқы сауда опреацияларына қатысушылар саны шектен тыс көбейді, ол экспорттық-импорттық операциялар бойынша ереже мен нормалардың сақталуына әсер етті. Осының нәтижесінде шетелге капитал кетудің ағыны байқалды және экспорттық түсімді жасыру, импорттық контракт есебінен төлемдерін тауралармен қамтамасыз етіп алмай ақша аудару сияқты жағдайлар орын алды. Осындай келесіз оқиғалардан кейін мемлекет кейбір аймақтардағы жеңілдіктерді толық жойып, валюталық реттеуге белсене кірісе бастады.

Курстық жұмыстың мақсаты: теориялық  түрде шолу жасаумен қатар айырбас  бағамының механизмін талдау мен  оның экономикалық серпіндегі орнын  анықтау болып табылады.

Курстық жұмыстың алдына қойған міндеттері:

• берілген тақырыптың теориялық сипатын ашу;
• айырбас бағамының ерекшеліктеріне тоқталу;
• айырбас бағамындағы, экономикадағы есептік қойылымды реттеу;
• есептік қойылымның механизміне талдау жүргізу;

Курстық жұмыстың құрылымы: кіріспеден,  негізгі үш тараудан, қорытынды мен пайдаланылған  әдебиетте тізімі мен қосымшадан тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Айырбас бағамының теориялық сипаты
1. Айырбас бағамы туралы түсінік

Ағымдағы есеп мыналарды  қамтып көрсетеді: тауарлармен жасалынатын  операцияларды экспорт пен импортты, қызметтер көсретуді жүк, жолаушылар тасымалы, байланыс, туризм қызметтері, техникалық көмек, қарыздардан, кредиттерден алынатын табыстар, транферттер, ізгілік көмек, техникалық жәрдемдесу гранттар. Қызметтер көрсету факторлық жәнефакторлық емес болып бөлінеді. Факторлық қызметтер көрсету өндіріс факторларын еңбек пен капиталды пайдаланудан алынған табыстардан тұрады, бұл қызметшілерге берілетін өтемақылар, инвестициялар мен резервтерден түсетін табыстар, капиталдан түсетін табыстар дивиденттер пайыздар басқадай табыстар түрінде болуы мүмкін. Факторлық емес қызметтер көсрету жүк және жолаушылар тасымалдарын, байланысты, туризмді көрсететін консультациялық және оқыту қызметтері түріндегі техникалық көмекті және бірқатар қызметтер көрсетуді кіріктіреді.

Капиталмен және қаржылармен  жасалынатын операциялардың шоттары тура шетелдік инвестицияларды тартуды немесе капиталдың шетелге қайтуын қоржынды инвестицияларды, мигранттардың, трансферттерін, коммерциялық кредиттерді, қарыздарды, басқа да инвестицияларды бейнелеп көрсетеді.

Ағымдағы операциялар  шоты және капиталмен жасалатын шот өзара байланысты: біріншінің тапшылығы сырттан капиталдың құйылымы есебінен жабылады: ағамдағы операциялардың актив шоты жағдайы кезінде капитал мен кредиттер жылыстайды.

Резервтік активтердің жайғасымы монетарлық алтынды, қарыз алдуың арнаулы құқықтарын, шетелдік валютадағы талаптарды қамтиды: басқа едерге қатысты міндеттемелерді шегергеннен кейін таза алтын резервтері жасалады. Бұл жайғасым екі шоты-ағымдағы операциялардың және капиталмен жасалатын операциялардың шоттарын теңдестіреді.

Қателер мен рұқсатнамалар  көлеңкелі бизнесті қоса алғанда  бейрезиденттермен жасалынатын  ресми есепке алынбаған операцияларды  сипаттайды.

Төлем балансының ерекшелігі сол, онда босалқы қорлар мен қорланымдар  емес, қаржылардың ағыны, олардың кезең ішіндегі өзгерісі қамтып көрсетіледі. Түрлі валюталарға атауланылған операцияларды, соманы аударуды құндық бағалау бірыңғай валютаға келтіріледі. Экономикалық құндылықтармен жасалатын операцияларды тіркеу, оларды жасау, трансформациялау, айырбастау немесе өтеу, меншік иесінің ауысуы мезетінде жүргізіледі.

Төлем балансының жағдайына  ықпал етудің бірнеше негізгі  әдістері бар. Бірінші-тікелей бақылау, регламенттік импортты қосқанда және кедендік  жинақтар, шетелдік инвестициялар  арқылы және ақшалай трансферттер арқылы жеке адамдардың пайда келтіруіне тыйым салу және шектеу, осындай көмектің күрт қысқартылуы, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді капиталдың шығарылуы және тағы басқалар.

Елдің төлем балансын мемлекет реттейді. Бұл ертеден келе жатқан теория. ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың басында Д. Юманың стандарт шартында автоматты түрде теңестірілудің классикалық теориясы өте жоғары дамыған.

Төлем балансы оның құлдырауына  байланысты төмендейді, жақсаруына байланысты жоғарылайды. Бұдан кейін неоклассикалық эластикалық әдіс қалыптасты. Оны Дж. Робинсон мен Лернер ойлап шығарды.

Сауда балансының сальдосы =Р/Р*К болып табылады.

Мұнда: Р- экспорттық тауарлар баағсының деңгейі

Р-импорттық тауарлар бағасының деңгейі

К-валюта курсы

Төлем балансының тепе-теңдік жеткізу құралы валюталық курс өзгерімділігі болып табылады.

Демек, осындай жағдайда келесі көрсеткішті пайдалану қажет. Ол экспорт пен импорт сұранымының  эластикалық коэффициенті болып  табылады. С. Александрдың еңбегі Дж. Мид  және Я. Тинбергеннің идеясына сүйене отырып, абсорбциондық тұрғыдан келіп, жалпы алғанда кейнсиандық теорияға сүйенеді.

Абсорбциондық тәсіл  төлем балансы жағдайының жақсарғанын  елдің  табысының оның ішінде абсорбцияның жалпы көтерілгенін көрсетеді. Бұл  теориялардан басқа да көп тәсіл  қарастырылады. Соның ішінде монетаристік тәсіл. Монетаристердің көзқарасы бойынша елдің ақша рыногындағы тепе-теңдіктің болмауы төлем балансындағы тепе-теңдіктің болмауын анықтайды.

Төлем балансының дефицитін  болдырмау үшін ақша массасын қатаң  қадағалау қажет. Бұл проблемаға аса көңіл бөлмеу керек дейді. [2. 45]

 

2. Айырбас бағамы мен есептік қойылым

Валюталық нарықты құруға, мемлекеттік монополиядан валюталық  құндылыққа өту кезеңінде Қазақстанда  қайшылық пен үдеріс қатар жүрді. Бастапқы кезеңде кейбір мекемелерге негізсіз жеңілдіктер берілді. Валюталық саясатты реформалаудың дұрыс болмауынан сыртқы сауда опреацияларына қатысушылар саны шектен тыс көбейді, ол экспорттық-импорттық операциялар бойынша ереже мен нормалардың сақталуына әсер етті. Осының нәтижесінде шетелге капитал кетудің ағыны байқалды және экспорттық түсімді жасыру, импорттық контракт есебінен төлемдерін тауралармен қамтамасыз етіп алмай ақша аудару сияқты жағдайлар орын алды. Осындай келесіз оқиғалардан кейін мемлекет кейбір аймақтардағы жеңілдіктерді толық жойып, валюталық реттеуге белсене кірісе бастады. Валюталық бақылау орнықты. [3. 77]

Рыноктық экономиканың бөлінбес бөлігі болып, валюталық нарық  болып табылады. Бұл шетел валютасын  сатып алу-сату операциясы бойынша  экономикалық қаржы-қатынастар жүйесі. Валюталық операцияға қатысу делдалдық брокерлік биржа арқылы жүзеге асады.

Валюта қолдану саласы мен тәртібіне қарай былай  бөлінеді.

а) еркін конверсияланатын және ол кез-келген шетел валютасына белгілі баламамен шексіз айырбасталады;

ә) барлық валюталық операция бойынша ішінара конверсияланатын, конверсияланбайтын тек бір елдің шеңберінде айналымда болатын және басқа шетел валютасына айырбасталмайды. Еркін конверсияланатын валютаға: АҚШ доллары, ГФР маркасы, Ағылшын фунт стерлингі, Швейцария франкі және Жапон иені жатады. Жыл сайынғы валюта нарығындағы айналым Лондонда 187 млрд доллар, Нью-Иоркта-129, токиода-115, Цюрихта-57 млрд долларға жетеді. Көптеген дамушы елдердің валютасы тұйықталған болып келеді. Біздің ұлттық валютамыз теңгеге келетін болсақ, ол әлемдегі бірден-бір конвесияланбайтын тұйық валютаға жатады. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының ғалым-экономистері теңгенің конверсиялануына қол жеткізуді қарастырады. Олар экономикалық дағдарыстан шығу мен реформаны тереңдету жолдарын іздестіруде. Шетел мамандарының ойынша қазір теңгенің конверсияланбауы төмендегідей сеебптермен түсіндіріледі:

* валюталық курстың  жоғарылығы;

*  ішкі бағаның рационалды  болмауы;

* тауардың конверсияланбауы;

Соңғысын тек қана тұтынут рыногын баланстандыру  жолымен жоюға болады.

Рыноктық экономика  жағдайында ұлттық валюта теңге рыноктың қалыптасуына және онда бәсекенің болуна көмектеседі, ішкі бағаны нақтылайды, отандық өндірісті әлемдік деңгейге көтеруді қамтамасыз етеді,дәйекті  сыртқы экономикалық мамандануды жүзеге асырады. Осы кезде капиталдың халықаралық ынтымақтасуының жаңа түрі пайда болып, елдің халықаралық инвесторға айналуы басталады. [4. 125]

Ұлттық валюта теңгенің енгізілуі Қазақстан Республикасы егеменді мемлекетінің барлық атрибуттарының толық безендірілуінің соңғы қадамы болады. Қазақстанның көп ғасрылық тарихында алғаш рет өзінің ұлттық ақша бірлігі теңгеге ие болды. Ұлттық валютаны енгізу туралы шешім ең дұрыс шешім болып табылады.

Барлық елдерде ұлттық валютаны конверсияландыру жетістік ретінде  қарастырылады, прогрессивті өзгерістер нәтижесін жүзеге асырушы және тұрғындардың өмір деңгейін көтеруге бағытталады. Ашық экономикалы қоғамда валютаны конверсиялау ұлттық экономиканы әлемдік шаруашылықпен байланыстыруда интеграциялық факторларды құрудың басты тетіктеріне айналады. Өзінің тауарлы массасын балама емес айырбастан және экономикалық егемендікті құрудың басты белгісі бола алады.

Валютаны конверсияландыру дегеніміз алдыменен экономиканың әлемдік рынокта бәсекелестік қабілеттілігін жасау, ал валюта-қаржы жүйесін сыртқы сауда мен валюта-несие қатынастарын халықаралық стандартқа сай қайта құру. Қазақстан Республикасында өндірістің тұрақты құлдырауы кезінде бюджте тапшылығының барынша аса ұлғауында және үздіксіз инфляцияда теңгенің қажетті конверсиялану шарты мыналар болмақ:

• өнімнің технологиялық профилінің импорты ауыстыратын өндірісінің міндетті дамуына қалыптастыру;
• мемлекеттің төлем балнсын жетілдіру;
• инфляцияның қарқынын төмендету.

Мемлекет қандай дда  бір қатаң ақша саясатын жүргізуге  тырысады, осы факторларды ескермей теңгенің конверсиялануына қол жеткізу мүмкін емес. Экономиканы көтеру керек, себебі ол сыртқы сауданың технологиялық профилінің негізі болып табылады. Бұл ұлттық валютаның конверсиялану мәселесін шешуге мүмкіндік жасайды.

Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының экономикалық жағдайы тұрақсыздануда және оның тезірек жөндлеуі үшін жылдар керек, себебі оның ар жағында тауар массасы жоқ. Тіпті кез келген әлем елдеріндегі алғаш қорының болуы ұлттық валютаға кепілдік бере алмайды. [5; 56]