Қазақстанда аудиторлық қызметтің нормативтік-құқықтықтың реттеу- қағида негіздері

Халықаралық аудит стандарттарын (ХАС) дайындаған – халықаралық аудиторлық практика жөніндегі комитет (ХАПК). Аталмыш комитет 1997 жылы Нью-Йорк қаласында  негізі қаланған бухгалтерлердің  халықаралық федерациясының Кеңесі  жанындағы тұрақты комитет болып табылады.

Бухгалтерлердің халықаралық федерациясының мүшесі болу автоматты түрде, Лондон қаласында негізі қаланған, халықаралық біхгалтерлік есеп стандарттары жөніндегі  Комитетке мүше  болуға  құқық береді. Бұл екі  ұйым бір-бірінен тәуелсіз, біріншісі аудитке  қатысты болса, соңғысы – бухгалтерлік есеппен байланысты. Бухгалтерлердің халықаралық федерациясының басқа  тұрақты комитеттері этика, білім беру, қаржы және басқару есебі, мемлекеттік сектор, ақапарттық технология және мүшелікке алу мәселелерін қарастырады.

Аудиторлық іс-тәжірибе жөніндегі  халықаралық комитет аудит пен соған жалғас қызметтердің бүкіл әлемдегі  бірегейлік дәрежесін  көтеру үшін  солар бойынша  стандарттар мен ережелерді жарыққа шығарады.

Қазіргі кезде  қолданыста жүрген  халықаралық  аудит стандарттарын әзірлеу  20-ғасырдың 70-ші жылдары басталған болатын.  Үш таңбалы  номерге  олар 1994 жылы ие болды. Соңғы жылдарда болған маңыздырақ өзгерістердің арасынан 1998 жылғы  жинақта басылып  шығып, 1999 жылғы 1 шілдеден бастап күшіне енген, аудиттегі  ішінара тексеруге қатысты халықаралық аудит стандартының баяндалу стилі хабарлай айту  үлгісімен берілген және онда  аудиторға бірнеше альтернативтік  іс-әрекеттерді қарастыру жиі ұсынылатын көптеген мысалдар  мен ұсыныстар қарастырылған.

Аудит стандарттары аудиттің сапасы мен сенімділігіне  қойылатын нормативтік талаптарды анықтайды  және тәуелсіздіктің, әділеттіліктің, кәсіби біліктіліктің, аудиторлық тексеру нәтижесі  жөніндегі ақпараттардың құпиялығын сақтаудың  белгіленген  деңгейін қамтамасыз етеді. Экономикалық реформалар  механизімінің  жетілдірілуіне қарай  аудиторлық стандарттарды уақыт талабына сай ету мақсатымен, оларды кезең  сайын қайта қарап отыру қажет.

Республикамызда  халықаралық  бірлескен фирмалар қызметінің дамуына , сонымен бірге  аудиторлық қызметтің  аймақтарда енгізілуіне байланысты  аудитті  халықаралық қызметтің аймақтарда енгізілуіне  байланысты аудитті халықаралық масштабта  үйлестіру қажеттілігі  туындады. Тәжірибе көрсеткендей , аудиторлық  қызметтің алыс және  жақын (ТМД) шетелдердегі  даму жолы бірдей, сондықтан аудиттің кезекті мәселелерін  шешуші қандай-да бір елдің аудиторлық  фирмалары  оның методологиясына, ғылыми және практикалық  маңыздылығына  көңіл аударды және  экономикалық құрылыстың  ерекшеліетерін ескере отырып аудит стандарттарын жасады.

«Қазақстандағы Халықаралық  аудит стандарттары» версиясы бухгалтерлер мен аудиторлардың  еуразия  аумақтық Халықаралық  федерациясының шешімімен  негіз етіп алу үшін ТМД елдеріне  ұсынылған.

Осы стандарттардың  құрылымын  қарастырамыз. (Стандарттардың қысқаша мазмұны 2.1. тіркемеде келтірілді). Төменде (қосымша-1) халықаралық аудит стандарттарының жекелеген аспектілерінің атаулары мен номерлері келтірілді. ХАС-ның құрылымы төмендегі Қосымша-1 де келтірілген.

Тексеру жүргізу кезінде  аудитор өзінің қызметін ел ішінде  қабылданған стандарттардың көмегімен ,ал кейбір  жағдайларда - өзінің кәсіби тәжірибесі мен түйсігінің  көмегімен реттеуге тиісті.

Мысал үшін, өздерінің  ұлттық стандарттары  бар, АҚШ, канада, англия  сияқты  өркениетті елдерде  халықаралық стандарттар аудиторлық  фирмалармен салыстыру үшін  қолданылады.

Аудиттің халықаралық  стандарттары  тек оны  өткізудің  жалпы тәсілдерін, тексеру  жүргізу  ауқымын, аудиторлық қорытынды есептің  түрлерін, методология мәселелерін, сондай-ақ, аудиторлар қолдануға  тиісті базалық  принциптері айқындайды.  Алайда, ол стандарттар тексеру  жүргізу  процесінде қолданылатын нақты  іс-әрекеттерді , тәсілдерді, процедураларды белгілі бір тәртіпке бағындыра алмайды. Ондай  мақсаттағы қызметті аудиттің фирмаішілік стандарттары  атқарады.

Жоғары сапалы  қызмет көрсетуді  қамтамасыз ету үшін аудиторлар  мен аудиторлық  фирмалар халықаралық  аудит стандарттарының  негізінде, аудиторлық фирма жұмысының спецификасы (ерекшелігі) ескерілетін және тексеру  жүргізудің нақты  процедураларының, аудиторлық  дәлелдеулер жинаудың, оларды құжаттаудың, клиенттпен өзара  қарым-қатынас саясатының, ішкі  стандарттарын  жасауға тиісті. Тексеру жүргізу кезінде  ол қажетті  дәлелдеулер  жинауды жеңілдетеді, тексеру  жүргізу уақытын қысқартады, аудиторлық  қорытынды  жасау  кезінде  қате жіберу тәуекелдігін азайтады.

Аудиттің ішкі стандарттары белгілі  бір аудиторлық  фирмада  аудиторлық тексерудің бірегей (фирмалық) тәсілін  қамтамасыз етеді /12,78-б/. Орындалатын  жұмыстардың көлемін ұлдғайту және сапасын көтеру, тексеру жүргізу үшін аудиторларды – ассистенттерді кеңінен пайдалану , аудит технологиясын жетілдіру мүмкіндігі  туындайды. Бірақ, стандарттар артық нақтыланбауға , аудитордың еркін тежемелеуге тиісті. Себебі , ол аудитті кәсіби ой-пікірмен нығайтылмаған, жай ғана  мәліметтер  жинауға айналдыруы мүмкін. Фирманың экономикалық және қоғамдық статусы үшін стандарттардың маңызы жоғары  болғандықтан, олардың мазмұны коммерциялық құпия болып табылады.

Әдетте, ішкі  стандарттарға  оларды жасаушылар қол қояды және мндетті түрде аудиторлық фирманың жетекшісі бекітеді.

Фирмаішілік аудиторлық  стандарттарды үш блокқа біріктіруге  болады :

• аудиторлық  фирмалардың құрылымы және оның қызметін ұйымдастыру технологиясы;

• заңдар мен стандарттардың талаптарын жүзеге асыру  бойынша  құжаттар;

• тексеру жүргізу  әдістемесі;

Бірінші блоктың құжаттары  аудиторлық фирма жұмысының ерекшелігін , оның ұйымдық құрылымын, клиенттерімен  өзара  қарым-қатынас  жасау принциптерін, ішкі бақылаудың және ішкі  қорытынды есеп берудің құрылымын, жұмыскерлердің  лауазымдық міндеттері  мен өкілеттіліктерін, олардың  білім деңгейіне  қорйылатын талаптарды, кәсіби этика  мәселелерін  реттеуші  нормативтік  құжаттардың тізімі; бастапқы құжаттардың, аналитикалық және синтетикалық есеп регистрлерінің құрамы; есептің білгілі бір салалары  бойынша болуы мүмкін бұзушылықтарды топтастырушы (классификатор); аудиторлық процедуралардың орындалу реті; аудитті  жоспарлау кезеңінде сұрақ  беруді өткізу үшін жасалынған тестілер немесе сұраулар тізімі құрайды.

Үшінші блокқа қатысты  әдістемелер келесі  бағыттар бойынша  жасалынады:

• бухгалтерлік-клиенттің  бухгалтерлік есебінің  жекелеген бөлімдері бойынша  әдістемелер;

• заңдық-клиент қызметінің құқықтық жағынан қамтамысыз етілуін тексеру әдістемелері (құрылтай құжаттарының және жарғылық капиталдың аудиті, шаруашылық келісім-шарттарының сараптамалары, салық заңының сақталуына  талдау жасау және т.б.);

• арнайы –ортақ арнайы  белгілерді  иеленуші кәсіпорындар тобына тексеру жүргізу әдістемелері  (шағын кәсіпкерлік субъектілерінің, шетелдік инвестициялары бар объектілердің өкілдіктерінің және т.б. аудиті );

Бұл стандарттардың әрқайсысында төмендегілер болуы  мүмкін:

• тексерудің мақсаты мен міндеттері ;

• тексерілетін бөлімдер көрсетілген аудит  өткізу  юбатексерудің мақсаты мен міндеттері ;

• тексерілетін бөлімдер көрсетілген аудит  өткізу  бағдарламасы;

• нормативтік-құққытық құжаттар;

• клиенттің бухгалтерлік және  басқа құжаттары (қаржылық есеп беруі, регистрлер, бастапқы құжаттар);

• есептің осы участогы бойынша болуы мүмкін бұзушылықтарды топтастырушы (аудитті жоспарлау кезеңінде сұрақ беруді өткізуге  арналған тестілер немесе сұраулар тізімі; осы участокқа тексеру жүргізу кезінде қолданылатын аудиторлық  процедуралардың тізімі);

• аудиторлық процедуралардың орындалу реті;

• аудитордың жұмыс құжаттарының  жасалынған нысандары (үлгілері).

Сондай-ақ аудиторлық  стандарттардың болуы аудитордың  фирма мен оның жұмыскерлерінің  қызметіне тиімді  ішкі бақылауды  жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

 

1.3. Аудиттің негізгі принциптері – аудит өткізу алдындағы негізгі процедуралар

 

1995 жылғы  шілде  айында аудиторлар палатасының  кезектен тыс конференциясында  Қазақстан Республикасы аудиторларының  Этикалық  кодексі қабылданды. Ол  кодекстің жобасын «Прайс Уотерхаус ЛЛП» кеңес берушілерінің ресми демеушісі болып табылатын «капитал рыногы» ЮСАИД бағдарламасының  қолдауымен «Қазақстан  аудит» акционерлік компаниясы жасады.

Аудиторлар палатасының  Кеңесі бұл кодекстің  нормативтік  акт ретінде күші бар екендігін  және оны орындауға Қазақстан территориясында жұмыс істейтін аудиторлық фирмалар мен аудиторлар  міндетті екендігін атап көрсеткен.

Этика – адамзаттың таңдау мәселелерін, адамдар басшылыққа  алатын жақсы және жаман стандарттарды, және де ең соңында ол талпынатын жақсылықтарды жүйелі түрде зерттеумен  айналысатын философия саласы /13,21-б/.

Этиканың 3 элементі :

• шешімдерді таңдау мәселелері;

• моральдық принциптер;

• шешім қабылдаудың салдарлары.

Қазақстанда  қабылданған  этикалық кодекс төмендегілерді белгілейді:

• аудиторлардың мінез-құлық стандарттарын;

• жалпы мақсаттарға қол жеткізу үшін аудиторлар сақтауға  тиісті негізгі  принциптерді.

Кодекстің кіріспе  бөлімінде  қоғамның  қажеттіліктерін  қанағаттандыруда  жоғары деңгейде  тимділікке қол жеткізу үшін өте биік кәсіби  нормларға сәйкес  жұмыс атұару болып табылатын аудитор  кәсібінің мақсаты айтылған. Бұл негізгі  төрт талаптың сақталуын болжайды: дұрыстық, кәсіби біліктілік, қызметтің сапасы және сенім.

Аудитордың алдында  тұрған  мақсатқа  қол жеткізу үшін  бірқатар шарттарды немесе принциптерді орындау қажет:

Адалдық. Аудитор өзінің кәсіби  мндеттерін орындауда  адал болу керек.

Әділдік(объективтілік). Аудитор әділ болуға  және жоқ  нәрсеге  сену, қате  түсінік тағы сол сияқты  факторлардың әділдікке әсер етуіне жол бермеуге тиісті.

Кәсіби біліктілік. Аудитор  қызмет  көрсетуге  келісерде,  бұл тапсырманы орындау үшін өзінің кәсіби білім деңгейінің, тәжірибесінің  жеткілікті дәрежеде  екендігіне  сенімді болуға тиісті, олай болмаған  жағдайда ол мұндай  тапсырманы орындаудан бас тартуға  тиісті.

Аудитор кәсіби  қызметін үлкен ықыласпен , жетік біліммен, ынта  жігермен  көрсетуге тиісті. Онда  әрдайым кәсіби білімін  және  тәжірибесін  шыңдауға  деген, клиентке қазіргі  заманғы іс-тәжірибе мен заңдарға  негізделген білікті  кәсіби қызмет  көрсетілетіндігіне кепілдік беру үшін  оларды тиісті талап  деңгейінде ұстап тұруға  деген қажеттілік болуға тиісті.

Құпиялықлықты сақтау. Тексеру  нәтижесін меншік иесіне  немесе тексеруді белгілеген органға  беру сияқты  жағдайларды есепке алмағанда, тексерілетін субъектінің  рұқсатынсыз кәсіби қызмет көрсету  барысында  алынған ақпараттарды, коммерциялық құпиямен қоса, жария етуге құқығы жоқ.

Кәсіби мінез-құлық . аудитор  өз кәсібінің беделін түсіретін  мінез-құлықтардан аулақ болуға тиісті, яғни оның мінез-құлқы осы кәсіптің беделіне сай іс-әрекеттерге  сәйкес болуға тиісті.

Кәсіби стандарттар. Аудитор  кәсіби қызмет көрсетуді заңдық және нормативтік актілерде қабылданған  тиісті кәсіби стандарттарға сәйкес қарастыруға тиісті. Аудиторлар адалдыққа , әділдікке жәе тәуелсіздікке жанаспайтын кез-келген мүдделерден азат болып табылады және болуға тиісті де. /14,152-б/

Ұлыбританияның аудиторлық іс-тәжірибе жөніндегі кеңесі аудиттің негізін қалаушы принциптеріне қосымша  төмендегілерді қарастырады:

Ой-пікір. Аудитор сенімді  кәсіби ой-пікірлерді қолдануға тиісті.

Есеп беруге міндеттілік. Аудитор сол мезгілде шаруашылық  процесстің басқа қатысушыларының  мүддесін ескере отырып, акционерлердің мүддесі үшін көбірек әрекет жасауға  тиісті.

Коммуникация (қатынас). Аудиторлар өздерінің ой-пікірлерін білдір үшін мәселені толық түсінуге қажеттілердің барлығын ашуға  тиісті. Аудиторлар, егер оларға өтірік алдау, заңды немесе кәсіпорын сақтауға тиісті басқа да ережелерін бұзу фактілері белгілі болса, қоғамдық мүдде үшін  тиісті деңгейдегі билік органдарына мәлімдеме жасай алады /15,96-б/.

Қазақстан Республикасының  «Аудиторлық қызмет туралы» заңында  аудитордан қандай біліктілік деңгейі  талап етілетіндігі  және  «аудитор» біліктілігін алғаннан кейін оның қандай қызметті жүзеге асыра алатындығы айқындалған. Кәсіптік ереже-нұсқаулар көбірек  нақтыланған : аудитор тиісті кәсіби біліктілікке ие болып ғана қоймай, сонымен бірге ол этикалық нормаларды сақтауға және  оларға сай болуға тиісті.

Аудитор үшін этикалық нормалар ережелер жинағының, аудит стандарттары мен нормативтерінің талаптарын  міндетті түрде қанағаттандырудан, сондай-ақ жоғары деңгейдегі кәсіби білімін  көрсетуден және өзінің міндеттерін  орындаудан тұрады. Аудитор моральдық және өнегелік нормаларын қолдануға, өзінің әріптестеріне, клиенттеріне, тапсырыс берушілерге және т.б. тілектес болуға тиісті. Аудитор өз кәсібінің беделін түсіретін іс-әрекеттерді жасамауға, өз қызметінің талаптарын сақтауға тиісті.