Қазақстанда аудиторлық қызметтің нормативтік-құқықтықтың реттеу- қағида негіздері

 

2. Аудиторларды кәсіби аттестациялау және лицензиялау жүйесі және Қазақстанда аудиторлардың білім алуы жағдайы

 

ҚазақстанРеспубликасы  үкіметінің 1999 жылғы 29 маусымдағы  қаулысымен (өзгертілерімен  және толықтыруларымен) аудиторлық  қызметті лицензиялау Ережесі бекітілді. Осы қаулымен лицензия  беру  тәртібі мен  шарттары, сондай-ақ аудиторлық қызметті  лицензиялауға қойылатын квалификациялық талаптар белгіленді./8/.

Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі Басқармасының 2003 жылғы 27 қазандағы №384 қаулысымен  өтініш берушіге және  банктер мен сақтандырушы ұйымдарда аудит өткізуге  лицензия  беру туралы өтінішке тіркелген құжаттардың тізіміне қойылатын талаптар жөніндегі Ереже-нұсқаулар бекітілді./9/.

Мемлекеттік емес мекеме-аудиторларды аттестациялау  бойынша  Біліктілік комиссиясының  ережесінде оның Қазақстан  Республикасының аума,ында  аудиторлық қызметпен айналысуға ниет білдірген, аудиторлыққа кандидаттарды аттестациялау  мақсатында құрылғандығы атап көрсетілген. Комиссияның құрылтайшысы болып табылатын – аудитордың  аумақтық палаталары. Ережеде, сондай-ақ, Біліктілік  комиссиясының  мақсаты мен міндетті қызметтері (функциялары), құқықтары мен міндеттері  және жұмыс істеу  тәртібі анықталған. /10/.

Аудиторлыққа кандидаттарды  аттестациялау ережесінің 1.2. параграфында аудиторларды аттестациялау түснігі  берілген:

«Аттестациялау деп - өкілетті орган бекіткен біліктілік талаптарының негізінде емтихандар қабылдау арқылы аудиторлыққа кандидаттардың біліктілік деңгейін Біліктілік комиссиясының анықтауын айтады. Аттестация аудиторлыққа  кандидаттардың аудиторлық қызмет көрсетуге  кәсіби дайындықтарын растайды

Сондай-ақ, аталмыш құжатта  төмендегілер анықталған:

• аудиторлыққа кандидаттардың құжатарын тапсыру және сақтау тәртібі;

• модульдік емтихан тапсырмаларына қойылатын негізгі талаптар;

• ұйымдастыру және  бағалау топтары;

• аудиторлыққа кандидаттарды аттестациялау процедуралары;

• аттестация нәтижелерін рәсімдеу;

• аттестацяиның өткізілуіне жауапкершілік  және бақылау жасау.

Қазақстан Республикасының  «Аудиторлық қызмет туралы» заңының 3-тармағының  9-бабында аттестациялауға  жоғары  білімі бар және  экономика, қаржы, есеп-талдамалық, бақылау-ревизия  немесе құқық қорғау салаларында  соңғы  жеті жылдың бес жылы  ішінде  жұмыс тәжірибесін жинақтаған, сонымен бірге жоғары оқу орындарында бухгалтерлік есеп және аудит бойынша ғылыми-оқытушылық қызметпен  айналысатын және жоғарыда аталған салаларда  соңғы  бес жылдың екі  жылынан кем емес мерзім ішінде  тәжірибе  жинақталған тұлғалар жіберілетіндігі айтылған.

Жоғарыда айтылғандардың аудиторлық қызметпен айналысуға қойылатын  негізгі талаптардың  бірі – аудитордың білім алуы  екендігін көреміз.

Аудитор  алуға  тиісті білімінің негізгі элементтері  төмендегілер болып табылады:

• негізгі ( базалық) білім;

• жұмыс тәжірибесі;

• арнайы кәсіптік білім.

Негізгі білімге  экономикалық немесе заңгерлік  жоғары білім жатады.

Практикалық жұмыс тәжірибесі тиісті жылдар санымен және  атқарған лауазымдық жұмысымен анықталады.

Арнайы кәсіптік  білім  беруге  аудиторларды  дайындау және  оларды қайта дайындау бойынша  оқу-әдістемелік  орталықтарында  және ұйымдарда  білім беру және аудиторлық  фирмаларда тәжірибеден өткізу кіреді.

Аудитор өзінің  кәсіби біліктілік деңгейін мынадай жолдармен көтеруіне болады :

- заңдық құжаттарды, стандарттарды, ереже-нұсқауларды оларға  енгізілген өзгертулер мен  толықтыруларды  тұрақты және жүйелі түрде оқып-үйрену арқылы;

- семинарға, конференцияға қатысу арқылы;

- аудит өткізудің әдістемесі және оны ұйымдастыру бойынша шетелдік және отандық тәжірибені  оқып үйрену (зерттеу) арқылы.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

III. Қазақстан Республикасында   аудиторлық қызметті нормативтік-құқықтық  реттеуді жеділдіру жолдары

3.1. Қазақстан Республикасы  аудиторлық қызмет нарығының институтционалдық  негізі

 

Аудиторлар өзінің кәсіби қызметінде кімнен болмасын тәуелсіз. Алайда дәл осы  аудиторлардың  тәуелсіздігін қамтамасыз ету және де оның басқа да принциптерін  қамтамасыз еті үшін аудиторлық қызметті екі  жақты, бір жағы мемлекеттік  органдар  (мемлекеттік  реттеу), екінші тарап қоғамдық аудиторлық ұйымдар (өзін-өзі реттеу) арқылы реттеу қажет.

Әлемдік тәжірибеде аудиторлық қызметті  реттеу концепциясы әрқилы. Бухгалтерлік есептіліктің негізгі  қолданушылары  мемлекеттік ұйымдар мен банктер болып есептеленетін Франция, Испания, Германия елдерінде аудиторлық қызметті мемлекеттік реттеу кеңінен таралған. Ұлыбритания, АҚШ-та  бухгалтерлік есептіліктің негізгі қолданушылары акционерлер, несие беруші ұйымдар, инвесторлар және меншік иелері болғандықтан, онда өзін-өзі реттеу басымдылықта.

Біздің елде, ТМД елдерімен  салыстырғанда, өзін-өзі реттеуге көбірек  жағдай жасалған. Алайда соңғы жылдардағы заңнамалардағы өзгерістер мен нарықтағы  оқиғалардан өзін-өзі реттеудің  әлсіреп бара  жатқанын көреміз.

Қазақстанда аудиторлық қызметті реттеу процесіне келесі мемлкеттік органдар мен ұйымдар тікелей  қатысады:

1. Қазақстан Республикасы  қаржы министрлігінің бухгалтерлік есеп және аудит методологиясы департаменті
2. Ұлттық Банкі
3. Аудиторлар палатасы
4. Аудиторлыққа кандидаттарды аттестаттау жөніндегі біліктілік комиссиясы.

Жоғарыда көрсетілген  өклетті органдардың өзара байланысы  төменлегі схемада көрсетілген:

 

Аудиторлық қызметті реттеу

Мемлекеттік реттеу

 

Өзін-өзі реттеу

 

Ұлттық банк

Бухгалтерлік есеп және аудит методологиясы департаменті

Аудиторлар палаталары

 

Аудиторлыққа кандидаттарды  аттестациялау жөніндегі  біліктілік комиссиясы

 

Схемада мемлекеттік  және өзін-өзі реттеуді жүзеге асыратын ұйымдардың тығыз байланысын көреміз. Өзін-өзі реттеуді жүзеге асыратын аудиторлар палаталары мемлекеттік өкілетті органдарға заң шеңберінде есептілік беруге міндетті.  Сонымен қатар, мемлекеттік органдар да аудиторлар палатасын керекті ақпараттармен және заңнамалық құжаттармен қамтамасыз етеді. Аудиторлыққа кандидаттарды аттестациялау жөніндегі  біліктілік комиссиясының құрамына мемлекеттік және өзін-өзі реттеу органдарынан  өкілдер кіреді.

ҚР Қаржы министрлігінің бухгалтерлік есеп және аудит методологиясы  департаменті – ҚР үкіметі бекіткен негізгі құзыреті бар мемлкеттік орган болып табылады.  Департамент аудиторларды және аудиторлық ұйымдардың қызметін бақылауды  аудиторлық  қызметті  лицензиялау арқылы жүргізеді, яғни лицензиялар беру, уақытша тоқтату және  қайтарып алу құқығына ие. /19/

Департаменттің негізгі функцияларына:

• Өзінің құзыреті шеңберінде аудиторлық қызметті реттейтін нормативті – құқықтық актілер шығару;
• Аудиторлық қызметтің стандарттарын бекіту;
• Қазақстан Республикасы заңнамаларында көрсетілген  реттелікте  аудиторлық қызметті лицензиялау жүйесін ұйымдастыру;
• Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың лицензиялық талаптар мен шарттардың орындалуын бақылау жүйесін ұйымдастыру;
• Аудиторларға қойылатын сапалық талаптарды бекіту;
• Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың стандарттарды орындауын бақылау;
• Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың тізімін жүргізіп отыру;
• Бұқаралық ақпарат құралдарына  лицензия беру, оның жұмысын уақытша тоқтату, қайта қайтарып алу ережелері жайлы мәліметтер шығару;
• Аудиторлардың, аудиторлық ұйымдардың, аудиттен өтетін ұйымдардың ұсыныстардың қарау жатады.

ҚР Ұлттық Банкінің негізгі  функциясына банк және сақтандыру қызметтерінің  аудитін өткізуге лицензия беру жатады.

ҚР аудиторлар палатасы – коммерциялық емес, тәуелсіз, кәсіби, өзін-өзі басқаратын және өзін-өзі  қаржыландыратын ұйым. Сонымен қатар, аудиторлар палатасы заңды тұлға болып табылады және оның мүшелерінің жалпы жиналысында қабылданған жарғы негізінде әрекет жасайды. Ол аудиторларды, аудиторлық ұйымдарды ерікті негізде біріктіреді және мүшелік жарналар мен ҚР заңдарында тиым салынбаған өзге де  көздер есебінен қаржыландырылады.  Аудиторлар палатасының құрылымы мен жұмыс органдары  оның жарғысымен  белгіленеді.

Қазақстанда республикалық  және аумақтық аудиторлар палатасы қызмет жасайды.

 

 

 

Аумақтық аудиторлар палаталары төмендегідейқызмет атқарады:

1. Аудиттің дамуына, оның тиімділігін арттыруға аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың қызметін ұйымдастыруға және үйлестіріп отыруға жәрдемдеседі;
2. Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың уәкілетті мемлекеттік орган бекіткен аудит стандарттары талаптарын сақтауын қамтамасыз етеді;
3. Аудиторлардың, аудиторлық ұйымдардың жіне аудиттелетін субъектілердіңаудиторлық қызметті жүзеге асыруға байланысты дауларын қарайды;
4. Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдарды аудиторлық қызметті жүзеге асыруға байланысты ҚР заң актілерімен және әдістемелік  құжаттармен  қамтамасыз етеді;
5. Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жұмыс тәжірибесіне талдау жасайды, оларды қорытып, таратады;
6. Мемлеттік, қоғамдық, шетелдік және халықаралық ұйымдарда аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың  мүдделерін білдіреді;
7. Заңдарға және халықаралық шарттарға қайшы келмейтін өзге де қызметті жүзеге асырады.

Республикалық аудиторлар палатасы:

1. Аудиторлар палаталарының қызметін жарғы  негізінде үйлестіруді жүзеге асырады;
2. Мемлекеттік органдарда, қоғамдық бірлестіктерді, шетелдік және халықаралық ұйымдарда аудиторлардың, аудиторлық ұйымдар мен аудиторлар палаталарының мүдделерін білдіреді;
3. Халықаралық практика негізінде аудит стандарттарын әзірлейді және аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың уәкілетті орган бекіткен  стандарттар талаптарын  сақтауын қамтамасыз етеді.
4. Аудиторлардың аудиторлық ұйымдардың және аудиттелетін субъектілердің аудиторлық қызметті жүзеге асыруға байланысты дауларын қарайды.

ҚР аудитор палатасы  еліміздегі салыстырмалы түрде жаңа мамандық – аудиторлық қызметтің білгілі бір деңгейдегі ебелге ие болып, оның дамуына өз септігін тигізді. Ол 1994 жылы құрылды. Уақыт өте келе Палата сөзіне  құлақ асатын, өз саласында беделге ие, тәуелсіз мемлекеттік емес, кәсіби  құрылымға айналды.

Елімізде халықаралық  бухгалтерлер федерациясына толық  мүше жылғыз йым болып табылады. Срнымен қатар, палата ТМД елдеріндегі  аудиторлық қызмет көрсету аудит  тарихында алғаш болып Халықаралық  бухгалтерлер федерациясы комитетінің  құрамына енді.

Қазіргі таңда палата құрамына 450ден астам аудиторлар және 100-ден астам аудиторлық фирмалар кіреді. Бұл нарықта қызмет көрсететіндердің 80 пайызын құрайды және де халықаралық компаниялар «үлкен төрттікке» палата мүшелігінде.

2000 жылы  Эдинбургте  өткен Халықаралық бухгалтерлер мен аудиторлапдың  Евразиялық кеңесі құрылды. Бұл ұйымда  қазіргі таңдағы 40000 бухгалтерлер мен аудиторлар біліктіліктерін шыңдап үлгерді. Сонымен қатар, Палата «Қаржы –аналитикалық қызмет  институттары конфедерациясының» құрылуына өз септігін тигізді. Оның құрамына Аудиторлар палатасы, Кәсіби бухгалтерлер палатасы,Бағалаушылар палатасы, Бағалаушылар Институты, Кәсіби бухгалтерлер мен аудиторлар институтты кіреді.

Өткен жылдарда  Аудиторлар Палатасы әлемнің көптеген елдерінің  мамандарымен  іскерлік  байланыс орнатты.

2006 жылы  Палата  Аудиттің  халықаралық стандарттарының аудармасын  жасап, жинақ ретінде баспадан  шығарды. Таралымы 3000 дана  жинақтың 1000 данасы Қазақстанның ЖОО-на  таратылса, 100 данасы – Қаржы министрлігіне,  Ұлттық банкке, 46 данасы – Қор биржасына, «Атамекен» бірлестігіне, кәсіпкерлер форумына, 30 данасы- ЕССБА мүшелеріне берілді.

Қазақстан Республкасының «аудиторлық қызмет туралы» заңындағы 2006 жылғы  өзгерістерге сәйкес нарықта  бірнеше кәсіби  аудиторлық  ұйымдар болуына мүмкіндік бар. Осы заң күшіне  енгеннен соң Республикамызда кәсіби  аудиторлық  ұйым – «Аудиторлар коллегиясы» «аудиторлық қызмет туралы» заңға сәйкес , 2007 жылы аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар бастамасымен құрылды. 2007 жылдың сәуірінде ҚӘҰ «аудиторлар коллегиясы» ҚР қаржы  минситрлігінде акредитациядан  өтті.

Оның негізгі мақсаттары : аудиторлардың аудит принциптерін сақтауын жоғары деңгейге жеткізу; аудиторлардың  кәсіби біліктілігін жоғарылату; мемлекеттің, қоғамның, акционерлердің және меншік иелерінің аудиторлық  есептерге деген сенімділігін арттыру; оның сапасын жақсарту, отандық аудит дамуының мәселелерін шешу мақсатында басқа да  қоғамдық  және  коммерциялық емес ұйымдармен тығыз серіктестік байланыста.