Инфляцияның теориялық аспектілері

Қазақстандағы жұмыссыздық бойынша әлеуметтік қорғау жүйесін дамыту үшін халықаралық  тәжірибені талдау жасаудан басқа, оның мәнін, мағынасын, қызметін және оның қызмет істеу үдерісін анықтау қажет.

Жұмыссыздықтан  қоғау жүйесінің негізгі мақсаты  – жұмыспен тұрақты қамтуды қаржымен қамтамасыз ету. Ол өзінің қызмет ету  белгісіне қарай екі түрлі  бөлек жүйеден тұрады:

• Бірінші бөлек жүйе өзінің үшкі мағынасы бойынша жұмыссыздарға материалдық көмек көрсету қызметін атқарады.
• Екіншісі, жұмыссыздықтың өсуіне жол бермеу жөніндегі шұғыл шараларды жүзеге асырады.

Жұмыссыздық бойынша қоғау жүйесі үш негізгі  көзден қаржыландырылады – жұмыс  берушілер, жұмыскерлер және мемлекет. Егер бірінші бөлек жүйе экономикалық тұрғыдан жоғарыда аталған үш көздің есебінен қолдау тапса, екіншісі негізінен  жұмыс берушілер есебінен алады. Рыноктік экономикасы бар елдерде  жұмыссыздық жөніндегі қорғау жүйесін  құру негізінен өзара бағынышсыз екі себепке байланысты:

• Өндірістің рыноктік тәсілі үшін жұмыссыздық болмай қалмайтын әлеуметтік-экономикалық құбылыс және барлық жалдамалы жұмыскерлер жұмыссыз қалу қатеріне ұшырайды. Оның бола қалуы нақтылы жұмыскерге немесе кәсіпорынға байланысты емес. Көптеген жағдайда ол сыртқы әлемдік-экономикалық  факторларға бағынышты.
• Мемлекеттік органдардың өз азаматтарына «еңбекке құқығын» қамтамасыз етуге конституциялық міндеті болып саналады.

Халықты жұмыспен қамту айрықша міндет. Жұмыссыздық  неге көп? Неліктен осылай болып отыр? – дегенде, кейбір саяси мәселелердің толық шешілмегендігінен емес, жұмыспен қамтамасыз етілуінің экономикалық тетіктерінің әлі де ойдағыдай қалыптаспағандығынан екеніне біздің сеніміміз мол. Жұмыспен қамту қызметі адамдарды еңбекке  орналастыруға, жұмыс берушілерді  жаңа жұмыс органдарын жасағаны үшін ынталандыруға бағдар беру керек. Бұрын  жұмыспен қамту мемлекеттік қызметі  болды, ол осы іспен шұғылданды, ал қазір мұнымен кәсіпорын құқығын пайдаланатын биржалар шұғылданады. Ал олардың атқарып жүрген қызметі нашар. Көбінесе, кәсіпорын жұмысқа алған адамдарды «биржа қызметкерлері жұмысқа арнайы орналастырды» деген жалған анықтамалар жинайды екен. Сол үшін мемлекет бюджетінен олар ақша алады. Шағын несие беру, импорттың орнын басу сияқты мәселелер де бар.Ол мәселелер кедейшілікпен күрес бағдарламасында өз орнын тапты. Бұл бағдарламада, қазіргі кезде тек дүниежүзілік банктің, халықаралық валюта қорының ұсыныстарына ғана сүйенуге болмайды.

Қазіргі кезде басты мәселе не? Ол – жұмыс орнының жетіспеушілігі. Жұмысшы күші жағынан ұсыныс көп, бірақ оларға деген сұраныс өте аз.

Еңбек рыногі саясатының балсенді шараларының басымдығы  бар деп танылғанымен, барлық қаржылық міндет жергілікті бюджеттерге жүктеледі. Олар көп жағдайда белсенді шараларды  атқару үшін қажетті қаражатты таба алмайды. Аудандық деңгейде жұмыспен қамту  қызметінің ұйымдық құрамы мен қаржыландыру туралы мәселе әлі күнге дейін  толық шешілген жоқ. Қазіргі кездегі  негізгі міндет осы шаралардың нәтижесі мен тәжірибесін бағалауда болуға тиіс. Осы талдау негізінде еңбек  және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі  үшін кеңестер мен ұсыныстар жасалуға тиіс, ол атап кеткен салық саясаты, ақша саясаты, инвестиция саясаты сияқты мәселелер жұмыспен қамту саясатының маңызды құралдары болып саналады. Осы құралдар арқылықазақстандықтар  мұқтаж болып отырған жаңа жұмыс  орындарын құруға ықпал етіп жасай  алады. 

1-кесте

2008-2010 жылдардағы жұмыссыз және жұмысқа орналасқан азаматтардың саны(мың адам)

 

Жұмыссыз халықтың саны			Оның ішінде:						Жұмыссыз ретінде тіркелген азаматтардың жыл соңындағы саны
			Жұмыспен қамту органдарына жұмысқа орналастыру үшін өтініш білдіргендер			Соның ішінде:
						Жұмысқа орналастырылған адамдардың саны (Еңбекминінің деректері бойынша)
2008 ж.	2009 ж.	2010 ж.*	2008 ж.	2009 ж.	2010 ж.	2008 ж.	2009 ж.	2010 ж.	2008 ж.	2009 ж.	2010 ж.
557,8	554,5	496,5	248,0	582,6	434,3	216,6	475,4	381,7	48,4	53,4	35,4
Жұмыссыз халық санынан пайыздық қатынас			44,5	105,1	87,5	38,8	85,7	76,9	8,7	9,6	7,1

(Статистика агенттігінің 2010 жылғы алдын ала деректері)

 

ІІІ. Инфляциямен күресу шараларын жетілдіру жолдары

 

3.1  ҚР да инфляцияға қарсы күресінің болашаққа арналған бағыттары

 

Қазақстан экономикасында сақталып отырған жақсы  жағдайға байланысты Қазақстан республикасының  Ұлттық Банкі ақша қатынастарын реттеудегі жаңа режимге, яғни инфляциялық таргеттеуге  көшуге бағыт алды. Осы бөлімді  қарастырғанда Ұлттық Банктің осындай  бағытты не үшін, инфляциялық таргеттеудің негізгі бағыты туралы мәселелер  қозғалатын болады.

Еліміздегі  макроэкономикалық тұрақтылыққа қол  жеткізу, қаржы секторының пәрменді дамуы, сыртқы экономикалық конъюнктураның жайлы болуы Ұлттық Банктің қызметінің сапалы және жаңа жолға түсуіне себепші  болды. Бұл өз кезегінде ақша-кредит саясатының құрылуына және дамуына  ықпал етіп, іскерлік ортаға, коммерциялық емес банктердің жұмысын бақылауға  және ақша айналымын тұрақтандыруға әсерін тигізді.

Ұлттық  Банктің ақша-кредит саясаты ақша агрегаттары мен теңге бағамына ғана байланысты емес, сонымен қатар, басқа да монетарлық емес факторларға: ауыл шаруашылық өнімдері, жанармай және тұрғындық-коммуналдық шаруашылық қызметтерінің бағасына да байланысты инфляцияны минимизацияға бағытталған. Ұлттық Банктің негізгі және соңғы  бағыты – мемлекетте бағаның тұрақтылығын сақтау.

Таргеттеу (ағыл. targeting – бағыт алу, бағыттау, бағытталу) монетарлық саясатта – бұл ортамерзімдік перспективада негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерді бағытты басқару процесі.

Бүкіләлемдік  тәжірибеде таргеттеудің бірнеше стратегиялары  ажыратылады, олардың ішінде: номиналды  табысты таргеттеу, пайыздық мөлшерлемені таргеттеу, номиналды жалақыны таргеттеу, монетарлық таргеттеу, валюта бағамын  таргеттеу (курстық таргеттеу), инфляцияны таргеттеу (4-суретті қараңыз). (9, 57б.)

Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің 2011 жылы үйлестірілген макроэкономикалық және ақша-кредит саясатын жүргізуінің нәтижесінде елде макроэкономикалық, қаржылық және әлеуметтік тұрақтылық қамтамасыз етілді. Өткен жылы дамыған елдерде дағдарыстың тереңдеуіне қарамастан, Қазақстан экономикасы жоғары қарқынмен дамыды. Алдын ала деректер бойынша нақты Жалпы ішкі өнім (бұдан әрі – ЖІӨ) 2011 жылы 7,5% өсті.   Халық табысы өсуде және еңбек нарығындағы жағдайдың жақсарғаны байқалды. Бағалау бойынша 2011 жылы жан басына шаққанда ЖІӨ 11 мың АҚШ долларынан асты. 2011 жылғы нақты ақшалай табыс 7,4%,-ға нақты жалақы – 7,2%-ға өсті. Жұмыссыздық деңгейі 2011 жылдың соңында 5,4%-ға дейін  төмендеді.  Үкімет пен Ұлттық Банктің бағаны тұрақтандыру бойынша тиімді әрекеті жылдық инфляция деңгейін жоспарланған 6–8% дәлізде ұстап тұруға мүмкіндік берді. 2001 жылдың соңында инфляция деңгейі 7,4 % құрады, бұл 2010 жылмен салыстырғанда 0,4 %төмен. (10)

4- сурет.

Таргеттеу стратегиялары

Монетарлық  таргеттеу

 

Курстық таргеттеу

Инфляциялық таргеттеу

Номиналды табысты  таргеттеу

Номиналды жалақына таргеттеу

Пайыз ставкаларын  таргеттеу

 

Таргеттеу стратегиясының классификациясы

 

Елбасымыз 2012 жылдың  14 желтоқсанында: « 2050 жылға дейін кезең-кезеңмен мынадай міндеттерді шешу принципті маңызды:

Біріншіден, мемлекеттің макроэкономикалық  саясаты жаңғыртылуы тиіс.

Ақша-кредит саясаты

•  Әлемдік экономикадағы қолайсыз ахуалды ескере отырып, біз инфляциядан әрбір қазақстандықтың кірістерін қорғауды қамтамасыз ететін және экономикалық өсім үшін лайықты деңгейін ұстап тұратын боламыз. Бұл жай ғана макроэкономикалық мәселе емес, бұл елдің әлеуметтік қауіпсіздігінің мәселесі. Және де бұл – 2013 жылдың өзінен бастап Ұлттық Банк пен Үкімет жұмысының басты мәселесі.

• Қазақстандық банктер өз кезегінде өзінің мақсатын орындауға және нақты экономика секторының кредиттік ресурстарға деген қажеттілігін қамтамасыз етуге тиіс. Бұл ретте қаржылық жүйеге бақылауды әлсіретуге болмайды, банктерді проблемалық кредиттерден тазарту және қорландыру мәселелерімен тығыз айналысу қажет.

Бұл үшін Ұлттық Банк пен Үкіметке Президент Әкімшілігінің  үйлестіруімен экономиканы қажетті  ақша ресурстарымен қамтамасыз етуге  бағытталған түбегейлі ақша-кредит саясатының жаңа жүйесін әзірлеу қажет болады»- деп айтып кетті. Бұл да ҚР инфляцияға қарсы күресінің болашаққа арналған бағытының бірі. (11)

3.2 Инфляцияға қарсы саясатты жетілдіру жолдары

 

Инфляцияның өрістеп, күшеюі экономикалық жөне әлеуметтік қарама - қайшылықтарды асқындырып жіберетіндіктен мемлекет инфляцияны жою жөне ақша айналысын түрақтандыруға арналған шаралар қолдана бастайды . Инфляция кезінде мемлекет іс - қимылының екі нұсқасы   болады:

1) бейімделу саясатын жүргізу немесе инфляцияға бейімделу;

Бұл кезде табыстарды, жалақыны, пайыздық өлшерлемелерді, инвестицияларды индекстеу жөнінде шаралар қолданылады;

Компаниялар мен фирмалар қысқа мерзімде жобаларды өткізеді, жеке тұлғалар табыстың қосымша көздерін іздестіреді және т.с.с.

2)  инфляцияны  төмендету немесе басу жөнінде  инфляцияга қарсы шаралардың кешенін жүргізу .

Инфляцияны  жою жөніндегі шаралардың кешені қоғамның іс-әрекет етуінің өндірістік — экономикалық, қүқықтық, институционалдық, моралдық-адамгершілік сфераларының әр түрлі жақтарына әрекет етуді  қамтиды десекте олардың шешушісі базалық, өндірістік — экономикалық сфера болып табылады.

Сұраным инфляциясын жоюға ақша жөне фискалдық  саясатты пайдаланудың біршама қатардағы  макроэкономикалық әдістермен жетуге болады.

Инфляцияга  қарсы саясат — инфляциямен күреске бағытталған экономиканы мемлекеттік реттеу жөніндегі шаралар кешені. Мүндай саясаттың екі негізгі жолы белгіленген дефляциялық саясат және кірістер саясаты.

Дефляциялык, саясат — мемлекеттің шығындарын азайту, несие үшін пайыздық мөлшерлемелерді арттыру, салық ауыртпалығын күшейту, ақша массасын шектеу жолымен ақша-несие және салық механизмі арқылы ақша сұранымын реттеуді қарастырады. Бұл саясат экономиканың өсуін тежейді.

Кірістер  саясаты — бағаға және жалақыға оларды толықтай матау немесе олардың өсу шегін белгілеу жолымен параллелді бақылау жүргізуді қажет етеді. Оны жүзеге асыру әлеуметтік қайшылықтарды қоздыруы мүмкін. (6, 506б.)

Инфляцияға  қарсы саясат ақшалай ұсынымды шектеудің  әр түрлі әдістерін кіріктіреді:

1.  Орталық  банктің нақты ақша эмиссиясын  қысқарту арқылы айналыстағы  ақша массасының ауқымын азайту.

2.  Барлық  несие ресурстарын қымбаттату  және оларға қол жететіндігін  азайту мақсатында орталықтандырылған  кредитер үшін қайта қаржыландырудың  есептік мөлшерлемесін арттыру.

3.  Кредит  мультипликаторын қысу және коммерциялық  банктердің кредит экспансиясын  шектеуге жету үшін Орталық  банктің коммерциялық банктерге  резервтік талаптарын арттыру.

4.  Сондай  мақсаттарда Орталық банктің  кедитерін тікелей қысқарту.

Инфляцияға  қарсы фискалдық саясат салықтарды көбейту, мемлекеттің шығыстарын қысқарту жөне осының негізінде мемлекеттік  бюджеттің тапшылығын төмендету  арқылы жүргізіледі.

Салық саясаты  инфляция жағдайында екі өзара байланысты, бірақ қайшылықты міндеттерді шешуі  тиіс:

бірішіден, мемлекеттік бюджеттің тендестігіне жету және тапшылығын жою үшін оның кірістерінің деңгейін көтеру керек;

екіншіден, экономиканың бастапқы буындарында - өндіріс  пен айырбас сферасында экономикалык белсенділікті жандандыру қажет.

Инфляцияға  қарсы салық саясаты жанама салық  салуды қысқартуда болып отыр . Жанама салықтардың инфляциялық сипаты болады, өйткені олар бағаны өсіреді, сүранымды қысқартады. Жоғары салықтардың  іс - әрекетінің екінші аспекті өндіріске  олардың қысымы болып табылады, бұл  ұсынымды шектейді. Үшіншіден, едәуір салық ауыртпалығы, әдеттегідей, салық  жүйесін күрделілендіретін көптеген салықтардың іс-әрекетімен байланыстырылады, мүның өзі салықтан жалтарынуға  әкеп соқтырады.