Ұйымдарда бухгалтерлік есепті ұйымдастыру және аудит

Аудиттің мазмұнын анықтамалар  арқылы қарастырғаннан кейін оның негізгі  түсінікті болған сияқты. Сонымен  қатар, аудиттің мазмұнын одан әрі терендеу қарастыру  мақсатымен бізмына үш бұрыш үлгіссімен беруді ойластырдық .

1. аудитор-кәсіпкер, табыс табу үшін кәсіпорындарға  қызмет  көрсету. 

Шаруашылық субъектісі-кәсіпорын, оған     аудитор қорытындысы  керек. Ол кезінде басылымға шығуына  кепілдік береді.

3. мемлеке, кәсіпорындардың  жақсы жұмыс жүргізіп табысты  болғанын қалайды, себебі олар салық төлейді, аудит жұмысына құштар болу себебі аудитор тексеру барысында табыстылық есебін тексеріп кәсіпорының қанша табыс тақанын, қанша салық төлейтінін анықтайды анықтайды. Ал қажет болған жағдайда аудитор тікелей мемлекет салық инспекциясына мәлімет бере алады. Яғни, аудит жүргізілген кәсіпорындарда табыс сомасын жасырып қалу, салық төлемеу үшін қылмысқа немесе басқалай әр түрлі жалтарушылыққа жол берілмейді.

Осы үшбұрыштың өзара  байланысын қарастыратын болсақ, аудит “осы үшбұрыштың төбесін” қосып қана қоймай ерекше қызмет атқаратынын айту қажет. Біріншіден, «аудит қорытындысы» арқылы шаруашылық субъектілері бір қалыпты шаруашылығын жүргізуге қандай денгейде болса да даму процесін қамтамасыз етуге кепілдік алады. Яғни, бір регионды немесе бір ел көлемінде шаруашылық субъектілері даму жолында болған жағдайда ол елде өзінің экономикалық инфраструктурасы қалыптасады да, оның әсерінен сол елде нарықты қатынас экономикалық зандылықтары күшейіп, нағыз нарықты қатынасқа көшу арқылы ол елде тауар бағалары тұрақты деңгейге көшіп нарықты қатынас заңдылығын іс жүзінде қалыптастырады.

Екіншіден, «аудит жұмысы»  үлкен мемлекеттік қызмет атқарады. Олай дейтін себебіміз, аудит тексеруі барысында кәсіпорынның табыс-пайда  сомасы салық нақты анықтамадан қанша сома салық төлеу керек екенін, “салық есебінің” дұрыс жүргізілгенін аудиторлық тексереу арқылы анықтайды. Қандай бір елде болмасын үлкен экономикалык мәселе ол – салықтың тиісі көлемде жинау және де нормативтік ереже-нұсқау талабына сәйкестігін қамтамасыз ету. Қазіргі кезде шаруашылықсубъектілері өз тарапынан “салық есебін” жүргізуге мәжбүр, оған қоса тек қана “салық есебіне” аудиттік тексеру жүргізіп, аудиторлық қорытынды алуға мәжбүр. Ондай жасамаған жағдайда салық инспекциясы қатал жаза қолданып, субъектілер айып төлейді.

Аудиттің мазмұнын қарастыру  барысында тағы да осы түсінікті  әйдейі қарастырған дұрыс деп  ойлаймыз. Ол аудит анықтамасының  көбісінде аудитті тексеру деп  анықтаған. Мысалы, авторлар келтірген  он үш анықтаманың он бірінде тексеру деп, ал екеуінде бақылау жасауға құқысы жоқ. Тек ішкі аудитті ұйымдастыру барысында ғана арнайы бақылау жүргізілуі мүмкін.

 

 

                         2.2  Аудиттің негізгі  құрамдары. 

 

Аудиттің    мазмұнына    қарастыру   қарастыру   барысында   оның   нақты   құрамы  айту    қажет .  Олар   мыналар:

1. шаруашылықтағы   субъект;
2. мәлімет;
3. аудитордың   мамандығы;
4. фактілерді   жинау  және бақылау;
5. аудит стандарты;
6. аудитор қпараты,есебі;

Осы көрсетілген аудит  элементтерін   жеке-жеке    қарастыру   қажет .               

1. Шаруашылықтығы  субъект. Аудит  жұмысын  орындау  үшін  міндетті  түрде  сол   субектінің   шаруашылық   бағытын, көлемін  анықтау  қажет. Оны  сол  субъектінің    шаруашылық  параметірлері  құрайды. Оған  аудит  барысында   нақты   болжам   жасау үшін   аудит   қамтитын   объектілердің көлемі,  мақсатты   қарастырылыуы    қажет. Мысалы,  заң   субектілері   немесе экономикалық  объектіге   қосылмайтын   мәлімет  жүйесі.

2. Мәлімет.  Аудит   жұмысы   барысында тапсырушылар  берген  мәлімет қарастырады. Аудитор олардың   дұрыстығын   дәлелдеп, өзінің жаңа   мәліметтерін    құрайды. Сол жұмыс   барысында   олардан кемшілік   табуы немесе   дұрыс еместігін   анықтауы   мүмкін.  Ол   негізінде   екі   түрлі себептен  болуы   мүмкін;

  1)   ақпаратта   кейбір   мәліметтердің   жетіспеушілігінен;

  2)   ақпарат   дұрыс  жасалғанбағандықтан.

3. Аудитордың   мамандығы.  Аудит   жүргшізуші   жоғары  дәрежедегі, өз  мамандығын  жақсы    меңгерген,  сарапшы, білгір  адам    болуы қажет. Аудит барысында   ол  өзіне   қажет   фактілерді   жинап    талдау  жасайды, бір   тұжырымға   келтіріп, қортынды  жасауына   пайдалана    алатын   болуы  қажет.

4. Фактілерді  жинау  және  бақлау .Аудитордың   негізгі  мақсаты  ол- фактіні жинау. Себебі  сол фактілер арқылы  ол  өзінің  аудиторлық  ақпаратын жасайды.

5. Аудит стандарты. Жиналған  фактілер, мәліметтер  өз  кезегінде   бір жүйеге  келтірілуі  қажет. Оған  негіз аудит стандарты. Стандарт дегеніміз мәліметті бір  жүйеге  келтіру  әдісі  немесе  нормативтік  ереже-нұсқау  талабына  сәйкес  бір  қалыпқа келтіру.

6. Аудитор  ақпараты. Аудитор  өз  жұмысының  қорытындысын тексеру  барысында   анықталған  кемшіліктердің мазмұнын, өзінің  аудиторлық  қортындысын  ақпаратында  көрсетеді.

Қорыта  келгенде, жоғарыда  келтірілген  аудиттің  міндетті  құрамын  қарастырмай, нақты  аудит  жүргізу  мүмкін  емес. Аудиттің  міндеті мен мақсаты толық орындау үшін  оның  принціптерін  білу  қажет.

 

 

                        2.3  Аудиттің  негізгі  принціптері 

 

Аудит   жұмысы  нақты  принциптерді  сақтау     арқылы   жүргізледі.

1. Ғылыми  негізделігі. Аудиттің   ғылыми  негізгі оның  метадалогиасының   диалектиалық   әдісімен   дамиды. Эканомика тэориасындағы   объективтік   шындықты   негізге   алу  болып   табылады. Аудит  жұмысының    барлық   мәліметі,  тұжырымы  ғылыми   жолмен   анықталған,  дәлденген  болуы   қажет. Аудит қызметінің   ғылыми  даму   барысы   оның   көптеген  нақты    факторларын    талдау   арқылы   ол   өзінің    теориасын құрайды.

Аудит  жұмысы   барысында  ғылыми  зерттеу  әдісі  қолданылады. Мысалы,  аудитте   эканомикалық талдау    қолданылады, ол   яғни фактілерді   зерттеп    қортынды  жасау.  Сондықтан   да   аудит         фирмалардың    басшылығы  зерттеу    жұмысын,  тәжирибесін   игерген   ғалымдар.

2.Объективтілік. Бұл   қағида  ойлану,  тек   қана   фактіге сүйену   арқылы   ғана   тұжырым   жасау.  Аудитор      шыншыл,   бұрмалаушылыққа    бармайтын,  тазалық     ұстайтын   маман   болу   керек.   Ол     өзінің аудиторлық    қортындысына   кәсіпорыннның    табыстылық   ақпаратын   шыншылдықпен   тексеріп,   объективті   көрсеткіштерін    анықтауға    міндетті.   Оның     қортындысы   ешқандай     күндіктенбеушілікке   немесе   сенбеушілік  жол  бермейтін  дәлелді  болу  қажет.

3. Дербестілік. Қоғам  тану  жолында  аудитордың  статусы  өз  бетінше  дербес  деп  танылған. Оған  себеп  ол  біріншіден, тапсырушыға  тәуелді  емес, өйткені  ол  төлем  алуына  алдын  тапсырушыға  тәуелді  емес, өйткені   ол  онда   төлем алуына алдын ала келісіп қояды, екіншіден,  оның  жұмысын мемлекеттік аудит заңы  мойындайды, үшіншіден, тапсырушы мен аудитордың  түпкі мақсаты бір.  Олардың өзара келісім -шарт  бойынша анықтайтыны тек қана  шындық.

Аудитордың  дербестігін  қорғау   үшін   арнайы  шаралар  қолданылады: аудиторларды  ротациялау, аудитор соты, мемлекеттік аудитор тағайындау,  мемлекеттік  аудитор  департаментін, аудитор  комитетін  құру.

Аудитор  рациясы  ло  болжам  арқылы  бір  аудитор  қайта-қайта   бір  кәсіпорыңға  бара  берсек  оның  дербестігі  жойылады   деген  сөз.  Өйткені   оны  тапсырушы  акциалық   үлескер   бол   деп   үгіттеп,  аудит  принциптерін   сақтамау   жолына   салуы   мүмкін.  Аудитор   соты   аудиторлардың   дербестігін    қадағалап  отырады. Мемлекет тұрғысынан   аудитор  дайындау   ол  кәзіргі    аудитордың   қоғамдық   құрлымын  жою   болып     табылады. Кәзіргі    кезде  аудит  комитетін  құру  АҚШ-та  көп тараған. Ондағы  мақсат   өндіріс   компаниаларынң  мүдесін    көрсету.

Қорыта   келгенде, аудит   стратегиаын    кеңейту   тұрғысына   арнайы   инстеттар  ашу  қажет,  аудитті    жүргізу    жұмысын   жетілдіру  қажет. Біздің  ойымызша   сондай   жұмыстарды   іске   асыру    үшін  Мемлекеттік  Қаржы   Министірлігі,  аудит  платасы,  бухгалтерлер  ассоциациясы   көмектесуі   қажет.

4. Кәсіби  біліктілік. Аудит   жұмысын   өте  жоғары    деңгейдегі   мамандар  жүргізуі  қажет, ол   теориалық   және    практикалық   жағынан өте білімді   маман   болуы   және  арнайы   аудит   әдістерін   жақсы   біліуі   қажет. Ол   тексеру   жұмысына    машықтанған  болуы   керек . Аудитор   өз   жұмысына   қажетті    ереже  нұсқауларын   өте   жақсы   біліп  іс   жүзінде  қолдана    білуі   қажет. Аудитор   өз   жұмысына    анализ жасауда, сараптау   жүргізуде,  компьютермен  жұмыс   істеуде. Әбден  машықтанған   болуы  қажет   ол  барлық    тексерушіге   сене  бермеуі  керек,   тек  өзі    тексеріп   көзі    жетпеиінше    ешқандай   қорытынды   жасамауы   керек.

5.  Сенімділік, сөзге   берік    болуы   ( конфиденцальность)

Аудитор   өз   жұмысының   комиссялық    құпиалығын    сақтауға  міндетті. Үшінші   жаққа   өз   мәліметін   ерекше   жағдайда   ғана     хабарландыруға,  тапсырушымен   жазбаша   келісім  жасау    арқылы   беруге  қүқылы. 

6.  Тез-жеделдік   принципі. Аудитордың     жеделдігі  ол    өз      жұмысының   тез,  тианақты     орындаудан   тапсырушыға   аудит    материалын    уақытымен   тапсыру.  Аудиттің   тез,   жедел   жүргізілуіне    екі  түрлі  себеп    бар.   Бірінші,  аудит   жүргізу уақыты   нақты    белгіленбегендіктен,  екіншіден,    аудит үшін   төлем   сол     жұмыс     уақытымен    есептелінеді.

            

 

                                        2.4 Аудит  және  тексеру

 

Соңғы  жылдары  баспабан  шыққан  арнайы  әдебиеттерде  “аудит”  түсінігі  шаруашылық  қызметін  бақылаудың  жаңа  бағыты  ретінде  кәсіпорындар  мен  ұйымдардың  қаржы  шаруашылық  және  комерциялық  қызметін  қаржылық  бақылаудың  жаңа  ұйымдастырушы  түрі   ретінде  анықталады . Біздің  көзқарасымыз  бойынша  бұл  түсінік  “ қаржылық  бақылау”  түсінігінен біршама  кең. Өйткені, ол  көрсеткіштердің  дұрыстығы  тексертуді  ғана  емес,сондай-ақ  шығындарды  рационализациялау  мен  паиданы  заңдық  негізде  оптимизациялау  мақсатымен  шаруашылық  қызыметін  жақсарту  жөніндегі  ұсыныстарды  даиындауды  қамтиды. Сонымен  қатар  аудитті  тексерумен,аудиторларды  тексерушілермен  теңестіруге  болмаиды. ”Ревизия” термині  латынның “revision” сөзінен  аударғанда  “қызметті  зерттеу” дегенді, ал ”ревизор” термині ”ревизияны  жүргізуші  адам” деген  мағынаны  білдіреді. Тексеру  мен  аудит  мазмұны  жағынан  жақын  болса да  бір  түсінік  емес. Аудит  тексеру  мен  бақылаудың  түрлі  әдістері  мен  тәсілдерін  қолдана  отырып, сонымен  бірге  өзіне  тән  ерекшеліктері  бар. Олар  жүйеленген  түрде  2-ші  кестеде  көрсетілген.

 

Өзгешелік белгілері	Аудит	Тексеру
Мақсаты	Ажырағысыз  элементі  ретінде  шаруашылық  өмірдегі  кемшіліктерді  анықтау,оны  тану,таратпау  сақтандыру,бағасын  анықтау.	Кемшіліктерді  жою  үшін  анықтау,тараптау  оны  бағалау.
Құқылық	Азаматтық  құқық:келісімдерді  негізінде.	Әкімшілік  құқық: заңдардың, нұсқаулардың,жоғарыда  тұрған  немесе  мемлекеттік  ұйымдардың  бұйрықтарының негізінде.
Гносеологиялық	Клиенттің  қаржылық  қорытынды  есебіндегі  ақпараттың  шынаиылығын  орнату.	Жұмысшылар  тарапынан  жымқырудың  болмауы  мен  орындалатын  операциялардың  заңдылығын  орнату.
Объективтік	Клиенттің  төлем  қабілеттілігін  нашарлататындардың  барлығы  оның  қаржы  жағдайын  қиындатады.	Күші  бар  заңдарды  бұзатын  нәрсенің  барлығы.
Басқарушылық	Горизонталды, ерікті  байланыстар.	Вертикалды,әкімшілік Тағайындау  мен  мәжбірлеу  реттік  байланыстар.
Практикалық міндеттер	Клиент  жаңа  инвестор, Кредиторлар  тарту  арқылы төлем   қаблеттілігін  нығайту  бойынша  міндеттерді  шешеді.	Шаруашылық   жүйе өзінің   активтерін  сақтау  боиынша,теріс  паидалануды  бұлтартпау  және  сақтандыру  шаралары  боиынша  міндеттерді  шешеді.
Қызыметке  ақы   төлеу  принціпі	Клиент  немесе  оның  келісімі  боиынша  куәландыру  функциясы  қажет  ететін  орган  төлеиді.	Жоғарғы  тұрған  мемлекеттік  заң  шығарушы  ұйым.
Жеткілікті	Шығындар  мен  нәтижелелердің  қатынасына  бағытталған  орындағы  жеткіліктілік  принципі.	Зиян  мөлшерін,сондаи-ақ  жаңа  тұлғаларды  анықтау  мен  максималды  мүмкін  дәлдік  принціпі.
Нәтижелер	Клиент  үшін  ұсыныстар  мен  аудиторлық  қорытындылар.	Тексеру  актісі,ұйымдастырушылық қорытындылары,міндетті  нұсқау  мен  олардың  орындалуын  тексеру.