Мүлік есепшінің қызметі мен міндеттері

КІРІСПЕ 
 
Еліміздің кәсіпорындарында экономиканың нарыққа көшуіне байланысты бухгалтерлік есептің әдістемесі мен тәжірибесінде көптеген өзгерістер болды. 
 
Нарықтық эокономика ресурстардың барлық түрлерін тиімді пайдалануды, оның ішінде кәсіпкерлік қызметтің қалаулы нәтижесін қамтамасыз ететін материалдық, еңбек және қаржы ресурстарының тиімділігін болжайды. 
 
Есеп тіркемелерінде шаруашылық операцияларын жазып көрсетудің дәстүрлі бухгалтерлік қызметі, көптеген қаржылық ақпаратты пайдаланушылардың сұрақтарына толығынан жауап бере алмайтындығын тәжірибе көрсетті. Қазіргі жағдайда бухгалтер қаржылық нәтиже қалыптастырудың әртүрлі әдістерін білуді, кәсіпорында қабылданған қаржылық стратегияны іс жүзіне асыруды қамтамассыз ететін есеп саясатын таңдап алып, соны басшылыққа ұсынуы керек.  
 
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың шаруашылықты жүргізуші субьекті ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы рынокта білікті серікті таңдауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс - әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады. Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғары жақтың жөн сілтеуімен емес, контрагенттерді қазіргі кезже өз қалауы бойынша таңдап алады. Басқаша сөзбен айтқанда, ұйымдардың жетістіктерін басқару деңгейіне, қабылданған шешімдердің обьективтілігі, нақтылығы, шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді шешімдірдің қабылдануы, материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.  
 
Нарықтық жағдайда ақпараттарды құрастырушы мен қолданушылардың арасында мүдделерінің бірдей болмауы бизнестің нақты сферасында қалыптасқан ситуацияға аудиторлық тексеру жүргізуді талап етеді. Тәжірибе дәлелдегендей, бизнесте қабылданған шешімдердің сапасы алынған ақпараттың растылығына және олардың түбегейлі аналитикалық негізделуіне тәуелді. 
 
Қазақстан Республикасында индустриальды дамыған елдердің ілгерілемелі тәжірибесіне сәйкес, бизнесте жаңадан кешенді қаржы – экономикалық талдау және тәуелсіз білікті аудит жүзеге асырылады. Операциялық аудит, қаржылық есептеме аудиті, басқарудағы талдау, және қаржылық талдау мүдделі пайдаланушыларға ақпараттың растылығын, ұйымдар қызметінің тиімділігін жоғарлатуға ғылыми негізделген рекомендациялар беруге өткір қажеттілікті қамтамасыз ету керек. 
 
Қаржылық есеп беру аудиттің маңызды обьектісі екені белгілі. Аудиттің арғы мақсаты шаруашылық субьектілерінің нарықтық тұрақтылығын және қаржылық жағдайын талдау болып табылады.  
 
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау, обьективті ғылыми негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік әсіресе қаржылық шешімдер қабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты аудит және талдау негізінде ғана оның қызметін обьективті бағалап, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оның іскерлік белсенділігін арттыруға бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үшін басшылыққа жақсы ұсыныстар беруге болады. 
 
Бухгалтерлік (қаржылық) есептің «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп берудің » енгізілген қосымшаларымен және өзгерістерге сәйкес Қазақстан Республикасының заңын түбегейлі реформалау жағдайында қаржылық есеп беру қаржылық есептеменің халықарлық стандарттары бойынша дайындалып және ұсынылуы керек. 
 
Қаржылық есеп берудің халықарлық стандарттарына көшу халықарлық стандарттардың негізгі жағдайларымен танысуға тәжірибелі бухгалтерлердің алдына үлкен міндет артады. 
 
Диплом жұмысының тақырыбын осындай бухгалтерлік еесптің жаңа әдістемелері нарықтық жағдайға байланысты туындап жатқаннан кейін «Ұйымдардың қаржылық тұрақтылығын талдау» тақырыбында алдым. Берілген жұмыстың мақсаты кәсіпорындарды басқарудағы обьективті бағалау, олардың қаржылық есптемелерінің теориялық және методологиялық негіздері туралы мағлұмат алу, оны ұғыну, оларға талдау жүргізу және зерттеуде дағдыларды меңгеру. Бұл болашақ үшін талдау жұмысын біліктілікпен жүргізуге, кәсіпорынның қаржылық – шаруашылық қызметінің нәтижелері мен нарықтық тұрақтылығы туралы дұрыс, ғылыми негізделген баға мен қорытынды беруге, өндірістің өсуі мен оның тиімділігін арттыруды қамтамасыз ететін, еліміздің ұзақ мерзімді бірінші кезектегі мақсатына ойдағыдай жету үшін басшылыққа басқару шешімдерін дайындауға көмектеседі деп ойлаймын. Диплом жұмысым «Келешек» жауапкершілігі шектелген серіктестік мысалында жазылды. 
 
«Келешек» жауапкершілігі шектелген серіктестігі 2002 жылы құрылған. Меншік түрі – жеке меншік. Жарғылық капиталы – 350000 тенге. Негізгі қызмет түрі – тұрғын-үй объектілерін, жолдар, ғимараттар салу, сонымен қатар оларды жөндеуден өткізу.  
 
«Келешек» жауапкершілігі шектелген серіктестік өзінің қызметін келесі құжаттар мен нормативті актілер арқылы жүзеге асырады:

•  
  «Келешек» жауапкершілігі шектелген серіктестігінің жарғысы;
•  
  «Келешек» жауапкершілігі шектелген серіктестігінің құрылтайшы келісім – шарты;
•  
  Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі №409 01.07.1999 ;
•  
  «Шектеулі серіктестік және қосымша жауапкершілік» ҚР-ның Заңы, №220-1 «Өзгерістер мен толықтырулар» 22.04.1998
•  
  ҚР ұйымдарының қаржы – шаруашылық қызметін реттейтін әдістемелік нұсқаулар және нормативтік актілер, басқа да заңдар.

 
«Келешек» жауапкершілігі шектелген серіктестігінің басқару органдары: басқарудың жоғары ұйымы – Қатысушылардың жалпы жиналысы, атқарушы - Директор. 
 
Бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйесі келесі нормативтік құжаттармен жүргізіледі: 
 
- ҚР-ның “Бухгатерлік есеп және қаржылық есептеме” Заңы № 2732 26.12.1995 жыл (толықтырулармен және өзгерістермен); 
 
- Бухгалтерлік есеп стандарттары; 
 
- Бухгалтерлік есеп стандарттарына әдістемелік нұсқаулар; 
 
- Бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспары 18.09.2002 жыл № 438; 
 
- «Келешек» жауапкершілігі шектелген серіктестігінің «Есеп саясаты». 
 
«Келешек» жауапкершілігі шектелген серіктестігінің бухгалтерлік есебі және қаржылық есептемесінің мақсаты мүдделі тұлғаларға қаржылық жағдай және жауапкершілігі шектелген серіктестіктің қаржылық жағдайы туралы, өзгерістері жайлы толық және дұрыс ақпарат беруді қамтамасыз ету. 
 
Жауапкершілігі шектелген серіктестіктің бухгалтерлік есебі келесі принциптерге негізделіп, соларға сәйкес жүргізілуі тиіс: 
 
- есептеу, яғни табыстар табыс табылған кезде танылады, ал шығындар – жұмсалған кезде танылады; 
 
- үздіксіз қызмет, яғни қаржылық есептеме рұқсат ету негізінде, компания жұмыс істеу және болашақта жұмыс істейтін жағдайда құрастырылады; 
 
- жауапкершілігі шектелген серіктестіктің қаржылық есептемесінің негізгі сапалы сипаттамасы түсініктілік, мәнділік, сенімділік, салыстырмалық. 
 
Бухгалтерлік жазбалар шаруашылық операцияларының жүргізілгені фактілері тіркелген алғашқы құжаттар негізінде жасалынады. Активтерге әсер ететін барлық шаруашылық операциялары және басқа да шаруашылық қызметінің оқиғалары бухгалтерлік есепте көрсетіледі. Бухгалтерлік жазбалар компьютерленген есеп жүйесі көмегімен есептелінеді. 
 
«Келешек» жауапкершілігі шектелген серіктестігінің бухгалтерлік есебін және қаржылық есептемесі мәліметтерінің растылығын қамтамасыз ету мақсатында 1 жылда 1 реттен кем емес мүлікке және ақша міндеттемелеріне түгелдеу жүргізіліп отырылады. Түгелдеді жүргізуге жауап беретін директор және тұрақты әрекет ететін түгелдеу комиссиясы болып табылады. Комиссия құрамы директор бұйрығымен бекітіледі. 
 
Диплом жұмысымның І-ші бөлімінде жалпы қаржылық есеп беру нысандарын құрастырудың принциптері, жолдары қарастырылады. 
 
Екінші бөлімінде қаржылық есеп беру - қаржылық тұрақтылықтың ақпараттық базасы ретінде және оған әсер етуші факторларға қысқаша түсініктеме беріледі. 
 
Диплом жұмысының үшінші бөлімінде ұйымдардың қаржылық тұрақтылығына «Келешек» ЖШС мәліметтерін мысалға ала отырып, талдау жасалынады. 
 
 
I Бөлім Қаржылық есеп беру түрлері және оларды құрастыру принциптері

1.  
   Баланс баптарының мазмұны және оны құрастыру принциптері

 
 
Нарықтық экономикада бухгалтерлік баланс қолданушылар ортасы үшін негізгі ақпараттық көз болып табылады. Ұйымның балансы меншік иелерін, менеджерлерді және басқа да басқарумен байланысы бар тұлғаларды шаруашылық субьектісінің белгілі бір күнге мүліктік жағдайымен таныстырады. Олар баланстан меншік иесі немен иегер екенін біледі. 
 
Баланс бойынша ұйымның жақын уақытта үшінші тұлғалардың – акционерлердің, кредиторлардың, инвесторлардың, тұтынушылардың, сатушылардың және басқалардың алдында өздерінің міндеттемелерін орындай ала ма, немесе оған қаржылық қиыншылықтар туып тұр ма, соны анықтайды. 
 
Балансты оқи білу дегеніміз – бұл оның әрбір бабының мазмұнын, оны бағалау тәсілін, кәсіпорын қызметіндегі ролін, басқа да баптармен байланысын білу, бұл өзгерістердің сипаттамасы кәсіпорын экономикасы үшін мынадай мүмкіндіктер береді:

•  
  кәсіпорын туралы едәуір көлемді ақпараттар алу;
•  
  кәсіпорынның меншікті айналым қаражаттарымен қамтамассыз етілу деңгейін анықтау;
•  
  баланстың қандай да бір баптарының есебінен айналым қаражаттарының көлемі өзгенргендігін анықтау;
•  
  аналитикалық көрсеткішткрді есептемегеннің өзінде кәсіпорынның жалпы қаржылық жағдайына баға беру.

 
Бухгалтерлік баланс мәліметтерін салық қызметі, несие ұйымдары, сонымен қатар мемлекеттік басқару органдары пайдаланады. Себебі ұйымдардың жеке баланстары экономикалық өмірдің ерекшеліктерін зерделеу үшін бай материалдар береді. 
 
Баланстың келесі түрлері болады: бастапқы, жылдық, жойылу, шоғырландырылма, сауықтыру. 
 
Бастапқы (ұйымдастырушылық) баланс негізінде ұйымның алғашқы бухгалтерлік есебін жүргізумен құрастырылады. Қайтадан құрылған ұйымдардың балансымен бұрыңғы жұмыс істеп жатқан құқықты иеленуші болып табылатын ұйымдардың балансының айырмашылығын жүргізу қажет. Бірінші жағдайда баланс қарапайымдылығымен өзгеше болады. Өйткені оның құрамында ақша қаражаттарынан, негізгі құралдардан, ТМҚ-дан және басқа да баланстың активіндегі активтерден тұратын мүліктік массалар және «Меншікті капитал» бөлімінде көрсетілетін жарғылық капиталы ғана бар болады. 
 
Бастапқы (ұйымдастырушылық) балансты құру белгілі бір уақытқа, әдеттегі балансты құрудағыдай шектелмейді (айдың 1-інші күніне). Бастапқы баланс ұйым өзі жұмыс істеуді бастаған уақытта, яғни субьектінің жарғысын тіркеген кезде жасалынады. 
 
Жылдық бухгалтерлік баланс – есеп беру уақытында ұйымның қаржылық жағдайын сипаттайтын есеп беру. Бұл ақпарат мүддесі бар қолданушыларға экономикалық шешім қабылдау үшін қажет. 
 
Кез – келген мемлекет экономикасында баланс маңызды функциялар атқарады. Мысалы, меншік иелерін, менеджерлерді субьектінің мүліктік жағдайына байланысты басқарумен таныстырады. Олар баланстан кәсңпорын жұмсай алатын материалдық құндылықтардың запастарын біле алады.  
 
Баланс бойынша жақын уақытта ұйым өзіне алған міндеттемелерді үшінші тұлғалар алдында орындай ала ма, немесе оған қаржылық қиыншылықтар туып тұр ма, соны анықтайды. 
 
Бухгалтерлік баланс қаржылық есептің негізгі түрі бола отырып, ол есепті кезеңдегі кәсіпорын мүлкінің құрамы мен құрылымын, ағымдағы активтердің айналымдығы мен өтімділігін, меншікті капитал мен міндеттеменің қолда барын, дебиторлық және кредиторлық борыштың динамикасы мен төлеу қабілеттілігін анықтауға мүмкіндік береді.  
 
Сауықтыру балансы-субьектілер банкрот нәтижесінде жойылған кезде құрастырылады. Нарықтық экономикада көптеген ұйымдар өздерінің қызметін меншікті және қарыз капиталдары арқылы жүргізеді. Соңғысы бізде өте қысқа уақытқа беріледі, және субьектілер өздерінің міндеттемелерін уақытында және үздіксіз жабып отыруды мақсат ету керек. Бірақ шаруашылық субьектілерінде меншікті капиталдан қарыз қаражаттары артып кетуі жағдайларынан төлемге қабілетсіз ситуациялары болуы мүмкін. Мұндай жағдайда банкрот жариялау жолымен жойылу дилеммасы туады немесе кредиторлармен төлемнің уақытын ұзартуға келісу қажет. 
 
Бірақ кредиторлар келісімге келсе де, алдын ала қаншалықты шығынға ұшырады, болашақта оны жабу мүмкін бе, соны білгісі келеді. Уақытылы есеп берудегі баланс нақты жауап бере алмайды. Субьектінің нақты қаржылық жағдайын көрсету мақсатында есеп беру кезеңі бітпей–ақ балансты құру қажеттегі туады. 
 
Жойылу балансы - ұйымдар өздерінің өмір сүруін заңды тұлға ретінде тоқтатқан күніне мүліктік жағдайын сипаттайтын бухгалтерлік есептік баланс. Оны кредиторлармен есеп айрысқаннан кейін ликвидациялық комиссия құрастырады.  
 
Жойылу балансының әдеттегі баланстан айырмашылығы, онда бухгалтерлік есептің бір принципінен бас тарту – үздіксіз қызмет принципі. 
 
Шоғырландырылған бухгалтерлік баланс - бір заңды тұлғаның балансындай құрастырылған негізгі ұйымның және оның барлық еншілес ұйымдарының жеке баланстары.  
 
Шоғырландырылған бухгалтерлік балансты құрастырудың негізгі мақсаты – мүдделі қолданушыларға негізгі және еншілес ұйымдарды толық бірге мүліктік және қаржылық жағдайына обьективті ақпарат беру. 
 
Балансты құрастыру техникасы және баптардың мазмұны. Бухгалтерлік балансты құрастыру техникасы дегеніміз – барлық қажетті есеп жұмыстарының жиынтығы. Бұл процедураларға дайындық жұмысы, мүлік құнын есептен шығаруды көрсету, шоттарды жабу және есп регистрлеріне сәйкес қорытындыны жинақтау кіреді. Бухгалтерлік балансты құрастыру негізі ақтайтын құжаттармен расталған есеп жазбалары болып табылады. 
 
Балансты құрастыру принциптері. Балансты құрылымында активтер, міндеттемелер, меншікті капитал мен олардың байланысын көрсету үщін және қолданушылар бөлімшелерге көңіл аудару үшін бөлінеді. 
 
1 сызба. Бухгалтерлік баланс 
 
МЕНШІКТІ КАПИТАЛ 
 
БУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНС 
 
Ұзақ мерзімді міндеттемелер  
 
Активтер қысқа мерзімді болып төмендегідей жағдайда жіктелінеді:

• ол коммерциялық мақсатта қысқа уақыт аралығында және оны 12 ай арасында сату көзделінсе;
•  
  ол ақша қаражаттары немесе олардың эквиваленттері түрінде актив болса.

 
Барлық басқа да активтер ереже бойынша, ұзақ мерзімді болып жіктелінеді. 
 
Бухгалтерлік есеп стандарты запастарды егер 12 айда сатылмаса да, бухгалтерлік баланста «қысқа мерзімді активтер» болып жіктелуін қарастырады. 
 
Ұзақ мерзімді активтерге: негізгі құралдар, материалдық емес активтер, ұзақ мерзімді инвестициялар және т.б. жатады. 
 
Негізгі құралдар. Оларға келесі талаптарға жауап беретін материалдық активтер жатады:

• 1 жылдан жоғары пайдалану уақыты бар;
• ұйымның қалыпты қызмт ету процесінде тікелей қолданылады.

Балансқа түсініктеме көрсетіледі:

1. негізгі құралдардың әр түріне есеп беру жылының басындағы және соңындағы бастапқы құны;
2.  
   негізгі құралдардың әр түріне амортизацияны есептегенде амортизацияны есептеу әдістерінің қолданылуы, амортизацияланған негізгі құралдардың жыл басы және жыл соңында бастапқы немесе ағымдағы құны, есеп беру жылының жыл басы және жыл соңындағы жинақталған амортизация сомасы.

Материалдық емес активтер – бұл ұйымның өзіндік ерекшелігі бар активтері және олардың келесі сипаттамасы болады:

• материалдық формасының жоқтығы;
• қолданудың ұзақ сипаты;
• табыс әкелуге қабілеттілігі.

 
Ұзақ мерзімді инвестициялар. Инвестициялар ұзақ мерзімді болып жіктелінеді, егер 12 айдан жоғары уақытқа салынса. Оларға қарыздық міндеттемелер мен бағалы қағаздар жатады. 
 
Басқа да активтер. Бұл бөлімге алдыңғы категорияға кірмеген активтердің барлық түрлері кіреді. 
 
Ақша қаражатттары және олардың эквиваленттеріне кассадағы, есеп шотындағы ақша қаражаттары, валюталық шоттағы қаражаттар, ақша аударымдары, уақытсыз банктік депозиттер жатады. 
 
Дебиторлық борыштарға: сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есептесу, алатын вексельдер, еншілес және тәуелді ұйымдардың дебиторлық борыштары кіреді.  
 
Тауарлы – материалдық қорлар – дайын өнімдер, тауарлар, материалдар және т.б.  
 
Болашақ кезеңдегі шығындар – бұл ақша қаражаттарын алдын ала төлеп қою нәтижесінде пайда болған активтер.  
 
Қысқа мерзімді міндеттемелер. Бухгалтерлік есеп стандартарына сәйкес міндеттеме есеп беру күнінен бастап 12 айда жабылатын болса, онда ол қысқа мерзімді міндеттеме болып жіктелінеді. 
 
Ұзақ мерзімді міндеттемелер Бұларға 1 жыл ішінде жабуды жоспарламаған міндеттемелер жатады. 
 
Қаржылық есеп беруді құрастырған кезде активтер мен міндеттемелерді өзара есепке алуды жүргізбеу қажет. Бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес негізгі құралдар баланста жинақталған тозу мөлшерін алып тастаумен, дебиторлық борыш күмәнді қарыз резервтерін алып тастаумен көрсетіледі. Бірақ бұл жағдайлар активтер мен міндеттемелер арасында өзара есепке алуға жатпайды. Егер келесі белгілі жайлар болса, бухгалтерлік есеп стандарттары міндеттемелер мен активтер арасында өзара есепке алуды кіргізеді:

• әрбір жақ бір – біріне белгілі сомада қарыз болса,
• ұйым өзара есепке алуға құқығы бар болса;
• өзара есепке алуды жүргізуге құқығы ресми заңдастырылған болса.

Меншікті капитал келесі кластарға бөлінеді:

• жарғылық капитал;
• төленбеген капитал;
• алынған капитал;
• қосымша төленген капитал;
• қосымша төленбеген капитал;
• үлестірілген табыс (жабылмаған шығын).

 
Жарғылық капитал айналымдағы әдеттегі және артықшылықты акциялардың төленген құнынан тұрады. Жарғылық капитал бухгалтерлік баланста төленбеген және алынған капиталдың сомасын есепке ала отырып, көрсетіледі. 
 
Қосымша капитал екі негізгі категорияға бөлінеді:

1.  
   Қосымша төленген капитал, ол акцияның атаулы бағасы мен шығарылған акцияның нақты алынған сомасының айырмасынан тұрады. Әдетте ол эмиссиялық табыс деп аталады.
2.  
   Қосымша төленбеген капитал негізгі құралдарды қайта бағалаудан, қаржы инвестициясынан түседі.

 
Жинақталған табыс резервке қойылған үлестірілген табыс және қосылмаған үлестірілген табысқа, яғни дивиденттерді төлеуге қойылған табыс болып бөлінеді.  
 
Қосымша баптар балансқа бухгалтерлік стандарттармен талап қойылғанда немесе қаржылық есептеменің дұрыстығын көрсету үшін кіргізіледі. 
 
Қаржылық есептемені пайдаланушыларға бухгалтерлік баланс рентабельдіктің деңгейін есептеуге, ұйымның активтерінің құрылымын бағалау үшін өтімділік пен қаржылық тұрақтылықты анықтауға мүмкіндік береді.

1.2 Кіріс пен шығыс есебін қаржылық есептеменің халықаралық стандарттарына сәйкес құрастыру әдістері 
 
Кіріс пен шығыс есебі – бұл белгілі бір уақытта ұйымның қызметінің ойдағыдай болғанын өлшейтін есеп беру. Іскерлік және инвестициялық орталарда ол ұйымның рентабельдігін, инвестициялық құндылықтарды, несиеге қабілеттілікті анықтау үшін қолданылады. Бұл есеп беру қаржылық есептеме қолданушыларына ақша қаражаттары қозғалысының болашағын әртүрлі әдістермен болжауға көмектеседі. 
 
Қаржылық есептеменің халықаралық стандарттарына сәйкес ұйымдар Кіріс пен шығыс есебінде немесе оларға ескертуде шығындардың сипатына негізделіп, жіктелген шығындарға талдау жасау керек. 
 
Талдаудың бірінші әдісі шығындардың сипаты әдісі. Шығындар есеп беруде олардың сипатына қарай біріктіріледі (мысалы, тозу және амортизация, материалдарды сатып алу, транспорттық шығындар, жалақы, жарнамаға кеткен шығындар) және ұйымның ішінде әр түрлі қызмет бағыттары бойынша өз арасында қайта бөлініске түспейді. Бұл әдіс функционалды жіктелімге сєйкес операциялық шығындарды бөлуді қажет етпейтін көптеген кішігірім кәсіпорындарға оңай қолданылады. Мысалға шығындар сипаты әдісі көмегімен жіктелімді келесі түрде көрсетуге болады: 
 
 
1 кесте 
 
Шығындар сипаты әдісі көмегімен жіктелуі