Негізгі құралдардың амортизациясы және тозуының аудиті мен ревизиясы

Тозуды есептегенде 8410 - «Қосымша шығындар» бөлікшесіне өндірістік шоттары, 2420 - «Негізгі құралдардың тозуы мен материалдық емес активтердің амортизациясы» қолданылады.

Тозуды есетегенде:

8410 - «Негізгі құралдардың тозуы мен материалдық активтер амортизациясы» дебеті. 2420 - кредиті.

Жалпы шаруашылық мақсаттағы және коммерциялық құрылымдардың негізгі  құралдарының тозуы 7210 - «Жалпы және әкімшілік шығындар» шотында ескеріледі.

 

 

Тозуды есептегенде:

7210 - дебеті, 2420 – кредиті.

Өткізілетін орындарда  тауарларды сақтауға арналған негізгі  құралдар бойынша 7110 - «Тауарларды (жұмысты, көрсетілген қызметті) өткізу бойынша шығындар» шотында негізгі құралдардың тозуы көрсетіледі.

 

Тозуды есептегенде:

7110 – дебеті, 2420 - кредиті.

Негізгі құралдар өндіріс  процесіне ұзақ уақыт бойы қатыса отырып, біртіндеп тозады, яғни физикалық  күштердің, техникалық және экономикалық факторлардың әсерінен өз қасиеттерін  жоғалтады және жарамсыз күй кешеді.

Тозу – бұл физикалық және моралдық сипаттамаларын жоғалту процесі.

Негізгі құралдардың  физикалық тозуы олар пайдаланылған  кезде жабдықтың бөлшектері мен  тетіктерінің, үйлер мен ғимараттардың  құрылымдық элементтерінің механикалық  тозуына байланысты (физикалық тозудың пайдаланудағы нысаны), сондай-ақ темірдің тот басуына, ескіруіне, шіруіне әкеп соқтыратын ( физикалық тозудың табиғи нысаны) табиғи-климаттық жағдайлардың әсерінен басталады. Нәтижесінде негізгі құралдар құнының бөлігі жоғалады.

Негізгі құралдардың моральдық тозуы техникалық прогреспен, өндіріс әдістерінің жетілуі және жаңаруымен байланысты. Техника мен технологияны жетілдіру қолданыстағы негізгі құралдарға қатысты өндірісті арзандатуға мүмкіндік тудырады. Соған байланысты пайдаланудағы негізгі құралдар өз құнының бөлігін жоғалта отырып, құнсыздана бастайды. Өндіріске неғұрлым жетілген және үнемді машина, жабдық, үй мен ғимарат түрлерін, жануарлардың тұқымдарының, көпжылдық өсімдіктерінің түрлері мен сараптарының жаңа және жақсартылған, неғұрлым өнімдірек түрлерінің жасалуы мен ендірілуі қолданыстағы негізгі құралдард одан әрі қолданудың экономикалық тиімділігін көрсетіп берді.

Негізгі құралдарды моральды тоздыратын фактор:

1.Өндірістегі жабдықтар  мен жабдықтардың жаңаруы (ескі  машиналарды жаңа, неғұрлым өнімділеуіне ауыстыру);

2.Технологиялық процестің  жетілуі (жаңа технология кезінде  қолданыстағы машиналар мен жабдықтарды  пайдалану мүмкін емес);

3.Шығарылатын өнім  номенклатурасының жаңаруы мен  өзгеруі (бұл орайда ескі машиналар  мен жабдықтар жаңа өнім шығаруға жарамсыз);

4. Тауар өндіуге арналған  машиналар мен жабдықтардың санын  азайтуды субъектіден талап ететін, кейбір тауарларға сұраныстың  азаюы;

5. Жұмыс күшінің, блікті  қызметкерлердің еңбекпен қамтылуындағы,  өндірістің географиялық орналасуындағы өзгерістер.

Олар өндіріс көлемін, пайдаланылатын машиналар мен жабдықтардың санын азайтуды талап етуі мүмкін;

6.Өнеркәсіптің өңдеуші  салаларындағы шикізат құрамының  жиынтығындағы өзгеріс, өнімнің  жекелеген түрлерін өндіру қажеттілігі.   Бұлар өнеркәсіптің өндіруші салаларындағы өндіріс көлемінің қысқаруына әкеп соқтыруы мүмкін. Моральді тозудың нәтижесінде физикалық тозу басталғанға дейін негізгі құрал объектілерін жаңасына, неғұрлым үнемдісіне ауыстырады. Моральді тозуды болдырмас үшін негізгі құрал объектілерін қайта құрады және жаңғыртады. Мұражай және қылқалам құндылықтарынан, кітаптардан, фундаментальді кітапханалардан, фильмдер қорынан, сәулет пен өнердің ескерткіші болып табылатын үйлер мен ғимараттардан басқа негізгі құралдардың барлығы моральді тозуға бейім.

 

 

 

 

2.2 Құнды бірқалыпты  және жылдамдатып есептен шығару  әдісі

 

Құнды бірқалыпты есептен шығару әдісі бойынша объектінің амортизацияланатын құны негізгі құралдардың жұмыс істейтін мерзімінің ішінде шаруашылық субъектісінің шығындарына бірқалыпты қосылып отырады. Бұл әдіс бойынша амортизациялық аударым мөлшері тек қана объектінің жұмыс істеу мерзімінің ұзақтығына байланысты деген болжамға негізделген. Бұл әдіс бойынша әр есепті жылда негізгі құралдарға есептелетін амортизациялық аударым сомасы осы негізгі құралдарының барлық пайдалану мерзімінде амортизацияланатын сомасын, яғни бастапқы құнмен қалдық құнның айырмасын объектінің пайдалану кезеңіндегі есеп беретін жылдардың санына бөлу арқылы есептеліп шығарылады. Бұл әдіс бойынша яғни құнды бірқалыпты есептен шығару әдісі қолданылғанда негізгі құралдарға есептелетін амортизациялық аударым сомалары жыл сайын тұрақты мөлшерде жүргізіледі.

Мысалы: станоктың бастапқы құны 1000000 теңге ал қалдық құны 100000 теңгені  құрайды. Бұл станоктың пайдалану  мерзімін бес жыл деп аталып осы жоғарыда айтылған әдіс бойынша бір жылдық амортизациялық аударымды есептейтін болсақ, ол 180000 теңгені құрайды. Яғни

1000000-100000=900000

900000/5=180000

 Бұл станоктың барлық  амортизацияланатын сомасы 900000 теңге  ((1000000-100000), яғни бастапқы құнымен қалдық құнының айырмасы), ал оны пайдалану мерзіміне бөлу арқылы бір жылдық амортизациялық аударым сомасы табылады. Бұл стоктың пайдалану мерзімі 5 жыл болғандықтан барлық амортизациялық аударым мөлшерін сол соманың 20 пайыз деп те табуға болады. Бұл жағдайда жоғарыдағы көрсеткішке тең сома табылады.

                                           900000 х 20 % =180000

 

Төмендегі  кестеден үш жағдайды көруге болады:

• Негізгі құралдардың пайдалану мерзімі ішінде, яғни 5 (бес) жыл бойы оған есептелетін амортизациялық аударым сомасы өзгермейді (тұрақты);
• Жинақталған тозу сомасы бірқалыпты өсіп (көбейіп) отырады;
• Негізгі құралдардың қалдық құны бірқалыпты азайып отырады.

Құнды орындалған жұмыстың көлеміне тепе-тең мөлшерде есептен  шығару әдісі (өндірістік әдіс)

Бұл әдіс объектінің пайдаланылған  уақытына емес, оны пайдалану нәтижесіне негізделген.

 

 Станокқа  амортизациялық аударым сомасының

бес жыл бойы есептелуін төмендегі кестеден көруге болады.

-кесте

	Станоктың бастапқы құны (теңге)	Бір жылдық амортизациялық аударым  сомасы (теңге)	Жинақталған тозу сомасы (теңге)	Станоктың қалдық құны (теңге)
Сатып  алынған кездегі	1000000	------------------	----------------	1000000
1-жылдың соңында	1000000	180000	180000	820000
2-жылдың соңында	1000000	180000	360000	640000
3-жылдың соңында	1000000	180000	540000	460000
4-жылдың соңында	1000000	180000	720000	280000
5-жылдың соңында	1000000	180000	900000	100000

 

Егер жоғарыда, яғни алдыңғы  әдісте қарастырылған станок өзінің 5 (бес) жыл ішінде пайдаланатын уақыты аралығында 10 миллион дана өнімді жасауға  негізделген болса, онда ол станокқа жыл сайын есептелетін амортизациялық аударым сомасы бұл әдіс бойынша станок арқылы өндірілетін бір дана өнімге тиісті амортизациялық аударымды әр жылда осы станок арқылы өндірілген өнім санына көбейту арқылы табылады:

 

 

 

Бастапқы құны-қалдық құны       Х           әр жылдағы өндірілген =

_____________________________________________________

жалпы өндірілуге тиісті өнім саны                      өнім саны

 

1000000-100000     Х  әр жылдағы өндірілген өнім  саны = 0,09 теңге  х

___________________________

10000000

әр жылдағы өндірілген өнім саны.

 

Станоктың бір дана өнім өндіруге есептелетін амортизациялық аударым мөлшері бұл әдіс бойынша жоғарыда табылғандай 0,09 теңгені құрайды, яғни тоғыз (9) тиын.

Егер станок

бірінші жылы 3 миллион

екінші жылы 3 миллион

үшінші жылы 2 миллион

төртінші жылы 1 миллион

бесінші жылы 1 миллион

өнім өндірсе, онда оған әр жылда есептелетін амортизациялық аударым мөлшері 

бірінші жылы 270000тг = 3 миллион  х 0,09= 270000

екінші жылы 270000 тг = 3 миллион х 0,09 = 270000

үшінші жылы 180000 тг = 2 миллион х 0,09 = 180000

төртінші жылы 90000 тг = 1 миллион х 0,09 = 90000

бесінші жылы 90000 тг = 1 миллион  х 0,09 = 90000 сомаларына тең болады.

 

 

 

 

 

Станокқа құнды  орындалған жұмыстың көлеміне тепе-тең  мөлшерде есептен шығару (өндірістік әдіс) әдісі бойынша амортизациялық аударым есептеу кестесі

-кесте

	Станоктың бастапқы құны (теңге)	Өндірілген өнім көлемі (дана)	Бір жылдық аморт-лық аударым сомасы (теңге)	Жинақталған тозу сомасы (теңге)	Станоктың қалдық құны (теңге)
Сатып  алынған кездегі	1000000	-----------------	----------------	---------------	1000000
1-жылдың соңында	1000000	3000000	270000	270000	730000
2-жылдың соңында	1000000	3000000	270000	540000	4600001
3-жылдың соңында	1000000	2000000	180000	720000	280000
4-жылдың соңында	1000000	1000000	90000	810000	190000
5-жылдың соңында	1000000	1000000	90000	900000	100000

 

 

Бұл әдісті (өндірістік әдісті) қолдануда әр жылғы амортизациялық аударым сомасымен орындалған жұмыс көлемінің, яғни станок арқылы өндірілген өнім санының расында тікелей байланыс бар. Бұл әдісті қодану барысында жинақталған тозу сомасы жыл сайын орындалған жұмыстың көлеміне, өндірілген өнімнің санына қарай өсіп, көбейіп отырады. Ал объектінің қалдық құны амортизацияланатын құнның соңына жеткенше орындалған жұмыстың көлеміне, өндірілген өнімің санына тікелей үйлесімді түрде азайып отырады. Жалпы бұл әдісті объектінің пайдалану кезіндегі оның істейтін жұмысының көлемін, ол арқылы өндірілетін өнімнің санын айтарлықтай дәлдікпен анықтауға болатын жағдайда ғана қолдануға болады.

Құнды жылдамдатып  есептен шығару әдісі - жеделдетілген амортизациялық аударым әдістері негізгі құраларды өздерінің мөлшерленген пайдалану мөлшерінен бұрын есептеп шығару үшін қолданылады. Бұ әдістерді қолдану барысында негізгі құралдарды алғашқы пайдалану жылдарындағы есептелетін амортизациялық аударым сомасы, оның соңғы пайдаланатын жылдарындағы есептелетін амортизациялық аударым сомасынан анағұрлым (едәуір) асып түседі. Өйткені, негізгі құралдардың алғашқы пайдалану, яғни жұмыс істеу жылдарындағы өнім өндіру қабіеттілігі соңғы жылдарға қарағанда едәуір жоғары болып табылады. Осыларды ескеретін болсақ амортизациялық аударым есептеудің жоғарыда аталған жылдамдатып есептен шығару әдісі өндірілген өнімнің өзіндік құнына сәйкестендіріліп есептеу принципіне негізделген. Жеделдетілген әдістің қолданылуы, сонымен қатар техника мен технологияны мейлінше жетілдіруге, яғни жаңартуға орай жабдықтардың, яғни негізгі құралдардың өздерінің сапалық құнын тез жоғалтып алуына байланысты бұрын сатып алынған, сапалық жағынан тозған негізі құрадарды жаңа өнімділігі жоғары басқа д жақтардың тиімді болып келетін құралдармен ауыстыруды көздейді. Жылдамдатып есептен шығару әдісін қолдануға әсер ететін тағы да бір дәлелнген жағдай негізгі құралдарды жөндеу шығындарына байланысты. Олар яғни жөндеу шығындары негізгі құралдарды пайдалану кезеңдерінің бастапқы уақытына қарағанда пайдаланудың соңғы уақытына қарай өсе бастайды. Егерде негігі құралдарға жылдадатып есептен шығару деп аталатын амортизациялық аударым әдісін қолданған жағдайда амортизациялық аударым мен жөндеу шығындарының қосындысы негізгі құралдардың пайдаланылуы барысында бірнеше жыл, яғни ұзақ уақыт бойы бір қалыпты деңгейде болады. Нәтижесінде негізгі құралдардың өздерінің пайдаланылуы барысында ұйымға келтіретін пайдасы бір қалыпты тең мөлшерде, яғни бірдей шамада болып қалады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Сонымен, «Негігі құралдардың амартизациясынның есебі» деген тақырыпқа  арналған курыстық жұмысымды қортындылау үшін ең алдымен тағыда амартизация сөзіне анықтама берейін.

Амортизация - тозуды қызмет ету мерзімі бойы активтің амортизацияланған құнын жүйелі бөлу түрінде құнмен көрсету (мүліктің ұсталу, тозу дәрежесіне қарай құнын бірте-бірте төмендету). Амортизацияланатын құн дегеніміз - бастапқы құнмен пайдалы қызмет мерзімі соңында пайда болатын қосалқы бөлшектердің, сынақтардың, қалдықтардың түскен кезде болжанатын бағасы арасындағы айырма. Амортизациялық аударымдар  мөлшер бойынша атқарылады және әрбір есепті мерзім үшін шығын есебінде мойындалады, танылады.

Мөлшер (норма) – амортизациялық аударымдардың негізгі құралдардың орташа жылдық бағасына шаққандағы жылдық сомасының қатынасы.

Негізгі құралдар бойынша  есептеу қайтадан пайдалануға берілгендеріне байланысты, ал істен шыққандары бойынша  – бұл қорлардың құны өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметінің) өзіндік құнына толықтай көшіріліп берілген айдан кейінгі немесе соңғы айдың алғашқы күндерінде доғарылады.

Есепке алу практикасында  кейде амортизация есептеу нәтижесінде  негізгі құралдардың баланстық  құны нөлге тең болатын, соның  өзінде негізгі құралдары өздерінің техникалық және пайдалану сапалары бойынша кәсіпорынның шаруашылық қызметінде одан әрі пайдаланылатын жағдайлар кез болады. Осы курыстық жұмыста - сондай жағдайлардың салдарлары қаралды және ондай жағдайлардың пайда болуына жол бермеу әдістерін келтірілді.

Сонымен бірге «Негізі  құралдардың амартизациясынның  есебінің» кестелерін негізге алдым. Атап айтсам «Станокқа амортизациялық аударым сомасының бес жыл бойы есептелу кестесі», «Станокқа құнды орындалған жұмыстың көлеміне тепе-тең мөлшерде есептен шығару (өндірістік әдіс) әдісі бойынша амортизациялық аударым есептеу кестесі», «Әр түрлі тәсілмен есептелген амортизация қорытындыларын салыстыру» кестелері.

Сонымен осы курыстық жұмыстың үшінші бөлімде тәжірибе жүзінде  «Толығымен амортизацияланған, пайдалануға жарамды негізгі құралдарды есепке алу» проблемасына тоқталдым. Есепке алу практикасында кейде амортизация есептеу нәтижесінде негігі құралдардың баланстық құны нөлге тең болатын, соның өзінде негігі құралдары өздерінің техникалық және пайдалану сапалары бойынша кәсіпорынның шаруашылық қызметінде одан әрі пайдаланылатын жағдайлар кез болады. Бұл бөлімде сондай жағдайлардың салдарлары қаралды және ондай жағдайлардың пайда болуына жол бермеу әдістері келтірілді.