Негізгі құралдардың амортизациясы және тозуының аудиті мен ревизиясы

 

Тозғандардың жинақталған  тізімдемесі:

2-кесте

Есепті кезең	Бастапқы  құн	Жылдық  амортизация	Жинақталған тозу сомасы	Баланстық құн 2 топ – 4 топ
1999	95760	18782	18782	76978
2000	95760	18782	18782+18782=37564	58196
2001	95760	18782	37564+18782=56345	39414
2002	95760	18782	56345+18782=75125	20632
2003	95760	18782	75128+18782=93910	1850

 

Өндіріске ғылыми-техникалық жетістіктер енгізу түзету мен негізгі  құрал-жабдықтарды жаңартуға қызығушылықты арттыру үшін қаржылық жағдай жасау мақсатымен субъектілер амортизацияны тездетіп есептеу, сандар (кумулятивті тәсіл) сомасы бойынша құнды есептен шығару, кемітілген қалдық тәсілдерін қолдана алады.

Сандар сомасы бойынша (кумулятивті тәсіл) құнды есептен шығару тәсілі есептік коэффициентті табудан тұрады. Коэффмцент бөлгіші қорытындысы пайдалы қызмет мерзімі сомасына, ал алым қызмет ету мерзімінің соңына дейін қалған жыл соңына тең болады.

Амортизация сомасы кейінгі жылдарға қарағанда пайдалануға берілген алғашқы жылдары жоғары болады. Амортизацияны есептеу бойынша есеп кумулятивті тәсілмен:

 

95760 компьютері алынды, қызмет ету мерзімі 5 жыл, болжанатын  жойылу құны 1850:

3-кесте

Есепті кезең	Бастапқы құн	Жойылу құны	Амортизациялық құны	Кумулятив-ті сан	Қызмет ету мерзім соңына дейін  қалған жыю саны	Есептік коэффициент 6/5 топ	Жылдық амортизация Топ 4 х 7
1	2	3	4	5	6	7	8
1999	95760	1850	93910	15	5	0,333	31303
2000	95760	1850	93910	15	4	0,266	25043
2001	95760	1850	93910	15	3	0,2	19782
2002	95760	1850	93910	15	2	0,133	12521
2003	95760	1850	93910	15	1	0,066	6261

 

Жинақталған тозу тізімдемесі:

4-кесте

Есепті кезең	Бастапқы құн	Жылдық амортизация	Жинақталған тозу сомасы	Есепті кезең соңын-дағы баланстық  құн
1	2	3	4	5
1999	95760	31303	31303	64457
2000	95760	25043	31303+25043=56346	39414
2001	95760	18782	56346+18782=75128	20632
2002	95760	12521	75128+12521=87640	8111
2003	95760	6261	87640+6261=93910	1850

 

Амортизацияны кемігіш  қалдық тәсілмен есептеу бойынша  есеп:

Бұл тәсілде амортизация  сомасы объектіні бірінші жыл  қолдағанда бірден көбейеді және соңғысында төмендейді.

Кемігіш қалдық тәсілінде  амортизацияны есептеу бастапқы мес, баланстық құннан жасалады.

Түзу сызықты тәсілде  амортизация млшері екі есе өсіріледі. Амортизацияны есептегенде жойылу құны ескерілмейді, бұған жойылуға дейінгі қалдық құнды кеміту, үшін қажетті шамамен амортизация сома шектелетін соңғы жыл кірмейді.

Компьютер -95760 алынды, қызмет ету мерзімі 5 жыл, болжанатын жойылу құны 1850, тура сызықты тәсілде амортизация мөлшері 20 пайыз кемігіш қалдық тәсілінде екі есе (40 пайыз) өсіріледі.

5-кесте

Есепті кезең	Бастапқы құн	Жойылу құны	Амортизация-ланатын құн	Қызмет мерзімі	Аморт нормасы	Жылдық аморт.
1999	95760	1850	93910	5	40	Есепті кезең соңында баланстық құннан есептеледі.
2000	95760	1850	93910	5	40
2001	95760	1850	93910	5	40
2002	95760	1850	93910	5	40
2003	95760	1850	93910	5	40

 

 

6-кесте

Есепті кезең	Есепті кезең басындағы баланстық  құн	Аморт. мөлшер	Жылдық амортизация	Жинақталған тозу сомасы	Есепті кезең соңын-дағы баланстық  құн 2 топ-4 топ
1999	95760	40	38304	38304	57456
2000	57456	40	22982,4	38304+22982,4=61286	34474
2001	34474	40	13789,6	61286+13789,6=75076	20684
2002	20684	40	8274	75076+8274=83350	12410
2003	12410		10560	83350+10560=93910	1850

Теңдеулер қорытындысын шығару үшін кестеге үш тәсілмен есептелген компьютердің жылдық амортизациясы  сомасын кірігіземіз.

      Әр түрлі  тәсілмен есептелген амортизация  қорытындыларын салыстыру:

7-кесте

Есепті кезең	Құнды тура сызықты (біркелкі) тәсілмен есептеп шығару	Кемігіш қалдық тәсілі	Сан сомасы бойынша есептен шығару тәсілі (кумулятивті тәсіл)
1999	18782	38304	31303
2000	18782	22982,4	25043
2001	18782	13789,6	18782
2002	18782	8274	12521
2003	18782	10560	6261

 

Өндірістік тәсіл  (амортизацияны орындалған жұмыс көлеміне пропорциональды есептеу) амортизация объектісі пайдалану нәтижесі ғана болуына, уақыттың бір бөлігі оны есептеу барысында ешқандай роль атқармайтынына негізделген.

Бұл тәсілді пайдалану мерзімі  техникалық көрсеткіштермен не болмаса ұйымның шаруашылық қызметіндегі өзгерістермен шектелген жағдайда қолдануға болады.

Мысалы:

Құны 240000 теңгелік станок  техникалық төлқұжатқа сай 6000 бұйым өңдеуге  бейі, жойылу құны 18000 теңге.

Амортизация мөлшері 1 бұйымға:

240000-18000 = 37 теңге

         6000

Егер 2003 жылы майда 45 бұйым  жасалса, онда амортизация сомасы:

45с* 37 теңге = 1665 теңге

Маусым 2003 ж.: 52с*37=924 теңге.

Маусым 2003 ж.: 48с*37=1776 теңге

Техникалық төлқұжат бойынша жұмыс істелген сағат  саны мысалы, 10000 сағат қарастырылған. 1 сағат жұмысқа амортизация мөлшері

 240000-18000 = 22 теңге

         10000

Егер станоктың 2003 ж  май айындағы жұмыс уақыты 224 сағат  болса, онда амортизация:

224с*22=4928 теңге

Амортизацияны әр түрлі  тәсілмен есептеген сомаларды салыстырғанда, қаралған тәсілдер кәсіпорын нәтижесіне ықпал ететін негізгі құрал-жабдықтардың жылдық амортизация саласына кемуіне немесе артуына мүмкіндік беретінін айқын аңғартты.

Есептің журнал-ордерлік формасымен амортизацияны есептеу  үшін әзірлеме сызбада алдын-ала қарастырылған. Осылайша тура сызықты тәсілде  келесі сызбада келтірілген әзірлеме кесте қолданылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Салықтық амортизацияны  есептеу мақсатымен негізгі құрал  объектілері мынадай салықтық топтарға топтастырылады.

8-кесте

№	Топша №	Кесімді белгіленген актив атауы	Аморт. шекті мөлшері %
І		ҮЙЛЕР , ҚҰРЫЛЫСТАР
	1	Үйлер, құрылыстар	8
ІІ		ҚҰРЫЛЫС ҒИМАРАТТАРЫ
	1	Мұнай және газ скважиналары	20
	2	Мұнайгаз қоймалары	10
	3	Кеме жүзетін су арналары	10
	4	Көпірлер	7
	5	Бөгеттер, платиналар	7
	6	Өзен, теңіз жағасындағы аймақ  құрылыстары	7
	7	Кәсіпорынның темір жолдары	8
	8	Жағалауды нығайтатын, қорғайтын құрылыстар	7
	9	Резервуарлар, цистерналар, бақтар және басқа ыдыстар	8
	10	Шаруашылықішілік  және шаруашылықаралық суармалы жүйе	7
	11	Жабық коллекциялы-дренажды желі	7
	12	Әуе кемелерінің ұшу-қону алаңдары, жолдары, тұрақ жайлары	8
	13	Парктер мен хайуанаттар паркінің ғимараттары	8
	14	Спорттық-сауықтыру ғимараттары	10
	15	Жылыжайлар мен парниктер	10
	16	Басқа да ғимараттар	7
ІІІ		БЕРІЛГІШ ҚҰРЫЛҒЫЛАР
	1	Электр беру мен байланыс құрылғылары  мен желілері	10
	2	Ішкі газ құбырлары мен құбырлар	8
	3	Су құбырлары, канализация мен  жылу жүйелері	7
	4	Басқалары	7
ІҮ		КҮШ БЕРЕТІН МАШИНАЛАР МЕН  ЖАБДЫҚТАР
	1	Жылу техникалық жабдықтар	15
	2	Құбыр жабдығы мен газ-құбыр  қондырғылары	15
	3	Электр двигательдері мен дизель-генераторлары	10
	4	Кешенді қондырғылар	8
	5	Басқа күш беретін машиналар  мен жабдықтар	7
Ү		ІС-ӘРЕКЕТ ТҮРЛЕРІ БОЙЫНША ЖҰМЫС  МАШИНАЛАРЫ МЕН ЖАБДЫҚТАРЫ (ҰШҚЫР ТРАНСПОРТТАН БАСҚАСЫ)
	1	Қара, түсті металлургия машиналары мен жабдықтары	20
	2	Химия өнеркәсіінің машиналары мен  жабдықтары	20
	3	Мұнай өңдеуші және мұнай-химия  өнеркәсібінің машиналары мен жабдықтары	20
	4	Мұнай-газ шығару машиналары мен  жабдықтары	15
	5	Кен шығару өнеркәсібінің, 40 тонна  және одан да зор жүк көтергіш карьерлік  автотиегіш машиналары мен жабдықтары	25
	6	Электронды өнеркәсіп жабдықтары	20
	7	Құрылыс материалдарын өндіру жөніндегі  машиналар мен жабдықтар	20
	8	Ағаш өңдейтін, целлюлоза-қағаз өнеркәсібінің машиналары мен жбдықтары	20
	9	Полиграфия өнеркәсіінің машиналары мен жабдықтары	15
	10	Жеңіл өнеркәсіп машиналары мен  жабдықтары	20
	11	Тамақ, балық, ет және сүт өнеркәсібінің  жабдықтары	20
	12	Сауда және қоғамдық тамақтандыру өнеркәсібінің машиналары мен жабдықтары	15
	13	Транспорт, машина және механизм өндіруге қаетті жабдық	20
	14	Ауыл шаруашылық тракторлары, машиналары менжабдықтары	20
	15	Желілік өндіріске қажетті машиналар  мен жабдықтар, түрпілі (абразивті) және алмас өнеркәсібі	20
	16	Қатынас және сәліметтерді беру жадықтары  цифрлық жүйенің, хабар берудің  байланыстың цифлық өлшеуіш техникасы	25
	17	Спутниктік, ұялы, радиотелефондық, пейджингтік  және транкингтік байланыс жабдығы	15
	18	Хабар беру жүйелері қатынасының ұқсас жабдықтары	10
	19	Киностудияладың арнайы жабдығы, медициналық  және микробиологиялық өнеркәсіп жабдығы	8
	20	Басқа салалардағы машиналар мен  жабдықтар	10
ҮІ		БАСҚА МАШИНАЛАР МЕН ЖАБДЫТАР (ұтқыр транспорттабасқалары)
	1	Өнеркәсіптік тракторлар	20
	2	Металл кесетін жабдық	15
	3	Компрессорлық жабдықтар	15
	4	Ұсталық-пресстік жабдық	15
	5	Насостар	20
	6	Көтергіш-транспорттық, тиеу-тасу машиналары мен жабдықтары, жер, карьер және құрылысы жұмыстарына арналған машиналар  мен жабықтар	15
	7	Қада-тіреу жұмыстарына арналған машиналар мен жабықтар, уатқыш-тарту, іріктеу, кен байыту жабдықтары	20
	8	Су асты-техникалық жұмыстарға арналған машиналар мен жабдықтар	20
	9	Электрмен дәнекерлеу мен кесуге арналған машиналар мен жабдықтар	10
	10	Технологиялық процестерге арналған ыдыстардың барлық түрері	8
	11	Монета шығаруға арналған жадықтар	20
	12	Басқа да машинаар мен жабдықтар	10
ҮІІ		ҰТҚЫР  ТРАНСПОРТ
	1	Теміржолдың жылжымалы составы	15
	2	Теңіз, өзен кемелері, балық шаруашылығының кемелері	10
	3	Автомобиль транспортының жылжымалы  составы, өндірістік транспорт (бұған  жеңіл автомобильдер мен таксилер кірмейді)	10
	4	Жеңіл автомобильдер мен такси	7
	5	Магистральды құбырлар	15
	6	Коммунальды транспорт	10
	7	Әуе транспорты	15
	8	Басқа да транспорт құралдары	7
ҮІІІ		КОМПЬЮТЕРЛЕР, СЫРТТАҒЫ ҚОНДЫРҒЫЛАР  МЕН МӘЛІМЕТТЕРДІ ӨҢДЕУ ЖӨНІНДЕГІ  ЖАБДЫҚТАР
	1	Компьютерлер	25
	2	Сырттағы қондырғылар мен мәліметтерді өңдеу жөніндегі жабдықтар	20
ІХ		БАСҚА ТОПТАРҒА КІРМЕГЕН КЕСІМДІ БЕЛГІЛЕНГЕН  АКТИВТЕР
	1	Көп жылдық өсімдер	8
	2	Материалдық емес активтер	15
	3	Кеңсе жиһазы	10
	4	Құрал-аспаптар, өндірістік және шаруашыық  мүлік пен керек-жарақтар	8
	5	Көшіргіш-көбейткіш техника	20
	6	Өлшегіш және реттегіш  құрал-аспаптар мен құрылғылар, зертханалық жабдықтар	10

 

Пайдалануға алғаш берілген кесімді белгіленген активтер бойынша  пайдаланудың алғашқы салықтық кезеңінде  амортизациялық аударымдар кесімді  белгіленген активтер мәліметтерін кемінде үш жыл (салық кодексінің 110 б.2т.) жиынтық жылдық табыс алу  мақсатында қолданған жағдайда амортизацияның қос мөлшері бойынша атқарылады.

Негігі құралдар объектілерінің салықтық есебі есепті жыл қорытындылары  бойынша салық мақсаттары үшін негізгі  құралдардың амортизациясын есептеу  тізімдемесінде жүргізіледі.

Негізгі құралдардың әр түрлеріне сан түрлі тәсілдерді қолдануға болады. Субъект таңдаған амортизацияны есептеу тәсілдерін есеп саясаты белгілеуге тиіс және бір есепті кезеңнен екіншісінде дәйектілікпен қолданылады.

 

ІІ. НЕГІЗГІ  ҚҰРАЛДАРДЫҢ ТОЗУЫНЫҢ ЕСЕБІ

2.1 Негізгі құралдардың тозу есебі.

Негізгі құралдар  өндіріс  үдерісінде бірте-бірте тоза бастайды, яғни өзінің бастапқы сапасын жоғалтады. Олар белгілі бір уақыт өткеннен кейін пайдалануға жарамай қалады да, бұл құралдардың орнына жаңа негізгі құралдар сатып алуға тура келеді.

Негізгі құралдардың  тозуы «табиғи» және «сапалық» тозу деп екіге бөледі. Негізгі құралдардың табиғи тозуы олардың материалдық жағынан тозуы болып табылады, яғни жұмыс істеу үдерісінде машиналар мен құралдардың жеке бөлшектерінің қажалып-мүжілуі, үйлер мен ғимараттардың тозығы жетіп құлайтындай дәрежеге жету. Негізгі құралдардың табиғи тозуы олардың көп уақыт бойы пайдаланылғандығына ғана байланысты емес, оған сонымен қатар басқа да табиғи жағдайлар әсер еткендігіне байланысты. Яғни негізгі құралдардың табиғи тозуы олардың ұзақ уақыт пайдаланылуы және оларға басқа да факторлардың әсер етуі нәтижесінен болып табылады.

Негізгі құралдардың  сапалық тозу олардың толық табиғи тозуы жетпейақ құнсызданып, өндірістің даму үдерісінен кейін қалуы, яғни активтердің ғылым мен техниканың дамуының бүгінгі күнгі талаптарына сәйкес келмейтін жағдайда болуынан пайда болады.

Негізгі құралдардың  сапалық тозуының бірінші себебі - өндіріс салаларында ғылыми техникалық прогресске байланысты еңбек өнімділігінің өсуі болып табылады. Еңбек өнімділігі өскен сайын белгілі бір дайын бұйымды, құрал-жабдықты және тағы да басқаларды өндіруге кететін қажетті уақыт азаяды да, оның құны соғұрлым төмендейді. Осыған сәйкес еңбек өнімділігінің өсуіне байланысты жаңа құрал-жабдықтардың, машиналардың, яғни негізгі құралдардың бағасы бұрын сатып алынған осындай негізгі құралдардың бағасына қарағанда арзан болады. Мұндай жағдай ұйымдарға қымбат және тозыңқыраған машиналар мен көліктерінің, құрал-саймандарының, тағы да басқа негізгі құралдардың орнына жаңа әрі сапасы жоғары негізгі құралдарды сатып алуды тиімді етеді.

Негізгі құралдардың  сапалық тозуының екінші себебі - ғылыми-техникалық өркендеуіне байланысты жаңадан толық жетілген, өнімділігі жоғары әрі тиімді негізгі құралдардың пайда болуына байланысты. Кәсіпорындарда өнімділігі төмен негізгі құралдардың орнына, техникалық жағынан жетілдірілген тиімділігі жоғары негізгі құралдарды пайдалану әр уақытта тиімді болып табылады. Сондықтанда өнімділігі жоғары машиналар мен құралдардың пайда болуы және олардың бағасының арзандауы бұрынғы пайдаланып келген негізгі құралдардың сапалық тозуына әкеліп соқтырады. Барлық ұйымдар қандай меншікте болса да өздерінің негізгі құралдарының тозу дәрежесін анықтап және оны есептеп отырады. Ескертетін жағдай негізгі құралдардың ішіндегі мына төменде аталған активтерге тозу дәрежесі анықталмайды және де оларға амортизация есептелмейді:

-жерге;

-кітапхана қорларында;

-фильм қорларына;

-архитектуралық және  өнер ескерткіштеріне;

-өнімді малдарға;

-мұражайлық құндылықтарға. Сонымен қатар амортизациялық аударым мынадай жағдайларда есептелмейді;

• қайта құру, жаңарту, және техникалық қайта қорландыру жұмыстары жүргізіліп жатқан уақытта;
• негізгі құралдар өндіріс үдерісінде пайдаланылған кезде өздерінің бірте-бірте тозуына байланысты құндарын өздерінің көмегімен өндіріліп шығарылатын, жаңадан жасалған өнімдерге біртіндеп ауыстырып отырады. Бұл үдеріс «амортизация» деп аталады.

Негізгі құралдардың  есебі үшін мынандай синтетикалық шоттары  бар 2410 - «негізгі құралдардың тозуы» бөлікшесінің пассивті шоттары қолданылады:

2420 - «Үйлер мен ғимараттардың тозуы»

2420 - «Машианалардың, жабдықтардың,беріліс құрылғыларының тозуы»

2420 - «Транспорт құралдарының тозуы»

2420 - «Басқа да негізгі құралдардың тозуы »

Жоғарыда көрсетілген шоттардың әрқайсысына қосалқы шоттар (субшоттар) ашылуына болады:

2420 -1 «Меншікті негізгі құралдардың тозуы»

2420 -2 «Ұзақ мерзімге жалға алынатын негізгі құралдардың тозуы»

Барлық субъектілердің негізгі құралдардың барлы түрлері  бойынша меншік формасына қарамастан негізгі құралдардың тозуын есептейді, бұған жер, өсімтал мал, өгіз, буйвол, бұғы, кітапхана қорлары, фильм қорлары, мұражай және көркем өнер құндылықтары, архитектура мен өнер ескерткіштері, жалпы пайдаланылатын автомобиль жолдары кірмейді.

Толық амортизацияланған негізгі құралдар бойынша тозу сомасы есептелінбейді.