Өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялау
Жоспар:
1 Шығындар
есебінің негізі.
1.1. Шығындар есебінің
жалпы сипаттамасы.
1.2. Өндірістік шығындардың
жіктелуі.
1.3. Өндірістік шығындардың
есебін ұйымдастыру.
2 Өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялау.
2.1. Өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың өндірісті басқарудағы
ролі.
2.2. Калькуляциялаудың принциптері
және оның объектісі.
2.3. Калькуляциялаудың әдістері.
Кіріспе
Қазіргі таңда
кәсіпорынды басқарудың ғылыми тәсілін
дамыту қажеттілігі туындап, ақпараттық
жүйелер кеңінен дамып, бухгалтерлік есеп
және аудит мәліметтеріне талап күшеюде.
Соның ішінде өндірістік шығындар есебі
мен өнімнің өзіндік құнының калькуляциясына
басты назар аударылуда. Нарықтық экономикасы
дамыған елдердегі кәсіпорындар мен фирмалардың
жұмысында аталған учаскелердің бухгалтерлік
есеп жүйесінде "басқару есебі" деп
бөлінуі жай емес.
Басқармалық ақпарат
қазіргі жағдайда өндірісті басқарудың
ажырамас бөлігі, ал басқару есебі басқарманың
барлық деңгейін жеткілікті түрде қажет
ақпаратпен қамтамасыз етуге жағдай жасайды.Шығарылған
өнімнің нақты өзіндік құнына және өндірістің
рентабельділігіне өндірістік шығындардың
құрамы, өндірістің технологиясы мен ұйымдастырылуы,
салалық ерекшеліктері үлкен ықпал етеді.
Сондықтан өнеркәсіптің барлық салаларында
басты назар капиталдық, еңбек, қаржы ресурстарын,
табиғат байлықтарын дұрыс және тиімді
пайдалануға, артық шығындарды жоюға аударылуы
тиіс. Аталған мәселелердің қазіргі уақыттағы
өзектілігі дипломдық жұмыс тақырыбын
таңдауға негіз болды.
Өндірістік есептің
ұйымдастырылуы өндіріс ерекшеліктеріне
тікелей байланысты болғандықтан жұмыстың
бірінші тарауында зерттеліп отырған
кәсіпорындағы сыра өндірісінің технологиясы
қарастырылып, шығындардың жіктелуі мен
олардың есебін жүргізу тәртібі зерттелді.
Өнімнің өзіндік
құны – кәсіпорындардың өнім өндіру
мен өткізуге жұмсаған ағымдағы ақшалай
шығыны, яғни өнімді өндіру мен өткізу
(жұмыстарды орындау, қызметтерді көрсету)
үдерісінде пайдаланылатын табиғи ресурстардың, шикізатты,
материалдардың, отынның, энергияның, негізгі
капиталдың, еңбек ресурстарының, басқа
да шығындардың құндық бағасы. Шығындардың
өндіріс үдерісімен байланысы тұрғысынан
өнімнің цехтық, өндірістік және толық
құны түрлеріне бөлінеді. Цехтық өзіндік құнда цехтарда
өнім өндірумен байланысты шығындардың
өзіндік құны қамтылады. Өндірістік өзіндік
құнға цехтық өзіндік құн жалпы өнеркәсіпті
басқарумен, ұйымдастырумен және оған
қызмет көрсетумен байланысты шығындар
жатады. Толық өзіндік құн өндірістік
өзіндік құнды және өнімді өткізумен байланысты
өндірістен тыс шығындар және өнімді өндіруге
қатысы жоқ басқа да шығындарды қамтиды.
Ресурстарды үнемдеуге көптеген техникалық-экономикалық
факторлар әсер етеді, олар ішкі өндірістік
және өндірістен тысқары факторларға
бөлінеді. Өндірістен тыс факторлар – кәсіпорын
ықпал ете алмайтын факторлар. Оларға
салықтар мен төлемдердің ставкалары,
шикізаттың, материалдардың, машиналар
мен жабдықтардың нарықтық бағасы, көлік
тарифтері мен электр энергиясының тарифтері
және басқалар жатады. Ішкі өндірістік
факторлар –кәсіпорын тарапынан басқарылатын
факторлар. Оларға өнімділігі жоғары техника
мен прогрестік технологияны енгізу, өндірістің
механикаландырылуы мен автоматтандырылуы
деңгейін арттыру, негізгі капиталды тиімді
пайдалану, айналым қаражатының айналымдылығын
жеделдету, жұмыскерлердің еңбек өнімділігін
арттыру, еңбек пен өндірістің ұйымдастырылуын
жетілдіру, т.б. жатады.
Кәсіпорынның шығындары
өндіріс үдерісімен байланысының сипатына
қарай негізгі және үстеме шығындарға,
олардың жекелеген бұйымдардың өзіндік
құнына жатқызылуы тәсіліне қарай тікелей
және жанама шығындарға, өндірістің көлеміне
қарай шартты-тұрақты және ауыспалы шығындарға
бөлінеді. Сондай-ақ шығындарды экономикалық
мазмұнына және калькуляцияның баптарына қарай да
топтастыру қабылданған. Шығындардың
экономикалық нышандары бастапқы, біртекті
топтар болып келеді. Калькуляцияның баптары
бойынша топтастыруда шығындардың орны
мен мақсаты ескеріледі
Калькуляциялау – өнім, жұмыс
және көрсетілген қызмет бірліктерінің
өзіндік құнын есептеу. Ол кәсіпорын жұмысына
оперативті басшылық жасау үшін өте маңызды,
өйткені ішкі резервтерді уақтылы ашуға
және өнімнің өзіндік құнын одан әрі түсіндіруге,
онын бәсекеге қабылеттілігін арттыруға
мүмкіндік береді. Калькуляция өнімнің
өзіндік құнын жоспарлауда және оған,
нарықтағы сұранысты есепке ала отырып,
жұмысқа, көрсетілетін қызметке негізді
баға белгілеуде қолданылады.
Калькуляцияда өндірістегі өнімнің нақтылай
түрін өндіру мен өткізуге, сондай-ақ жұмыс
пен көрсетілетін қызмет бірліктерін
(жүк тасу, жөндеу жұмыстарына және т.б.)
орындауға ақшалай түрде шыққан шығындар
жинақталыпқорытылады.
Қазіргі заманға экономикалық әдебиет
калькуляциялауды өнімнің жеке түрлері
бірліктерінің өзіндік құнын экономикалық
есептеу жүйесі деп белгілейді. Калькуляция
барысында өндіріске кеткен шығындар
мен шыққан өнім санымен салыстырылады
және өнім бірлігінің өзіндік құны белгіленеді.
Калькуляциялаудың міндеті – шығындардың
оны көтеруші бірліктерге, яғни өткізуге,
сондай-ақ ішкі тұтынуға арналған өнімнің
(жұмыстың, көрсетілген қызметтің) бірлігіне
қанша болатынын есептеу.
Калькуляциялаудың түпкілікті нәтижесі
– калькуляцияны ұсыну. Өнімнің, жұмыстың
және көрсетілген қызметтің өзіндік құнын
калькуляциялаудың әр түрлі түрін айқындайды.
Курстық жұмыстың өзектілігі – кәсіпорындарда
өнімдердің өзіндік құнын есептеудегі
әдістерді қолданылуы. Калькуляция дегеніміз
өнімнің, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген
кызметтердің бір өлішемге есептелінген
өзіндік құны болып табылады. Ол кәсіпорын
жұмысын жедел басқару үшін маңызды роль
атқарады және ішкі резервтерді дер кезінде
ашуға және өнімнің өзіндік кұнын жоспарлауға,
өнімге, жұмыстар мен қызметтерге көтерме
және бөлшек бағаларды негіздеуге пайдаланылады.
Ал өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
деп – белгілі бір өндіріс шығындар есебінің
көрсеткіштеріне сүйене отырып, өнім бірлігінің
құнын шығару болып табылады.
ХҚЕС бойынша өндірістік кәсіпорындарда
өнімдердің түрлеріне, олардың күрделілігіне,
өндірістің типіне байланысты қолданылатын
шығындар есебінің және өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялау әдістерінің 3 әдісі
қарастырылған, олар, нормативтік, тапсырыстық,
бөлістік. Бірақ жеке ұйымдар шығындар
есебінің және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
әдістерінің қарапайым әдісін пайдаланады.
Курстық жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен,
қорытыңдыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 тарау.
Шығындар есебінің негізі.
1.1. Шығындар
есебінің жалпы сипаттамасы.
Шығын – тауарға және
жұмысқа төленетін ақша.
« Шығындар қолдағы бардың сатып
алуға жұмсалғанын және оны шаруашылық
субьектінің балансында актив ретінде
көрсетілген, келешекте табыс әкелуге
қабілетті қаражаттар » - бұл Г. М. Лисович
пен И.Ю.Ткаченконың шығынға берген түсініктемелері.
Осымен қатар кәсіби әдебиеттерде осы
ұғымның басқалай да трактовкасы ( түсіндірулері
) кездеседі. Мәселен, проффессор Ч.Т. Хорнгерн,
Дж. Фостер келесідей түрде тұжырымдайды:
« Шығындар – тауарларға немесе қызметтерге
төленуі қажет болатын, тұтынылатын ресурстар
( ақшалар )». Тура осындай мазмұндағы анықтаманы
кейінірек проф. А.Д.Шеремет және басқа
да авторлар берді. Бұл ұғымдардан «шығындар»
тұжырымдамасының абстрактілі екені көрінеді.
Сондықтан да осы күнге дейін экономикалық
әдебиеттерде шығынның анықтамасы бойынша
көзқарастардың біртұтастығы жоқ. Отандық
тәжірибеде ұқсастығына байланысты «шығындар»,
«шығыстар», «жұмсалған қаражат» бірдей
деп теңдестіріледі және «өндіріс шығындары»
немесе «өндіріске жұмсалған шығын» терминдері
бір мағынада қолданылады. Соған қарағанда
шығын сөзінің табиғаты әр қилы ахуалға
байланысты түрлі мәеге ие болатын сияқты.
Басқару есебінде шығындар әр түрлі мақсаттар
үшін бірнеше әдістермен жіктеледі, яғни
шығын бір мағыналы ғана емес. Шығын факторы
– шығындардың пайда болуына әкелетін
кез-келген оқиғалар не жағдайлар, олар
әр түрлі мақсатқа байланысты топтастырылады.
Өндірісті тиімді басқару үшін
басшыларға шыққан шығын жайлы ақпарат
керек. Шығындарды есептеу жүйесін тиімді
құру дегеніміз – шешімдердің типтес
топтарын айқындау және оларға сәйкес
келетін шығындарды есептеу обьектілерін
таңдау.Өндірістік шығындарды әр түрлі
негіздер бойынша классификациялауға
болады. Кейбір шығындарды өнімнің белгілі
бір түріне жатқызса, кейбіреуін білгілі
бір өнімге жатқызу мүмкін емес. Шешім
қабылдау үшін ақпарат жинау кезінде есепші
шығындардың кей түрі шешімнің бір типіне
керек болса, екінші типі үшін маңызы жоұ
екенін ескеруі тиіс. Өндірістік шығындарды
тексеру мақсатына қарай әр түрлі белгілері
бойынша классификациялауға болады.
Құрамы бойынша:
<![endif]>Өндірістің көлеміне байланысты:
Ауыспалы.
Тұрақты,т.б.
Орташаландыру дәрежесі бойынша:
Жалпы.
Орташа.
Басқару тәсілдері бойынша:
Өндірістік.
Коммерциялық.
Әкімшілік.
Өзіндік құнға кіргізу әдісі бойынша:
Тікелей.
Жанама.
6. Пайда түскен кезеңге
шығындарды реттеу және жинақтау.
Өнімге.
Кезеңге.
«Шығындар» ұғымына
өндіріс шығындарының пайда болуымен
байланысты активтердің азаюы ( материалдар,
ақшалай қаражаттар ) немесе міндеттемелердің
артуы ( кретиторлық қарыз ) енеді. «Шығындар»
мен «шығыстар» ұғымдарын толығымен ұқсас
деуге болмайды. Қаржы саласындағы стандарттары
бойынша «Шығыстар» - есепті кезеңде активтерді
пайдалану немесе есептен шығару жағдайында
табыстың азаюы, сондай-ақ капиталдың
кемуіне әкелетін және соған сәйкес қосымша
міндеттемелердің пайда болуы.
«Шығындардың» мәнін
жеткілікті түсіну үшін , оны үш жақты
қарастыру керек. Біріншіден, шығындар
ресурстардыпайдаланумен анықталады.
Екіншіден, шығындар ақшалай
өлшеммен көрсетіледі, сөйтіп пайдаланылған
ресурстардың санын көрсетеді. Үшіншіден,
шығындар кез-келген бөлімшенің қызметі,
өнімді өндіру, түрлі қызметтердің іске
асырылу жайын (мақсатын) салыстырады.
Осыдан келіп, шығындар өзіндік құнға
қарағанда бір мезгілде белгілі мақсаттарға
ақшалай (кейде натуралды не материалды
емес) көріністе ресурстарды пайдалану
деңгейін көрсетеді. «Шығындарды» есепте
көрсету соңғы өнім болып табылмайды,
ол мақсатқа жету құралы ретінде көрінеді.
Икемді шығындар әр түрлі өндіріс көлемінде
«өздерін түрліше алып жүреді», ал жекелеген
тұрғыдан қарасақ, шығын – пропорционалды,
прогрессивті немесе дегрессивті түрде
көрінеді. «Шығынның» мұндай әрекетін
көре тұра шетелдік әдебиеттерде, теориялық
еңбектерде «шығынның әрекеті (қылығы)»
деген термин өте жиі қолданылады. Қазақстандық
тәжірибеде шығындар динамикасы (қарқыны)
туралы айту қабылданғанмен, «шығынның
әрекеті (қылығы)» термині тек қарқынды
ғана емес, сондай-ақ осы немесе басқа
шығыстардың мүмкін болатын тұрақты, қалыпты
жағдайын көрсететін өте ауқымды ұғым
болып табылады. Шешім қабылдау үшін іскерлік
белсенділік пен өндірістік қызметтің
деңгейлеріне тәуелді «шығындардың әрекеті
(қылығы)» қалай өзгеретінін көрсету өте
маңызды роль атқарады. Сондықтан шығынға
қарап бюджетті жоспарлағанда келесідей
мәселелер туады:
Келесі жылға өндірістік қызметтің қандай түрін
жоспарлау керек?
Сатылатын тауарлардың көлемінің
өсуіне байланысты сату бағасын азайту
керек пе?
Өнімді сатумен айналысатын
қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеу қандай нысанда болуы керек: комиссиондық сыйақы, жалақы немесе олардың комбинациялары?
Өнім шығарудың мөлшерін арттыру
үшін қосымша құрал-жабдықтар сатып алу
керек пе?
Есептік ақпараттарды
жіктеу схемасының көптігіне байланысты
эталон ретінде олардың қандай да бір
түрін бөліп алу қиындық туғызады, өйткені
классификациялау схемасы ақпараттың
арналымына (мақсатына) тәуелді. Сондықтан
шығындар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін
оларды ғылыми негізде жіктеудің үлкен
мағыналық мәні бар.(1-кесте)
Өнімнің өзіндік құнын төмендету – кәсіпорынның өндірістік
қызметіндегі ең басты міндеттердің бірі.
Оның негізгі көздеріне:
бір өнімге жұмсалатын шикізат, материалдар, отын және энергия шығынын төмендету;
бір өнімге шаққандағы амортизациялық аударым шамасын азайту;
әкімшілік бас-қарушылық шығындарын
төмендету;
бейөндірістік шығындар мен
шығасыны барынша азайту жатады.
Бухгалтерлік және
экономикалық шығын түрлеріне де бөлінеді.
Бухгалтерлік шығындарда тек көзге көрінетін
шығындар, яғни тұтынылатын ресурстар
үшін төленетін төлемдер қамтылады. Экономикалық
шығындар көзге көрінетін (бухгалтерлік)
шығындар мен көзге көрінбейтін (сатып
алуға жатпайтын) ресурстардың құнынан
құралады
Шығындар деп тек жабайы
шығындар емес, нарықта күн формасын алған
ресурстар шығындары аталады. Шығындар
деген, нәтижесінде өнім өндіріп өткізілетін
(сатылатын) өндірістік ресурстарды пайдаланудың
ақшалай көрінісі.
Өндіріс шығындарын жіктеп болудің бірнеше
жолдары болады.
Біріншіден, әлеуметтік-экономикалық
бағыттан қарағанда, шығындар қоғамдық
және кәсіпорын шығындары болып бөлінеді.
Қоғам бағытынан шығындарға дайын өнімнің
құнына көшкен жанды еңбек және зат түрін
алған еңбек шығындары жатады. Өндіріс
шығындары ұдайы өндіріс процесінің нөтижесі
болып табылады. Бұл кәсіпорынныңөндірісте тұтынылған құрал-жабдықтары
мен жалақы төлемдерінің шығындарын көрсетеді.
Екіншіден, өндіріс шығындары экономикалық
және бухгалтерлік болып бөлінеді.
Айқын шығындар (explicit costs) деп өндіріс факторлары
мен жабдықтаушыларға айқын ақша формасындағы төлем
түрін алатын балама шығындар аталады.
Бұлардың болуы ресурстарды тыстан алумен байланысты.
Мысалы,жұмысшыларға, менеджерлерге жалақы төлеу, көлік
шығындарын өтеу т.б.
Айқын емес шығындар (implicit costs) деп өндірісте пайдаланылған фирманың өз иелігіндегі (сырттан
сатып алынбаған) ресурстардың құнын (шығынын) атайды.
Мысалы, ғимараттарды жалға бермегендіктен
түспеген пайда. Бухгалтерлік статистикада айқын емес шығындар
көрсетілмейді. Тұрақты шығындарға (fixed
costs FC) — осы мерзімде өндіріспен өткізудің көлемі мен
құрамына байланысты емес