Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау

шығындар. Тұрақты шығындардың графикалық бейнесін абсцисса бөлігіне параллельді түзу сызық көрсетеді.

Әдетте тұрақтыға жататын шығындар: облигациялык, заемміндеттемелеріне сәйкес төлемдер, ренталық төлемдер, ғимараттар мен жабдықтардыңамортизациялық төлемінің бір бөлшегі, сақтандыру жарналары, фирманың жоғары дәрежелі басқарушылары мен болашақта еңбек ететін мамандарының еңбек ақысы. Тұрақты шығындарды бастапқы (старттық) және қалдық (қалған) шығындар деп екі топқа бөлуге болады. қалдық шығындарға өндіріс пен өткізубелгілі бір уақытқа толық тоқтатылғанына қарамастан жұмсалатынкәсіпорынның тұрақты шығындарының бір бөлшегі жатады. Старттык шығындарға өндіріс пен өткізудің қайта басталуымен байланысты жұмсалатын, тұрақты шығындардың бір бөлшегі жатады. 
Өзгермелі шығындарға (vаriable costs — VC) осы берілген мерзімде өнімді өндіру мен өткізу мөлшерімен жалпыкөлемі тікелей байланысты шығындар жатады: жалақыға, шикізатқа, отынға, қуатқа, көлік қызметтеріне жұмсалатын шығындар. Өнім тіпті өндірілмесе де тұрақты шығындар өтелуі қажет. Ал өзгермелі шығындарды кәсіпкер өндіріс мөлшерін өзгерте отырып болжап, басқара алады.

Өндіріс пен сату (өткізу) өзгергендегі өзгермелі шығындар динамикасымен танысайық. Бұнда үш жағдай болуы мүмкін:

• 1. Өзгермелі шығындар пропорционалды болады, егер олардың салыстырмалы өзгеруі, өндірістің көлемі мен жүктемесінің салыстырмалы өзгеруіне тең болса

• 2. Егер шығындардың салыстырмалы өсуі, өндіріс көлемінің салыстырмалы көбеюінен аз болса, онда дегрессивтік өзгермелі шығындардың болғаны

• 3. Шығындар прогрессивтік өзгермелі болады, егер өзгермелі шығындардың өсуі өндірістің көлемінен артық болса

Өзгермелі шығыстардың жауап ретіндегі коэффициенті өндіріс көлемін өсіру немесе төмендету шешімдерін белгілейтін болғандықтан, осындай шығыстарды Батыстың есеп жүйесінде шешуші шығыстар деп атайды. Шығыстардың басқа түрлері өндіріс көлеміне тәуелді болмайды, мысалы, кәсіпорнының әкімшілігінің және қорғаушыларының жалақысы, арендаға алынған негізгі құралдар үшін төлемдер жөне т.б. өйткені бұлар өндірісті қандай көлемде жүргізу туралы шешімдерге әсер етпейді, олар кәсіпорнының тек қызмет ету шарты болып табылады. Бұларды шешім қабылдауды белгілемейтін шығыстар деп атайды. 
Бірақ барлық өзгермелі шығындар өндіріс көлемі туралы шешімдерге әсер етеді, ал барлық тұрақты шығындар өсер етпейді деген дұрыс емес. Бір түрге жататын шығындардың өздері әр түрлі болып көрінеді. Шешімдер қабылдаудың белгілі ситуациясында өзгермелі көп, ал басқа ситуацияда тұрақты шығындар көп болуы мүмкін. Осы шығындар тұрақтыға немесе өзгермеліге жата ма деген сұрақтың жауабы екі фактордан төуелді болады: кезең мерзімінің ұзақтығынан (шешім кабылдауға қажет) және өндірістік факторлардың бөлінісінен. 
Орташа шығындар АТС — бұл шығарылған өнімнің бірлігіне жұмсалатын жалпы шығындар:

АТС = TC / Q

Осыған сәйкес орташа тұрақты және орташа өзгермелі шығындар есептеледі. 
Ұзақ мерзімде кәсіпорнының масштабының және оның өндіріс көлемінің орташа шығындар динамикасына ықпалы оң шамада немесе теріс шамада болуы мүмкін. Әдетте, ұзақ мерзім кезеңінде шығындар, кәсіпорнының кеңеюіне сәйкес, алғашында төмендеп минимумға жетеді, осыдан кейін қайтадан өседі. Бұл жағдай қайтарымның кему заңымен емес, өндіріс масштабының өсуінің оң немесе теріс эффектісімен (ауқым нәтижесімен) дәлелденеді. Дағдарыс кезеңінде, бәсекелік сайыста ірі фирмалардың өміршеңдігінің мүмкіндігі жоғары болады. Ауқымның теріс нәтижесінен аулақ болу үшін бұлардың қолданатын мүмкіндіктері мол болады.Егер ұзақ мерзімдік орташа шығындар шығарылым көлемінен тәуелді болмаса, онда ауқым нәтижесінің қайтарымы тұрақты болады. 
Шекті шығындар МС — бұл өнімнің қосымша бірлігін өндіру үшін қажет қосымша шығындар.

MС = ΔTC / ΔQ

Егер өнімнің қосымша бірлігі оның сату бағасынан арзан түссе, онда шекті шығындар өнімнің бағасымен тендескенше, фирма өндірісті кеңейте береді. Қысқа мерзімде шекті шығындардың қисық сызығы — U тәрізді форма алады, бұл қысқармалы табыстылық заңымен байланысты — еселеп өсіп отыратын қосымша күш шектелген немесе тіркелген өндіріс факторларына қолданылады. Бастапқыда шекті шығындар азаюы мүмкін, бұл өндіріс масштабының өсуі табыстылықты өсіретін масштабтың эффектісімен байланысты. МС, AC және AVC қисық сызықтардың тәртібі шекті-орташа деп аталатын ережеге бағынады. Осыған сәйкес, шекті шығындар орташа шығындардың барынша төмен мағынасына тең болады. Графикте бұл ереже МС қисық сызығының AC және AVC қисық сызықтарымен, бұлардың минимум нүктесінде түйіскені болып табылады, яғни

МС = minAC

Егер қалыптасқан нарықтық бағаны Р фирма берілген деп және соған өзінің өндірісін бейімдеді деп есептесек, онда ол өнімді Qont, оның бағасы шекті шығындармен теңескенше өндіре беруге талаптанады. Фирманың ұсынысының қисық сызығы SS орташа шығындардың ең төмен дәрежесінен жоғары орналасатын шекті шығындар сызығымен үйлесімді беттеседі

Бірінші бағыт – жай өндірістік есеп, оның негізгі міндеті: өнімді сатудан күтілетін табыс (қызметтерден, тасымалдаудан, сатудан) және өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын анықтау үшін жұмсалған шығындар (тікелей және жанама) туралы есептік мәліметтерді алу;

·  Екінші бағыт - өзіндік құн туралы есеп берулер мен нақты шығындар туралы алынған ақпараттарды жүйелеп, өндірістік шығындар деңгейімен айналысатын (цехтардың, өндірістердің, шектеулі серіктестіктердің) басшыларды керекті ақпараттармен қамтамасыз ету;

·  Үшінші бағыт – шығу орындары бойынша шығындарды бақылау мен реттеу мақсатында шығындар және жауапкершілік орталықтары бойынша есепті ұйымдастыру.

 

 

2 Өнімнің өзіндік  құнын калькуляциялау.

2.1.  Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың  өндірісті

басқарудағы ролі.

       Калькуляцияның  мәнін сипаттауда біз оның  негізгі айналымын атап өтсек  – табыс алуға басшының бағдарламасын  дайындау мен жетілдіру және  де қолданыстағы калькуляциялау  процесін барынша мақсатына бағыттау  мен оны сынақтан өткізу болып  табылады.

    Қазіргі кезде  келькуляциялаудың (немесе калькуляциялық  процестің) негізі Шаруашылық Серіктестігінде  немесе жауапкершілік орталықтарында  қабылданған жоспарлардың орындалуын  бақылауда жатыр. Ол өзіндік құн  бойынша жоспарлы тапсырмалардан  ауытқулардың  себептерін талдау  үшін қажет.  Нақты калькуляциялаудың  мәліметтері негізінен өзіндік  құнді келесі кезектегі жоспарлау  үшін: жаңа техниканы енгізудің  экономикалық тиімділігін негіздеу, қазіргі кездегі технологиялық  процестерді талдау, өнімнің сапасын  арттырудың шараларын жүргізу, кәсіпорынның  реконструкциясын және құрылыс  жобасын тексеруде қолданылады. Калькуляциялау нәтижесі бойынша  жөндеу жұмыстарын дербес жүргізу  немесе басқа да ұйымдардың  қызметтерін пайдалану тұрады  деп шешім қабылдауға болады.

Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен шығындар есебінің техникасы мен әдістемесінің барлық айырмашылықтарына қарамастан, жалпы алғанда, олар экономикалық тұрғыдан «шығындар-өндіру-табыстар» қағидасын жүйелі түрде жүзеге асыруға негізделген. Бұл процес өзіндік құнды басқару мәселелерін шешуге, яғни өндірістің тиімділігін анықтауға, ресурстардың барлық түрлерінің қолданылуын бақылауға, оларды үнемдеу резервтерін іздестіруге бағытталған.

ШС  өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау процесі негізінен келесі кезеңдерден тұрады:

• калькуляциялау мен шығындар есебінің объектілері бойынша калькуляциялық баптар шеңберінде бастапқы шығындарды жинау, топтастыру және талдап тексеру.

• Ақаудың түпкілікті өзіндік құнын анықтау;

• Жанама өнім мен өндіріс қалдықтарын бағалау;

• Аяқталмаған өндірісті бағалау;

• Дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс шығындарының арасын айыру;

• өнім бірлігінің өзіндік құнын есептеу.

Шаруашылық субъектілерінде  калькуляциялау процесі өнімді сату мен өндіріс шығындарының есебін және жоспарлаудың жалпы әдістемесін жасау үшін ұйымдастырылады. Ол өнімнің өзіндік құнын есептеудің әдістемелі біртұтастығын қамтамасыз ететін  жалпы қағидаларды сақтауды және  калькуляциялаудың мәліметтерін талдау үшін бар мүмкіндіктерді пайдалануды, сондай-ақ кәсіпорынның да және оның жекелеген ішкі өндірістік буындарының да жұмыстарын да бағалауды талап етеді.

Ондай қағидалар болып мыналар саналады:

• ғылыми негізделген өндіріс шығындарының жіктемесі;

• шығындар есебінің объектісін калькуляциялау және  калькуляциялық бірлестіктерін белгілеу;

• Жанама шығындарды тарату әдістерін таңдау;

• Кезеңдер бойынша шығындарды айыру;

• өзіндік құнның  калькуляциялық бірлігін есептеудің әдістерін таңдау.

Бұл қағидалар жекелеген кәсіпорындарда өндірістің ерекшелігі мен саланың спецификасын (өзгешелігін) ескере отырып айқындалады.

  ШС-де болатын калькуляциялау  процесінің негізгі міндеттері:

• жекелеген өнім (жұмыс, қызмет) түрлерінің бірліктерінің нақты   өзіндік құнын анық есептеу;

• шығындар нормативтері мен әрекет етуші нормаларды сақтау және өзіндік құнның деңгейіне бақылау жасау;

•  Өнімдердің рентабельділігін және оның деңгейіне әсер ететін факторларды анықтау;

• шығындарды   алынған нәтижемен салыстыру жолымен, кәсіпорынның да, жекелеген ішкі өндірістік құрылымның да (өндіріс, цех, бөлімше, бригадалар ) жұмыс тиімділігін бағалау;

• өнімнің  өзіндік құнын төмендететін резервтерді анықтау және пайдалану.

Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен өндірістік шығындар есебінің әдістері деп өнімнің  калькуляциялық бірлігін есептеу үшін қолданылатын әдістер жүйесін айтады.

Шығындар есебі әдістерінің жіктелуі:

1. Өндірістік процеске қатысуы бойынша:

• тапсырыстық;

• процестік (бөліністік);

• жай (бір-екі сатылы жай, көпсатылы жай);

• баптары бойынша; кешенді.

2. калькуляциялау объектілері бойынша:

• өнім (бұйым, тауар, қызмет, жұмыс);

• процесс;

• бөлініс;

• тапсырыс.

3. Шығындарды бақылау жеделдігі бойынша:

• нақты;

• нормативті;

• жоспары (болжамды).

Экономикалық әдебиеттерде, «Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың толық әдісі» термині туралы көптеген пікірлер бар. Сонымен бірге шын мәнінде, «калькуляциялаудың нақты әдісі» деген де ұғым жоқ, ол типтік әдіске жатпайды. Ал типтік әдіс үшеу- тапсырыстық, процестік, нормативтік. Толық сөзі тек шығындарды сіңіруді (тарату) білдіреді, бірақ ол да калькуляциялау әдісі емес. Калькуляциялаудың кез-келген  әдісі не нақты, не жоспарлы, немесе екеуі де бір мезгілде болып келеді,бірақ осы «будандастырылған» әдіс басшының ұсынысымен ғана жасалынады. Сондықтан, «толық» деген сөз бар болғаны қағида ғана, яғни ол өзіндік құнның толық есебі, шығындарды ұтымды басқару үшін және ақпараттық деңгейін көтеру үшін жасалынатын қызмет. 

Сөйтіп келгенде, калькуляциялау трансферттік  бағаны жасаудың негізі болып табылады. Трансферттік бағаны қалыптастыру мәселесінің айрықша өзекті екені баршаға белгілі, ол тек ШС бөлімшесінің өз бетімен сыртқы ортаға шығу құқығы бар болса ғана іске асады. Бұл жағдайда дұрыс трансферттік бағаны қалыптастыру ұйымның жалпы қаржылық жағдайына тәуелді болып келеді. Егер де өнім ШС ішінде толығымен өз қажетіне жұмсалса, онда трансферттік баға ШС ішкі бөлімшелерінің арасындағы шаруашылық байланыстарын қамтамасыз ету үшін қажетті есептік баға категориясы болып табылады, демек бұл кезде ол ұйымның түпкі нәтижелеріне әсер етпейді.