Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау

 Бірақ, ақпаратты енгізу  әдісіне қарамастан, «интелектуалды»  карточка болуы тиіс және ол  тиісті операторлардың қолдануына  арналады (мысалы: механиктің). Мұндай  арнайы дайындалған картойка  өндірістік процесті жақсарту  үшін, жұмыс ағындарын максималды  бақылау үшін қажет. Сонымен идеалды  жұмыс карточкасы бақылауды қажет  ететін жұмыс тізімдерін және  шығындардың жіктелуін көрсетеді.

  Демек, бұл әдістің  мәні мынада: өндірістің жекелеген  жұмыстары «сыртқы ынталандыруға»  тәуелді болып келеді, яғни тапсырыстың  түсуімен анықталады, содан соң  жоғарыда баяндалған іс-әрекеттердің  жүйелілігі басталады. Барлық тікелей  шығындар (негізгі материалдар шығындары  және негізгі өндірістік қызметкерлердің  еңбекақылары) жекелеген өндірістің  тапсырыстарын жекелеген калькуляциялық  баптары бойынша белгіленген  кескінде есепке алады. Қалған  шығындар олардың  пайда болу  орындары бойынша ескеріледі  және белгіленген бөлу (тарату) базасына (ставкасына) сәйкес жекелеген тапсырыстардың  өзіндік құнына енгізіледі.

  Осы әдіс кезінде  жекелеген өндірістің тапсырысы  шығындар есебі мен калькуляциялау  обьектісі болып табылады, оның  нақты өзіндік құны тапсырыстың  аяқталу деңгейімен анықталады.

  Тапсырыс әдісі бойынша  материалдарға, еңбекақы және үстеме  шығындарға байланысты нақты  шығындардың бірқатар операциялары  жүргізіледі. Осыф жазулардың бухгалтерлік  регистрлерде жазылуы мен мәнін  ШС — кәсіпорында қарастырып  көрейік.

Негізгі материалдарды да, көмекші материалдарды да есептеу үшін, ШС-нің активті «Материалдар» шоты пайдаланылады. Бұл шоттың дебеті бойынша материалдардың қоймаға келіп түсуі мен сатып алынғандары, ал кредит бойынша- өндіріске босатылған материалдардың шығысы көрсетіледі.

  ШС   45600 ақша бірлігіне (а.б.) тең қаржыға негізгі материалдар, 4100 ақыға көмекші материалдар  алды делік.Өзіндік құн бойынша  қабылданған материалдар «Материалдар»  шотына кіріске алынады.

  «Материалдар»                                                             45600.

«Төленуі тиісті шот немесе касса»                               45600.

«Көмекші материалдар»                                                4100.

«Төленуі тиісті шот немесе касса»                               4100.

       Қоймадан  материалдарды босату жөнінде  келіп түскен талап бойынша 94000 а.б-не негізгі материалдар және 4800 а.б-не көмекші  материалдар

босатылады. Босатылған негізгі материалдар құнын «негізгі өндіріс» немесе «аяқталмаған өндіріс»  шотына жатқызып және осы заматта тапсырыс карточкаларына 16 Ғ - 51900 а.б. және 23 Н - 42100 а.б. жазылады. Көмекші материалдар құнын «үстеме шығыстар» шотына жатқызады.

«Негізгі өндіріс» немесе «Аяқталмаған өндіріс»       94000.

«Үстеме шығыстар»                                                      48000.

«Материалдар»                                                              98800.

   Өндірістің жұмысшыларына  және басқару әкімшілік персоналдарына  есептелген еңбекақы үш жазумен (проводкасымен)  көрсетіледі.  Ең  алдымен ШС еңбекақысы және  оған салынатын салықтардың жалпы  мөлшерін, яғни берешегі мен борышын  жазады.

   «Еңбекақы»                                                                 120000.

«Салық бойынша берешегі»                                         6360.

«Табыс салығы  бойынша берешегі»                          16000.

«Еңбекақы бойынша берешегі» 120000 – (6360 + 16000)  97640.

 

Тиісті еңбекақы чек бойынша төленсе:

«Еңбекақы» бойынша берешегі                                      97640.

«Касса»                                                                             97640.

      Бұл аталған  шығындардың да есебі   «Материалдар»  шығындары сияқты                                                           

«Негізгі өндіріс» немесе «Аяқталмаған өндіріс»  шоттарына жатқызылады. Цехтардың  және басқа да  бөлімшелердің басқару персоналының еңбекақылары сияқты шығындардың (жанама шығындар) жалпы сомасы   «Үстеме шығыстар» шотына жатқызылады.                                                        «Негізгі өндіріс» немесе «Аяқталмаған өндіріс»                       82000.

«Жалпы өндірістік шығыстар»                                                    38000.

«Еңбекақы  қоры»                                                                           120000.

   Осы сәтте еңбекақы  шығындарын  тапсырыс карточкаларына  ІБР – 66000 а.б. және 23 Н – 16000 а.б. тіркейді. Қарастырылып отырған ШС-нің есептік  кезеңіндегі үстеме шығыстары  мынадай болды делік: электр энергиясына  төленген ақы – 9100 а.б, құрал-жабдықтарды  ұстау мен жөндеуге- 8400 а.б, сақтандыру-7300а.б, мүлікке салынатын салық – 1600 а.б.

  Барлық төленген шығындар:

«Үстеме шығыстар»                                               26400.

«Төленуі тиісті шот немесе касса»                       26400.  

         Үстеме шығыстары нормативтік  коэфициенттердің көмегімен есептен  шығарылады. Үстеме шығыстарын негізгі  өндіріске жатқызу үшін, өндірістің  жұмысшыларының тікелей еңбекақысының 85 % алынады (шын мәнінде ол 84,39 % құрайды): (26400 + 3800 + 4800 ) / 82000

«Негізгі өндіріс» немесе «Аяқталмаған өндіріс»  69700 (69200).

«Үстеме шығыстар» (есептеп шығарылып

«Негізгі өндіріске жатқызылғаны)                           69700 (69200).

 Есептеп шығарылған  үш бірдей тапсырыс карточкаларында: 16 Ғ – 56100 а.б. (0,85*66000 а.б.)  және 23 Н -13600 а.б. (0,85*16000 а.б.) көрсетіледі.

    Сөйтіп өндірілген  өнім дайын өнім ретінде қоймаға  түседі де, ол «Дайын өнім»  шотының дебетінде көрсетіледі. Тапсырыс орындалғаннан кейін  тапсырыс карточкасы алынып тасталады, оның мәліметтері  «Дайын өнім»  шотына көшіріледі.

      16 Тапсырыс   аяқталды, оның құны 194000:                   

   «Дайын өнім»                                                                    194000.

   «Негізгі өндіріс»  немесе «Аяқталмаған өндіріс»          194000.

     Шаруашылық  жүргізуші субьект сатып алуға 16 Ғ тапсырыстағы 11 бұйымнан 10 бұйымды  ғана тиеп жөнелтті. Оларды өндірудің  өзіндік құны – 176364 а.б. болды, ал  сатудан түскен түсім 260000 а.б. құрады.

  «Алынуы тиісті шот  немесе касса»                           260000.

  Сатулар немесе өткізулер                                           260000.

  Сатылған өнімнің  өзіндік құны                                  176364.

  «Дайын өнім»                                                               176364.       

    Есеп беру  кезеңінің  аяғында «Үстеме шығыстар» және  «Есептен шығарылған үстеме шығыстар»  шоттары бойынша түпкі нәтижесі (қалдығы) шығарылады. Бұл шоттар  содан соң жабылады ( ҮШ – нормативті  коэффициенттеріне сәйкес есептеу  мәліметтері бойынша).

    Оның айырмасы 500 а.б. ( 69700-69200 ) құраған, ал бұл артық  есептен шығарылған үстеме шығындары  «Өткізілген өнімнің өзіндік  құны» шотының кредитіне жатқызылады, яғни өзіндік құн осы сомаға  төмендетіледі деген сөз.

    Егер де  үстеме  шығындар толық емес ішінара  есептен шығарылса,  («Есептен  шығарылған үстеме шығындар»  шотындағы қалдық «Үстеме шығынтар»  шотындағы қалдықтан аз болған  жағдайда) онда айырманы   «Өткізілген  өнімнің өзіндік құны» шотының  дебеті бойынша жазу керек.

    Егер бұл таратылған  айырма (500 а.б.), шаруашылық субъектісі  үшін мәнділігі айтарлықтай болса, онда ол  «Аяқталмаған өндіріске» (71200х0,001885369=135),  «Дайын өнімге  » 20402х0.001885369=38 және сатылған өнімнің өзіндік құнына 173598х0,0018855369 = 327 пропорционалды түрде таратылуы мүмкін.

     Тапсырысты  әдіс кезінде өнім бірлігінің  өзіндік құнын анықтаудың өзіндік  біршама қарапайымдылығы бар. Тапсырыс  орындалған кезде, барлық шығындар  қосымша жинақталады. 16 Ғ тапсырысқа  жұмсалған шығынның толық өзіндік  құны 194000. Ал ол 11 бұйымнан тұратындықтан  ондағы өндірген өнім бірлігінің  өзіндік құны 17636,36 а.б – не  тең (194000 а.б.:11). Жалпыөндірістік шығындардың  болуымен байланысты болғандықтан, оған түзетулер (корректировкалар), яғни өндірілген өнім бірлігі  өзіндік құнына 45,45 (500:11) сомасы азайтылады, сөйтіп сатылған өнімнің біраз  өзіндік құны 17590,91 а.б – ін  құрайды.

Тапсырыстық әдістің жағдайын қорытар болсақ, ол есепті кезеңде орындалған жекелеген өндірістік тапсырыстар арасында жанама шығындардың (амортизация, жал алу ақысы, жарақтандыру және жылыту шығындары, т.б.) таратылуына байланысты бірқатар мәселелер пайда болады. Атап айтсақ, тапсырыстың бағасын жоспарлау,  тапсырыс беруші мен тапсырыс алушының арасындағы келіскен келісім-шарттың орындалуы туралы шаралар,  жұмыс барысында жаңадан  пайда болған мәселелермен толықтырылып отырылуы керек.

     Осы мәселені  шешу үшін түрлі варианттар  ұсынылады. Біреулері, есепті кезеңнің  аяқталуын күтуді орынды деп  есептейді және сосын, есепті  кезеңдегі жанама шығындардың  жалпы сомасы анықталған соң, оны жекелеген тапсырыстарға  бөліп көрсетеді. Бірақ, мұндай шешім  қазіргі басшыны және тіптен  тапсырыс берушінің өзін қанағаттандыруы  екі талай. Басқалары ол үшін  алдын-ала есептелген есебінің  негізінде  (бюджет ставкаларын  қолдана отырып)   сметалық  жұмыстарға  жанама шығындар ретінде  тарату керек деп есептейді. Бірақ, арнайы әдебиеттерде осындай  алдын-ала белгіленген шығындарды  таратуға қатысты теріс пікірлер  де жоқ емес.                                                              

 

 

 

2.3. Калькуляциялаудың  әдістері.

Калькуляциялау – өнім, жұмыс және көрсетілетін қызмет бірліктерінің өзіндік құнын есептеу. Ол кәсіпорын жұмысына оперативті басшылық жасау үшін өте маңызды. Өйткені ішкі резервтерді уақтылы ашуға және өнімнің өзіндік құнын одан әрі түсіндіруге, оның бәсекеге қабілеттілігін арттыруға мүмкіндік береді. Калькуляция өнімнің өзіндік құнын жоспарлауда және оған, нарықтағы сұранысты есепке ала отырып, жұмысқа, көрсетілетін қызметке негізді баға белгілеуде қолданылады.

Қазіргі заманға экономикалық әдебиет калькуляциялауды өнімнің жеке түрлері бірліктерінің өзіндік құнын экономикалық есептеу жүйесі деп белгілейді.

Калькуляциялаудың міндеті – шығындардың оның көтеруші бірліктерге, яғни өткізуге, сондай-ақ ішкі тұтынуға арналған өнімнің, бірлігіне қанша болатынын есептеу.

Калькуляциялаудың түпкілікті нәтижесі – калькуляцияны ұсыну. Өнімнің, жұмыстың және көрсетілетін қызметтің өзіндік құнын калькуляциялаудың әртүрлі түрін айқындайды.

Жоспарлы калькуляция еңбек шығындарының озық және одан әрі техникалық өрлеуді, өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды жақсартуды көрсететін өндіріс құралдары негізінде жоспарланатын кезеңге арналып жасалады.

Жоспарлы калькуляцияның бір түрі – сметалық калькуляция; оны бір рет шығатын бұйымға немесе жұмысқа, тапсырыс берушілермен есептесу, баға белгілеу және басқа мақсаттар үшін жасайды.

Жобалық калькуляция – келешектік калькуляцияның бір түрі, олар күрделі қаржының, жаңа техниканың және технологияның тиімділігін анықтау үшін қолданылады.

Шығын есебі мен калькуляциялау тәсілдерінің түрлері