Сыртқы аудиттің түрлері және маңызы

Ақшаны касса бойынша кіріске  алмау алынған соманы тікелей  шығыстарға есептен шығармаумен  немесе кірістік операцияларды жасырумен  байланысты. Есеп шоттан алынған ақшаны кассаға кіріске алмау жағдайлары жиі кездеседі.

Аудитор банктен чек бойынша  алынған ақшаны кіріске алудың толықтығы  мен уақыттылығын чек түбіртектерінде  жазылған ұқсас сомамен, банк көшірмелерімен және кірістік кассалық ордерлермен салыстыру жолымен тексеруі тиіс. Кейбір аудиторлар банктен алынған қолма-қол ақшаны кіріске алудың түгелдігін тек қана чек түбіртектері бойынша тексергенде қате жібереді. Мұны сондай-ақ банк көшірмелері бойынша да жасау қажет. Егер көшірмелерде тазартып өшіру, түзеу іздері бар болса, сондай-ақ қалдықтар айырмасында банктен ағымдағы немесе есеп шоттан көшірмелер алып, тексерілетін кәсіпорынның бухгалтериясындағы жазбаларды көшірме мәліметтерімен салыстыру керек. Қатаң есептегі құжат деп саналатын банктегі шоттан көшірме мұқият бақылауды талап етеді.

 

Ұзақ мерзімді активтердің  аудиті

Материалдық емес активтердің аудиті. Негізгі құрал – жабдықтардың аудиті. Ұзақ мерзімді активтердің  тозуы мен амортизациясының аудиті. Аудит жүргізгенде тексерілетін негізгі аудиторлық тұжырымдар. Бақылау құралдарын тексеру тестілері.

Материалдық емес активтердің аудиті ретінде қалыптасуды, іс-жүзіндегі  нақты қолда бар, құжаттарда көрсетілудің анық сенімділігін, пайдалы қызмет ету құны мен мерзімін бағалаудың шынайылығын, маортизациялық есептеуді, істен шығарудың негізділігін, есепті ұйымдастыруды, оларды кәсіпорында қолданудың тиімділігін ішқі бақылауды тексеру түсіндіріледі.

Ең алдымен, аудит бағдарламасына сай Бас кітаптің мәліметтеріне  баланс көрсеткіштерінің сәкестігі зияткерлік меншік объектілерінің бар екндігі және оның жағдайы, алу фактісін растайтын материалдық емес активтердің қабылдау-тапсыру актілері, бұл объектілер сипатталған немесе кесімді белгіленген жердегі ақпарат көздері мен өзге құжаттар тексеріледі.

Объектілерді кәсіпорынның пайдалануына жарамды жағдайға келтттіруге қажетті шығындар көлемін айқындаудың аңықтығы мен материалдық емес активтердің құн бағалаудың дұрыстығын айқындау керек. Аудитор материалдық емес активтердің алғашқы бағалаудың әр түрлі тәсілдермен анықталатындығын ескергені жөн:

• жарғы капиталына санаткерлік меншік салынған жағдайда тараптардың келісімдері бойынша;
• бұл объектілерді иелікке алу мен дайын жағдайға келтіру бойынша нақты шығындарға негізделе отырып;
• басқа кәсіпорындардан және тұлғалардан өтеусіз алу күйінде сараптама жолымен.

Негізгі құралдардың қолда барының, сақталуы және пайдалану аудиті бағдарламасының  құрамдас элементтері болып келесі тексерістер табылады:

• негізгі құралдардың бар болуын сипаттайтын баланс баптарының Бас кітаптың мәліметтерімен сәйкестігі;
• негізгі құралдардың қолда бары мен сақталуы;
• негізгі құралдарға жатқызудың, оларды жіктеу бойынша топтастырудың, өндірістік процеске қатыстылығы;
• негізгі құралдардың түсуі мен істен шыгуы жөніндегі операциялардың есебінде бағалаудың, ресімдеудің және көрсетудің дәлдігі;
• негізгі құралдардың тозуы мен жөндеуін есептеу мен көрсетудің мақсатқа сәйкестігі;
• бухгалтерлік есеп пен есептілік регистрлерінде негізгі құралдардың бар болуы мен қозғалысы туралы мәліметтерді дұрыс көрсетудің жүйелігі.

Негізгі құралдардың аудитінің  негізгі процедуралары:

• Бас кітаптағы мәліметтермен баланс көрсеткіштерінің сәйкестігін тексеру;
• негізгі қаражаттардың синтетикалық және аналитикалық есебін жүргізудің дұрыстығын тексеру;
• эксплуатациялау мен сақтау орындарындағы негізгі қаражаттардың болуы мен сақталуын бақылауды қамтамасыз етуді тексеру;
• негізгі қаражаттар қозғалысы бойынша бастапқы кірістерді рәсімдеудің дұрыстығын тексеру;
• негізгі қаражаттардың жіктелуін жүзеге асырудың дұрыстығын тексеру;
• негізгі қаражаттарды бағалау мен қайта баға берудің дұрыстығын тексеру;
• негізгі қаражаттарды кірістірудің дұрыстығын тексеру;
• есепте тозудың дұрыс көрсетілуін тексеру;
• жөндеуге шығындардың негізделгендігін тексеру және олардың шоттарда дұрыс көрсетілуі;
• жалға беру бойынша операциялары мен жалға беру төлемінің шоттарда көрсетілуі және дұрыс есеп айырысуын тексеру;
• есепте негізгі қаражаттардың кетуінің дұрыс көрсетілуін тексеру;
• негізгі қаражаттарға қатысты салық есебінің дұрыстығын тексеру.

 

Міндеттемелер мен капиталтардың аудиті

Капиталдардың аудиті. Қызметкерлер мен еңбек ақы бойынша есеп айырысу аудиті. Басқа да кредиторлық  қарыздар аудиті.

Әрекетін қамтамасыз ету үшін субъекті құру кезінде қатысушылардың мүлікке  салымдарының жиынтығы болып табылатын  жарғылық капитал меншік капиталдың (МК) негізгі элементі болып табылады.

ЖК тексерудің негізгі  процедуралары:

• ЖК қалыптасуының дұрыстығын тексеру (құрылтай келісім, заң);
• құрылтайшылар салымдарының уақытында және толықтығын тексеру;
• ЖК өзгеоуінің негізделгендігін және оны уақытында құрылтай құжаттарына енгізілуін тексеру;
• мүлікті және салым ретінде енгізілген басқа мүліктік құқықтарды түгендеу;
• әрекеттегі заңдар жиынтығымен салыстыру бойынша ЖК есебінде анықталған ауытқуларды жою бойынша ұсыныстарды дайындау және негіздеу.

ЖК аудитінің негізгі сатысы – бұл қалыптасудың дұрыстығын тексеру. Сонымен қатар қашан және қай  ауданда субъект тіркелгендігін, оның құрылтайшыларын, олардың ЖК-ғы үлесін, оның қалыптасу тәртібін анықтау  қажет.

Бюджеттен бөлінген қаражаттар есебінен қалыптасқан мемлекеттік субъектілердің ЖК құқықтық формасының ұйымдасуы мен меншік формасына байланысты, қатысушылар енгізген (ақшалай және материалды) қаражаттар есебінен қалыптасқан мемлекеттік емес коммерциялық құрылымдар бірнеше заңды немесе жеке тұлғалардың коллективті қабілеті болып табылады. Ақшалар мен құнды қағаздар, мүліктік құқықтар, соның ішінде жерді пайдалану құқығы және интеллектуалды әрекет нәтижелеріне құқық жарғылық капиталға салым бола алады. ЖК-ға құрылтайшылардың табиғи формадағы немесе мүліктік құқық түріндегі салымдары барлық құрылтайшылардың келісімімен немесе жалпы жиналыстың шешімімен ақшалай формада бағаланады. Егер осындай салымның құны 20 000 АЕК эквивалентті сомасынан жоғары болса, онда бағалауды тәуелсіз эксперт өткізуі тиіс.

ЖК-ға салымдардың фактілік түсу моменті  ақшалай қаражаттар үшін – есеп шотқа немесе кассаға ақшаларды  есепке алу күні, негізгі қаражаттар үшін (материалды және материалды емес активтер) - негізгі қаражаттар мен  басқа растайтын құжаттардың  қабылдау-беру актісін құру күні. Қабылдау-беру актісінің мәліметтері бойынша аудитор салымдардың толық және уақытында кірістірілгендігін тексеру керек (ТТН, кіріс кассалық ордерлер). Тіркеуге дейін салымдардың бекітілген мөлшерін барлық құрылтайшылардың енгізгенін, құрылтай құжаттарымен сәйкес ЖК толық қалыптасқандығын, салымдар ретінде құрылтайшылар нақты не енгізгендігін, мүлікті тек пайдалануға беретін қатысушы салымының мөлшері қалай анықталатыны, құнды көріністе қатысушының салымы қалай бағаланатыны және қандай жағдайларда тәуелсіз сарапшының бағасы қажет екендігін анықтау қажет.

ЖК тексерудің негізгі процедуралары  – ЖК өзгеруінің негізделгендігін тексеру, оның өзгеруі бойынша шешім  қатысушылардың жалпы жиналысында  оның толық төлемінен кейін ғана қабылдануы мүмкін.

ЖК тексерудің сапасын жоғарылату үшін аудитор салымға енгізілген мүліктік және басқа мүліктік құқықтарды түгендеуді жүргізуі тиіс.

Аудиттің аяқтаушы процедурасы  – бұл жою бойынша ұсыныстарды  жалпылау.

Қосымша төленген капиталдың аудиті бойынша (номиналды құннан меншік акцияларды сату құнын ҚТК-арттыру). Сонымен қатар ДОК мөлшерін анықтаудың дұрыстығын тексеру қажет, 531 шоттың мәліметтерімен осы бап бойынша баланстағы қалдықтарды және ж/о №13 шоттың кредиті бойынша салыстыру қажет.

Қосымша төленбеген капитал – қайта бағалау нәтижесінде негізгі қаражаттар мен ұзақ мерзімді инвестициялардың алғашқы құнын арттыру сомасы. Сонымен қатар қайта бағалаудың дұрыстығы тексеріледі.

Резервтік капитал қарастырылмаған  шығындарды жабу үшін және негізгі  кірістің қаражаттары жетпеген жағдайда инвестордың құжаттарын төлеу үшін түзіледі.

Бөлінбеген кіріс (жабылмаған шығын). Сонымен қатар ж/о №13 және 561, 562 шоты бойынша бас кітаптың мәліметтерімен жыл басындағы және жыл соңындағы  қалдықтарды салыстыру қажет.

Бөлінбеген кірістің көлемін бағалау алда өткен есеп беру кезеңімен салыстыру арқылы жүргізіледі.

Шаруашылық субъект міндеттерінің  аудиті. Ұзақ мерзімді міндеттер – ұзақ мерзімді несиелер, ұзақ мерзімді займдер.

 

 

 

Қолданатын әдебиет

Негізгі

1. Аpенс А., Лоббек Дж. Аудит. Перевод с англ./ Гл. редактор серии пpоф. Я.В. Соколов. М.: ФиС, 2003 .
2. Ажибаева З.Н. Аудит: Учебник.– Алматы: Экономика, 2004
3. Аудит Монтгомери. М.:ЮНИТИ, 1997.
4. Абленов Д.О. Аудит негіздері: Оқулық.– Алматы: Экономика, 2005
5. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ финансовой отчетности предприятия. Алматы, Гылым, 2000.
6. Шамрай И.Н. Аудит (часть 1): Учебное пособие. – Павлодар, 2004.
7. Шеремет А.Д., Суйц В.П. Аудит. – М.: ИНФРА – М, 2004.
8. Абленов, Д.О. Основы аудита: учебное пособие/ Д.О. Абленов. - Алматы: Экономика, 2003.
9. Адамс Р. Основы аудита. Пер. с англ. (Под ред. Я.В. Соколова). - М.: ЮНИТИ, 1995.
10. Андреев В.Д. Практический аудит: Справочное пособие. - М.: Экономика, 1994.
11. Каренова Г. С. Аудит: учеб. пособие/ Г.С. Каренова.-Караганда: КарГУ, 2007.

 

Қосымша

1. Данилевский Ю.А. Аудит: организация и методика проведения. - М.: "Финансы и статистика", 2005.
2. Дюсембаев К.Ш. Сущность аудита и его роль в условиях рыночной экономики. - Алматы, Вестник КазГАУ, 1996, N 1.
3. Глушков И.Е. Аудит на современном предприятии. - Москва -Hовосибиpск, Кноpус-Экоp, 1997 .
4. Шеремет А.Д., Суйц В.П. Аудит. – М.: ИНФРА – М, 2004.
5. Барышников Н.П. Организация и методика проведения общего аудита М.: Филин, 1996с.
6. Глушков И.Е. Аудит на современном предприятии. - Москва - Hовосибиpск, Кноpус-Экоp, 1997.