Акциз салығын салуда кездесетін мәселелер мен шешу жолдары

Акциздің жеке дара мемлекет бюджетіндегі орнын көрсетіп көрелік.

№6 Кесте. АҚШ мемлекетінің федералдық бюджетінің түсімдерінде акциз салығы және басқа салықтардың үлесін таблица түрінде көрсетсек.

Түсім түрі	1980		1986		1992
	Млрд.$	%	Млрд.$	Жалпы суммадағы үлес салмағы %	Млрд.$	Жалпы суммадағы үлес салмағы %
Табыс салығы Корпорациялық табыс салығы Акциз Кеден төлемдері Басқада салықтар	244,1   157,8 24,3 7,2 12,7	47,2   30,5 4,7 1,4 2,5	349   283,9 32,9 13,3 19,9	45,3   36,9 4,9 1,7 2,6	529,5   429,3 47,8 19,3 23,9	45,5   38,8 5,2 1,7 2,1

 

Кәсіпорын бюджетке міндетті түрдегі салықтың 3-9 түріне дейін төлейді және әртүрлі қорларға 5 түрге дейінгісі аударылды. Қазақстанда 1998 жылы республикалық және жергілікті бюджеттерге 3 млрд. 577 млн. 344 мың сом табыс түсті. 1991 жылға қарағанда табыстың көлемі 6 есе көбейді. Қосылған құнға салынатын салық айтылған сомада 30,6%, пайдаға салынатын салық 38,3%, акциз салығы – 1,7% құрады.

1999 жылға арналған Қазақстан  Республикасының бюджет кірістерінің  түсімінде қосылған құнға салынатын салықтың үлесі 129633569 мың сом, акциздер – 32440954 мың сом кәсіпорындардың, бірлестіктер мен ұйымдардың пайдасына салынатын салық 123508526 мың сом құрады. Басқаша айтқанда, бұл салықтардың бюджет түсіміндегі үлесі басқа салық түрлерімен салыстырғанда өте қомақты болып отыр.

Бұдан көретініміз әрбір алты жыл сайын акциз салығының бюджеттегі орны нығайып көтеріле бастайды. Әрине, акциз салығы бұл бюджетте бірінші орында болмағанымен, алатын орны қомақты екені даусыз.

Еліміздегі соңғы екі-үш жыл ішінде болған акциз салығы бойынша өзгерістерді іздеп көрелік. Негізінен акциз салығы бойынша төлеушілер, акцизделетін тауарлар қызмет түрлері өзгермеген. Тек қана Қазақстан Республикасының 2004-2003 жж. қабылданған салық кодекстерінде акцизделетін тауарлар тізбегіндегі 257-бабының 1-тармағының 6-тармақшасы Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 29 қарашадағы №500-ІІ заңымен алып тасталды. Ол алтыннан, платинадан немесе күмістен жасалған зергерлік бұйымдарға қатысты.

Кеден кодексінің өткен жылдық 1 мамырында енгізілген өзгерістерге сәйкес толықтырулар енгізілді. Бұған сәйкес кеден аумағында импортталатын акцизделетін тауарларға салық Қазақстан Республикасының кеден кодексіне сәйкес кеден төлемдері ретінде алынады.

Еліміздегі және "ЕврАзЭС" мемлекеттеріндегіакциз салығының мөлшерін көрсетсек.

2000 жылға қарағанда, 2003 ж. акциз бойынша келесі көрсеткіштер:

• Беларусья Республикасы – 172,4%
• Тәджікістан – 155,0%
• Ресей Федерациясы – 146,1%
• Қазақстан – 106,3%

Қырғызстанда акциз салығы 2003 жылы 2000 жылға қарағанда 20% төмендеді.

2004 жылғы акциз бойынша жиналған салық үлесі 2003 жылға қарағанда келесі көрсеткіштер:

Қазақстан – 116,6%

Ресей – 113,1%

Тәджікістан – 105,8%

Беларусь – 104,0%

Қырғызстан елінде акциз бойынша түсім 2% төмендеді.

ЕврАзЭС құрамына кіретін елдердің акцизделетін тауарлар тізбесіне келесі тауарлар: алкоголь және темекі бұйымдары, автомобиль, бензин, дизель отыны.

№7 Кесте. 2003-2004 жж. бюджетке акциз салығы бойынша түскен түсімдерді таблица түрінде көрсетейік.

Мемлекеттер	Акциз
	Барлығы мың АҚШ доллары		Өткен жылға қарағанда %
	2003ж.	2004ж.	2003ж.	2004ж.
Беларусь		331912,49	172,4	104,0
Қазақстан	134218,13	142262,88	106,3	116,6
Қырғызстан	22970,83	24203,58	72,6	98,1
Ресей	7857558,86	8272611,46	142,9	113,1
Тәджікістан	1061,45		155,0	105,8

 

Өткен жылдың 1 шілдесінен "Мұнай өнімдерінің жекелеген түрлері бойынша өндіру мен айналымын мемлекеттік реттеу" туралы Қазақстан Республикасының заңы күшіне енді. Заңның 12 бабына сәйкес Қазақстан Республикасының аумағында мұнайды өткізушілер мен жеткізушілермен қоса, АЗС-тері бар адамдарда да өткізе алады. Бұл заңның іске асуы мақсатында, Қаржы министрлігінің бұйрығы қабылданды.

"Сопроводительная накладная" – мұнай өнімдерінің өткізушіден  жеткізушіге жолын қадағалайтын  құжат, мұнай өнімдерін өткізу және жіберу операциялары үшін қажет. Бұл құжат мұнай өнімдерін өткізуде міндетті түрде толтырылады. Ол екі әріптік серия мен оң таңбалы типографиялық нөмірленген құжат.

Бұл құжатты жергілікті салық комитетіне мұнай өнімдерін алушы, мұнай өнімдері келген күні міндетті түрде толтырып фискалын бір күн ішінде тапсыру керек. Декларация толтыру мерзімі ай сайын 15 күні.

Сонымен қатар темекі бұйымдарының айналымына 01.01.2004ж. өзгерістер енгізілді. Салық кодексінің 531 бабы 6 тармақшамен толықты – "темекі бұйымдарының импорты және көтерме өткізудегі, өндіру". Сөйтіп, салық төлеуші аталған қызметті жүзеге асырған кезде, салық комитетіне міндетті түрде тіркеу өтінішін тапсыру керек. Бұл қызмет бойынша декларация декларацияның өзінен (440.00) және оған қосымшадан тұрады (440.01,440.02,440.03).

 

 

3.2 Акциз салығын салуда кездесетін мәселелер мен

шешу жолдары

 

Барлығымызға белгілі, кәсіпкерлік қызмет бойынша тексеру мораторий 9 ай жүреді. Бұл мерзім аяқталған кейін тексеру жұмыстары жүргізіледі. Мысалы, Ақтөбе облысында орта және кішігірім бизнес субъектілеріне тексеру жүргізілді. Бұл тексеруде акцизделетін тауарлардың жаңа үлгідегі акциз маркаларымен таңбалануына көп көңіл бөлінді. 332 объект тексеріліп, оның 272 заңсыздық байқалды. Пайыздық мөлшерде 81,9% құрайды. Салықты дұрыс төлеушілерімен қатар, салық кодексіне қайшы келетін қызмет жасайтын кәсіпкерлердің көп екенін, бұл тексеріс дәлелдеді. Заңды бұзудың негізінде  - тек заңды білмеу ғана емес, оны біле тұра бұзу. Тексеріс кезінде акцизделетін тауарлардың 25820 бүтелкесі тәркіленді.

Әкімшілік құқық бұзу туралы 176 іс қозғалып, 110 іс сотқа берілді. Қаржы полициясына 6 іс жіберілді. Әкімшілік материалдар бойынша 353,1мың теңге шегінде шығарылды. Сотқа берілген материалдар бойынша қаралған негізгі бап 213. 1 тармақшасы – акцизделетін тауарларды өткізудегі бұзушылық. Аталған бапты бұзған адамдар 20 АЕК мөлшерде айыппұл төледі, мүлкі мемлекет меншігіне өтті. Заң бұзушылардың көбісі жаңа акциздік маркалардың енгізілгені туралы білмегендіктерін айтқан. Бірақ заңды білмеу, жауапкершіліктен босатпайтыны бізге мәлім, және де Қазақстан Республикасының Үкіметінің 08.08.2003ж. №792 "Акциздік жиындар бойынша жекелеген акцизделетін тауарлар бойынша акциз маркаларымен таңбалау туралы" жарлығы республикалық газеттерде "Егемен Қазақстан" 12.08.2003ж. және "Ресми газет" 06.09.2003ж. №36 шығып,жалпы міндеттілік сипатта болды. Сонымен қатар, Бұқаралық ақпарат құралдары арқылы облыстық салық органдарының түсіндіру жұмыстары жүргізілген болатын.

Рейдтік тексеріс бойынша келесі қорытынды жасауға болады: кәсіпкерлік субъектілерге арналған мораторий кәсіпкерлер тәртібіне кері әсерін тигізді. Мораторий дұрыс салық төлеушілер қажет. Сондықтан да мұндай мораторий енгізу заңдылықтың сақталуын жеңілдетпейді.

Акциз салығы бойынша 2004 жылдық І кварталына түсуге тиіс түсімдерінің орындалмағаны өкінішті. Мемлекеттік бюджетке республика аумағында өндірілген темекі бұйымдары бойынша жоспар 842,7 сомманы құраған, факт бойынша бюджетке 711,7 түсті. Ауытқу – 131,0 сомманы құраған. Бензин және отын бойынша жоспар 2277,9, факт 2184,6, алкоголь өнімдеріне жоспар 26,7, факт 24,5, ауытқу – 2,2.

Кесте – 4. Бюджетке түсуге тиіс негізгі позициялар бойынша жорамалдардың орындалмағанын көрсететін кесте.

Түсім атауы	М.Б. жоспары 2004ж. І кв.	М.Б. факт   2004ж. І кв.	Ауытқуы
Қ.Р. аумағында өндірілген темекі бұйымдарына акциз	842,7	711,7	-131,0
Бензин және отынға акциз	2277,9	2184,6	-93,3
Алкоголь өнімдеріне акциз	26,7	24,5	-2,2

Акциз салығы бойынша қиыншылықтарды жетілдіру үшін, менің ойымша салық тексеру органдарын жетілдіру керек. Салық төлеушінің салық міндеттемелерін орындату үшін салық комитетінің аудит бөлімінің жұмысын жетілдіру керек. Ол үшін аудит басқармасы салық тексерісін жүргізген кезде басқа басқармалар, бөлімдермен тығыз байланыста болуы керек. Салық кодексінің 524 бабының 6 тармақшасына сәйкес салық төлеуші 10 күн мерзімі ішінде салық органдарына егер мәліметтерінде өзгерістер пайда болса, тіркелген мәліметтерге өзгерістер енгізу туралы өтінішті тапсырады. Бірақ, өзгеріс енгізілгені туралы фактілерді біз тек тексеру кезінде ғана біле аламыз, сондықтан Салық тіркеу басқармасымен бірлесіп, келесі форма тәсілі тәжірибе жүзінде қолданыла бастады. Ол салық төлеушінің тіркеу мәліметтерін фактілік мәліметтерімен тексеру.

Акциз салығы бойынша ставкаларын төмендету керек деп ойлаймын. Әрине, маған қарсы шығатын адамдар да болар, дегенмен ставкаларды төмендету арқылы біз акцизделетін тауарлармен айналысатын салық төлеушілерді алықты төлеуді ынталандырамыз. Бұған делел ретінде мысал келтірейік. Егерде біз ставкаларды көбейтетін болсақ, онда олар жасырын бизнеске кетуге мәжбүр болады, өздерінің қызметі туралы нақты мәлімет бермей, шындыққа жанаспайтын ақпарат береді. Керісінше  жағдай болса, яғни ставкаларды төмендететін болсақ, жағдай өзгереді. Салық төлеушіні салық төлеуге ынталандырады. Сөйтіп бюджетке толық мөлшерде акцизделетін тауарлар бойынша салық толық мөлшерде түседі. Мұндай жағдай екі жаққа да қолайлы. Өйткені салық төлеушіге өз қызметімен айналысуға жағдай туады, ал бұл дегеніміз мемлекет қазынасына акциздің түсуін қамтамасыз етеді.

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Бұл курстық жұмыс акциз салығына арналған болатын. Сөйтіп жоғарыда айтылып кеткенге қорытынды беретін болсақ, акциздік салық түрі ретінде мемлекет бюджетінде алатын орны қомақты екені даусыз. Әр мемлекет қазынасын толтыру үшін әртүрлі шараға барады. Соның бірі жоғары рентабельді және сұранысқа ие деген тауарлардан акцизді жинау. Өйткені алкоголь бұйымдары, темекі, бензин, дизель отыны, т.с.с. тауарларға сұраным әрқашан жоғары болады. Мемлекет сол жағдайды ескере отырып, ерте кездердің өзінде акциз салығын енгізген. Бұдан мемлекет  халықты тонап жатыр деген ой тумау керек, керісінше мемлекет халық қамын ойлап, оның жағдайын жақсарту үшін акцизді салық түрі ретінде енгізген. Сөйтіп біз күнделікті өмірде осы тауарларды алған кезде акцизді төлеуші ретінде қараламыз. Өйткені бұл тауарға акциз мөлшері енгізілген. Әрине, маған ерікті түрде бюджетке төлем төле десе, мен өз басым төлемейтін едім. Жалғыз мен емес, барлығы солай істейді деп ойлаймын. Ал егер біз бюджетке белгілі мөлшерде төлемтөлесек, мемлекет құлдырайды деген сөз. сондықтан біз міндетті төлем-салықты төлейміз. Өйткені салық – мемлекет тұрақтылығының негізі. Тұрақтылық деген сөз, мемлекеттегі әр жанұяның шаңырағында молшылық, табыс, жетістік, бақ береке.

Бірақ салық міндетті төлемнің жалпы атауы. Ол бөлінеді: жер салығы, мүлік салығы, қ.қ.с. және т.б. Акциз сол салықтың бір түрі ретінде, тұрақтылықтың бір қайнар көзі болып табылады. Сондықтан біз осы тауарларды алған кезде мемлекетке пайда әкелеміз. Бұл өмірде барлығы өзінен өзі бола бермейді, сондықтан біз сезінуіміз керек, акциз салық түрі ретінде төлеген кезде мемлекетке белгілі-бір кіріс түсіреміз-ді. Сол кіріс бізге жалақы, стипендия, зейнетақы ретінде қайтып келеді.

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1.  Қазақстан Республикасының Салық кодексі (2014 ж. өзгерістер мен толықтырулар

2. А.А. Нұрымов, С.А. Шоимбаева «Салық салу», Астана - 2014

3.  ҚР Бюджет Кодексі ()02014 ж. өзгерістер мен толықтарулар

4.  Бұлғақбаев Б. Қазақстанның салық жүйесі // Заңды газет.-1998.-20

5.  Қазақстан.Республикасының салық кодексі

6.  Түленбаев К.М / Қаржы қаражат.-А.-2005.

7.  Юткина Т.Ф . Салық жүргізу тәртібі.-М.-1999.

8.  Столяров В.Ф. Салық салу және нарықтық экономика, Киев-2002.

9. АкуленокД.Н / Салық портфелі.-М.-1995.- 35 б.

10. Чингазов.М.Н. Некоторые проблемы налоговой системы/Аль-Пари.-2006.-К 2-3.-68 б.

11. Байдуйсенов. Д. Қазақстанның салық жүйесі/Қаржы қаражат.-А.-2005.