Дуйскенова Райгуль Женискызы

-ауыртпалық  болып әскери міндеттік саналды  (халық моңғол жасақтарына әскер  жеткізіп тұруға міндетті)

-көшпелі  мал шаруашылығымен айналысатын  халық хан сарайының пайдасына  купчур төледі

-отырықшы  халық жер салығын төледі

-әскери  астықпен, малмен және т.б. жабдықтау  үшін тағар жиыны белгіленді 

-аваиз  – төтенше салық

-пошталық  міндеттілік 

Зерттеушілер  моңғолдармен жаппай алынып отырған  алым-салықтың 20 түрін анықталады. Қазақ  қоғамында дәстүрлі болып саналған салықтардың дамуы ерекше болды, олар:

-зекет  (діни салық);

-ұшыр (малға салынатын салық);

-ясан;

-сыбаға  және т.б.

  Құн төлеуден мемлекеттік жүйе  – салық белгілеу және жинауға  көшу өзекті мәселе болды. Тәжірибелік  қажеттіліктердің шарасыздан ғылыми  теорияны туғызуы қажет болды.  Салық салу проблемалары түрлі  кезеңдегі экономистердің, философтардың,  мемлекеттік қайрткерлердің негізгі  мәселесі болды.

 

1.4.  Қазіргі Қазақстандағы  салықтын қалыптасуы

     Салық салу теориясының болмауы,  тәжірибелік шаралардың толық  болмауы, қиын нәтижеге әкеліп  соқты, сондықтан 18 ғ.соңғы үш  жылдығында Европада салық салу  теориясы мен тәжірибесінің проблемалары  белсенді қарастырыла басталады.  Дәл осы кезеңде мемлекет белсенді  экономикалық саясатты, оның ішінде  қаржы және салық саясатын  жүргізе бастады.

XIX ғ. басында бірінші дүниежүзілік  соғысқа енген көптеген мемлекеттерде  салық ауыртпалығының өсімі байқала  басталды.

Өсіп  жатқан әскери шығынды өтеу үшін үкімет салық ставкаларын жүйелі көтеріп, жаңа салық енгізуге тиіс болды.

Дегенмен, 20 ғ. 80 ж. екінші жартысы мен 90 ж. басында  әлемнің жетекші елдері салық  реформасын жүргізіп, салықтың жеке түрлері  бойынша ставканы төмендету бағытын, салық заңын орындауды бақылау  жүйесін күшейтіп, экономикалық санкциялар мен әкімшілік шараларды қатаң  қолдана бастады.

         Осы кезеңде Батыс елдерінде   А.Лаффердің бюджеттік тұжырымдамасы  таралып, таныла бастады. Лаффердің  айтуынша, салық түсімдері негізгі  екі фактор салық ставкасы  мен салық базасының өнімі болып көбеюіне емес, қысқаруына әкеліп соғады. Осыған байланысты іскерлік белсенділікті жандандыру міндетін салық езгісін жеңілдету жолымен шешк қажет. Салық салу ставкасының төмендеуі кейін езгісін жеңілдету жолымен шешу қажет. Салық салу ставкасының төмендеуі кейін түсімнің уақытша төмендеуін өтейтін өндірістің өсуіне әкеліп соғады. Өндірістің  құнсызданбай өсуі салық ставкаларымен, салық жеңілдіктерімен және салу үдемелілігімен шебер айла-шарғы жасай білуге байланысты.

              КСРО- ға кірген басқа да одақтас  республикадағы сияқты Қазақстанның  қаржы жүйесі 20 ғ. Жалпыәлемдік  даму процесіне қарсы бағытта  дамыды. Ол салықтан ел бюджеті  арқылы кәсіпорын пайдасын алудың  және қаржы ресурстарын қайта  бөлудің әкімшілік әдістеріне  көшті. Қаражатты толық орталықтандыру  және кәсіпорынның қаржы мәселелерін  өздігінен шеше алмауы шаруашылық  жетекшілері ықыласының жойылуына  және 80-90 ж. өріс алған дағдарысына  әкеліп соқты.

Қазақстан Республикасындағы салық салуды құқықтық реттеу өз дамуында үш кезеңнен өтті.

Салық реформасының бірінші кезең» (1992 жылдан 1995 жылдың маусымы аралығында)

Республикада  салықтың 40- тан астам түрі әрекет етті;

1. Жалпымемлекеттік салықтар
2. Жалпыға міндетті жергілікті салықтар
3. Жергілікті салықтар

Салық реформасының кеінші кезеңі (1995 жылдың шілдесінен 1999 жыл арлығында)

Бұл кезеңде салықтар саны 11-ге дейін  қысқарды. Олар жалпымемлекеттік және жергілікті салықтарға бөлшектенді. 1996 жылдан бастап «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Заңына 30 дн астам өзгерістер мен қосымшалар енгізілді. Салықтар мен жиындардың саны 18 түрге дейін өсті.

Салық реформасының үшінші кезеңі (2000 жылдан осы уақытқа дейінгі аралықта). Жаңа Салық Кодексі салық жобасының  әзірленуі. Заңның қабылдануына жобаның  ғалымдармен, салық органдары мен  салық төлеушілердің өзімен талқылануы бойынша үлкен жұмыс әсер етті.

1 кезең.

Қазақстанның салық жүйесін  құүруға өзіндік тәжірибесі болмағандықтан, көбінде көрші мемлекеттер тәжірибесі, бәрінен бұрын Ресей Федерациясының тәжірибесі пайдаланылды. 1991 жылдың 24 желтоқсанында қабылданған «Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы» тәжірибелік заңы Ресей  заңының көшірілген нұсқасы ретінде  саналды. Нәтижесінде, Қазақстанда  федерациялық мемлекетке тән үш фазалы салық жүйесі құрылды.

Ол  салықтың үш тобынан тұрды;

1. Жалпымемлекеттік
2. Жалпыға міндетті жергілікті салықтар мен жиындар
3. Жергілікті салықтар мен жиындар

   Қазақстан Республикасындағы салық  жүйесінің даму тарихында 1994 жыл  ерекше орын алады. Дәл осы  жылы салық жүйесін реформалау  жолында алғашқы нақты қадам  басылды. Екі ірі салық; жеке  адамдардан алынатын табыс салығына  және кәсіпорын пайдасының салығына  өзгерістер енді. Қазақстан

Республикасы  Президентінің заң күші бар «Жеке  тұлғалар табысына салық салу туралы»  және «Заңды тұлғалар пайдасы мен  кірісі салығы туралы» Жарлықтары қабылданды. Көрсетілген заң шығару актілерінің қабылдануымен екі негізге салықты есептеу радикалдық өзгерістер қалыптасты.

Заңды тұлғалар бөлігінің келесі аспектілерінде өзгерістер болды; пайда салығы ставкасының  дифференциасының жойылып, 30 процент  барлық заңды тұлғалар үшін және 45 процент  банктер мен сақтандыру ұйымдары үшін екі ставка бекітілді. Алғаш  рет салық төлеушілер құрамына кәсіпкерлік  қызметтен алынған табыс бөлігіндегі  бюджеттік ұйымдар кірді, жеңілдіктер  ретке келтірілді және т.б. 1994 жылы Қазақстан  Республикасындағы салық жүйесінде  болған өзгерістерді талдау, олардың  фискалды сипатының нәтижесін ашуға  мүмкіндік туғызады. Сонда да, іскерлік шаралар қолданылмаған, ВВп –ғы  салық түсімдерінің үлес салмағы 1993 жылдың 14,8 % -нан 1994 жылы 8,4% төмендеді.

          Салық  ставкалары жоғары бола тұра, салық салу базасының қысқаруы  кәсіпорын бөлігінің жасырын  бизнеске кетуі нәтижесінде, олардан  түскен түсімнің төмендеуінен, қатаң  салық саясаты «салық қақпанына»  әкеп соқты. Осыдан келіп, салық  реформасының негізгі идеялары  Қазақстан Республикасында келесі  кезеңдер өсе бастады.

1. Нарықтық қатынастарды ынталандыру, дәлірек айтқанда;

• кәсіпкерлікті белсенді қолдау

• жеке салық төлеушілерді алған табысын кәсіпкерлік қызметке салуға ынталандыру
• салық салуға кең заң шығару базасын белгілеу
• табысқа екі рет, үш рет салық салудан сақтау механизмін құру

2. Салық салуда белгілі әділеттілікке қол жеткізу, дәлірек айтқанда;

• жағдайы нашарларды әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ету
• табыс көзінен тыс салық салудың біртұтас шақаласын құру
• мемлекеттің ұлттық және территориялық мүдднсін есептеу
• салық салу жүйесін құрудың әлемдік тәжірибесін творчестволық пайдалануға ұмтылу

Осы мақсаттарға сай Қазақстан  Республикасының жалпы салық  жүйесін өзгерту және оны әлемдік  стандарттарға жақындату туралы әрекет жасалды.

2. кезең

Кезеңнің міндеттері; салық ауыртпалығын төмендету, салық санын қысқарту, Қазақстанныфң салық жүйесін  әлемдік стандарттарға жақындату. Бұл талаптарға көбінде Қазақстан  Республикасы Президентінің 1995 жылғы 24 сәуірдегі №2235 заң күші бар  «Салықтар мен бюджетке төленетін  басқа да міндетті төлемдер» Жарлығы  жауап берді.

1999 жылдың 1 қантарынан бастап жалпымемлекеттік  салықтар мен жиындарға; жол  салығы, әлеуметтік салық, әлеуметтік  қамсыздандыру үшін алынатын  жиын мен автокөлік құралдарының  Қазақстан Республикасы территориясына  кіру үшін алынатын жиын кірді.  Бұрын бұл төлемдер бюджеттен  тыс қордың көзі ретінде саналды,  кейін жол салығы мен әлеуметтік  қамсыздандыру жиыны жойылды.

Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 16 шілдедегі №440-1 Заңына сәйкес, Қазақстан  Республикасы Президентінің 1995 жылғы 24 сәуірдегі №2235 заң күші бар  « Салықтар мен бюджетке төленетін  басқа да міндетті төлемдер» Жарлығы  Қазақстан Республикасының Заңы статусын иеленді. Қазақстан Республикасының  салық жүйесінде жоғарыда көрсетілген  құжатқа сәйкес келесі салықтар, жиындар  мен басқа да міндетті төлемдер кіреді;

-Заңды  және тұлғалардан алынатын табыс  салығы, қосылған кқнға салық,  акциздер

-Бағалы  қағаздар эмиссиясын тіркеу жиыны  және мемлекеттік тіркеуге жатпайтын  бағалы қағаздар

-Жер  қойнауын пайдаланушылардың арнайы  төлемі мен салығы

-Әлеуметтік  салық

-Автокөлік  құралдарының Қазақстан Республикасының  территориясы бойынша жол құру  жиыны, жер салығы, заңды және  жеке тұлғалар мүлігінің салығы, көлік құралдрына салынатын салық,  біртұтас жер салығы, кәсіпкерлік  қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды  және заңды тұлғаларды тіркеу  жиыны

-Қызметтің  жеке түрімен айналысу құқығының  лицензиялық жиыны

-Аукциондық  сату жиыны, нарықта тауар өткізу  құқығының жиыны

-Заңды  және жеке тұлғалардың фирмалық  атаудв, қызмет ету белгілерінде, тауар белгілерінде Алматы қаласының  символиксын пайдалану үшін алынатын  салық

-Заңды (мемлекеттік кәсіпорын,  мемлекеттік мекеме мен коммерциялық  емес ұйымдардан басқа) және  жеке тұлғалардың фирма атауында, қызмет ету белгілерінде, тауар  белгілерінде «Қазақстан», «Республика»,”Ұлттық”  сөздерін пайдалануы үшін жиын

   Үшінші кезеңнің негізгі міндеті-  бюджетке қатынасы бар мемлекеттік  органдар мен фискалды органдардың  және салық төлеушілердің арасындағы  өзара қатынастың құқықтық аспектілерін  күшейту болып табылады. Жалаы,1995 жылғы салық құрылымы барынша  оңтайлы. Дегенмен 1995 жылғы салықө  реформасын жүргізгеннен кейінгі  ел экономикасында болған өзгерістер, елдегі салық қатынастарын реттейтін  салық жөніндегі барлық ережелер  мен нормаларды жүйелеу және  өзіндік қорғау мен жауапкершілікті  нығайту мақсатында салық органдары  мен салық төлеушілердің өзара  қатынасын заңды регламенттеу  қажеттілігі есебінде әрекеттегі  салық заңы базасында Салық  кодексін әзірлеу қажеттігін  көрсетті.

 

 

IІ. Корпорациялық табыс салығының есептеуде жылдық жиынтық табыс

2.1 Корпорациялық табыс салығының субъектілері және объектілері

    Корпорациялық табыс салығы бюджет түсімдерінде едәір орын алады (27,7%). Бұл салықты Ұлттық банк пен мемлекеттік мекемелерді қоспағанда Қазақстан Республикасы резидент-заңи тұлғалары, сондай-ақ Қазақстанда қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе республикадағы  көздерден табыс алатын бейрезидент-заңи тұлғалар төлейді .   Корпорациялық табыс салығының объектілері: 1) Салық салынатын табыс; 2) төлем көзінде салық салынатын табыс; 3) Қазақстан Республикасындағы тұрақты мекемесі арқылы қызметін жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлғаның таза табысы болып табылады.

    Корпорациялық  табыс салығын салу механизмі заңи тұлғалар салықты есептеу, төлеу тәртібін, алу шарттарын, жеңілдіктер мен санкцияларды, төлеу уақытын айқындайды.

   Негізгі  шектерде бұл механизм заңнамаға  сәйкес мынаған саяды. Салықты  табыс алатын заңи тұлғалар, резиденттер  мен бейрезиденттер, соның ішінде  кәсіпкерлік қызметтен алатын  табыстары бойынша коммерциялық  емес ұйымдар да, бюджет ұйымдары  да төлейді.

    Жаңадан енгізілген  119- бап бойынша  корпорациялық  табыс  салынған  төлеушілер  қатарына  мұнай- химия  өнеркәсібіндегі  қызметті жүзеге  асыратын,  сондай- ақ бір  мезгілде мынадай  талаптарға  сәйкес  келетін:

      1) 2004 жылғы  1 қаңтардан  бастап  2007 жылғы   31 желтоқсанды  қамтитын  аралықтағы  кезеңде  мемлекеттік   тіркеуден  өткен;    

      2) өндірістік  мақсаттағы  (толық   технологиялық  цикл бар) обьектілерін  мемлекеттік қабылдау  комиссиялары 1- тармақшада  көрсетілген  кезеңде  пайдалануға  қабылдаған;

      3) жылдық  жиынтық  табысының  кемінде  90  проценттік  Қазақстан   Республикасының  Үкіметі   айқындайтын  қызмет  түрлері   бойынша  Қазақстан  Республикасының   жер  қойнауынан  өндірілетін   мұнай  және  (немесе)  газ   өнімдерін  өндеуге негізделген   жеке  өндірісінің тауарларын  өткізуден  алынуға  тиіс (алынған)  табыстар  құрайтын;

     4) өндірістік мақсаттағыобъектілеріне  инвестициялардың ең төменгі  көлемі тиісті қаржы жылына  арналған республткалық бюджет  туралы заңда белгіленген кемінде  бес миллион айлық есептік  көрсеткішті құрайтын жеклеген  ұйымдар жатады.

      119-1-баптың күшін қолданылмайтын  заңды тұлғаларға жер қойнауын  пайдаланушылар, акцизделетін тауарлар  өндіретін ұйымдар және арнаулы  салық режимдерін қолданатын  ұйымдар жатады.