Құқықтың эволюциялық және революциялық дамуы

Жоғарыда көрсетілген құқық  теорияларының жеке алғанда дұрысы да, бұрысы да баршылық. Бірақ барлығының мазмұнын біріктіргенде бірнеше дұрыс қорытынды тұжырымдар шығаруға болады:

-       Құқық әлеуметтік құбылыс, онсыз дамыған қоғам болшақ емес;

-         Құқық қоғамдық және жеке адамдардың мүдде – мақсатын қорғайтын негізгі құрал;

-         Құқық меншіктің барлық түрлерін қорғайтын негізгі куш;

-         Құқық мемлекетті қалыптастырған және оның бақылауындағы, қоғамдық тәртіпті қорғайтын құрал.

Сонымен, құқық жеке тұлғалардың экономикалық,  саяси, әлеуметтік т.б. бостандығын, теңдігін қорғайтын негізгі құрал. Құқық қоғамның объективтік дамуын қамтамасыз етіп, өндіріс пен сұраныстың ара – қатынасын зерттейтін негізгі күш – құрал.Табиғи теория – бұл теорияны жақтаушылардың пайымдауынша, мемлекетті, құқықты ешкім ойлап тапқан жоқ, олар адамның өзі сияқты табиғаттан бастау алып, әділеттілікке негізделген абсолюттік ұғымдар деп атайды. Бұл теорияның мазмұны көне дәуірде қалыптасқан. Теорияның мазмұны – адамдардың табиғи және мемлекеттің өмірімен байланысты құқықтары мен бостандықтарын ешкім шектей немесе жоя алмайды – деп түсіндерген. Цицерон – табиғи бостандыққа, құқыққа қарсы келетін мемлекеттік заң болуға тиіс емес – деген. Табиғи теорияны орта ғасырлардың ғалымдары: Локк, Руссо, Монтескье, Гольбах,Радищев т.б.өте жақсы дамытқан. Дамыған елдерде табиғи әлеуметтік норма мен құқықты бір – біріне қарсы қоюдың негізі жоқ. Олар қоғамды бірігіп басқарады.Тарихи теория – осы теорияны ұстанғандар мемлекет пен құқық тарихтан бастау алып, тарихпен бірге жетілді дейді. Бұл теорияның өкілдері құқық адамдардың рухани сана – сезімнің даму процесінен өмірге келіп, қалыптасады деп түсіндіреді. Оған мемлекеттің қатысы жоқ – деп уағыздаған. Адамдар субъективтік  жолмен табиғи бостандықтар мен құқықтарды жоя алмайды, тек қоғамның даму процесінен қалыптасқан қатынастарды реттейтін, басқаратын нормаларды өзгертіге болады.Бұл теорияның өкілдері : Густав Гуго, Карл Савинын,Фридрих Пухта, Штиль т.б.Патриархалдық теория – мемлекет адамдардың отбасы тәжірибесінен қалыптасқан азаматтардың саналы түрде өздерінің мүдде-мақсаттарын іске асыру үшін біріккен одақ деп Психологиялық теория – адамдардың психологиялық біріккен көзқарасы, іс-әрекеті, мінезі, тәртібі – бәрі келісіп, ұжымдық түрде басқарады деген тұжырымды қолдайды және тағы басқалар. XX ғасырдың басында жақсы дамыған теория. Теорияның негізгі мазмұны: құқық адамдардың психикасының ішкі құрылысында қалыптасып олардың сыртқы іс – әрекетіне, жұмысына әсер етуі. Адамның ішкі сана – сезімі мен сыртқы тәртібінің, мінезінің, іс – әректінің байланысын Петрижицский этикалық сана деп атайды.Бұл теория құқықты екі түрге бөледі: жеке тұлғалық (автономдық) және оң жағымды ( позитивтік ). Жеке тұлғалық құқық – жеке адамның ішкі ұятынан қалыптасатын елегізу, қатты қиналу. Оң жағымды позитивтік құқық – басқа адамның беделіне, абыройына сенушіліктен қалыптасатын психикалық көзқарас.Құқық – мемлекет шығарған немесе бекіткен, орындалуы мемлекеттік аппараттың күшімен қамтамасыз етіліп отыратын жалпыға бірдей тәртіп ережелерінің (нормалардың) жиынтығы. Құқықтың түсініктері бірнеше, бірақ мазмұндары біреу-ақ.                 

             5.Құқықтың эволюциялық және революциялық дамуы.

Құқық пайда болғаннан кейін өзінің эволюциялық және революциялық дамуы барысында қоғамдық – экономикалық формация шеңбері мағынасында өзіне тән сипаттарға және ерекшеліктерге ие болады. Өзіндік мәні бар құқықтық жүйеге құқықтың тарихи типтері сәйкес келеді. Құқықтың тарихи типтері дегеніміз арнайы формацияның меншік қатынастары қалыптастырған құқықтың мәндік мазмұнын айқындайтын ерекшеліктердің жиынтығы. Құқық негізінде үш жолмен пайда болады: 

Біріншіден, алғашқы қауымдық құрылыстағы қоғамдық қатынастарды  реттейтін әдет – ғұрып нормалар пайда болған мемлекетпен бекітіліп, ендігі уақыты ол күшпен қамтамасыз етіледі.

Екіншіден, шиеленістердің нәтижесіндегі себептермен пайда болған мемлекет өз тарапынан жаңа қатынасып келе жатқан қатынастарды реттеу мақсатында құқық жасаушылық арқылы заң және басқа да нормативтік – құқықтық кесімдерді шығара бастайды. Әдет – ғұрып нормаларынан басқа құқық нормалары пайда болады. 

Үшіншіден, жаңа қалыптасып, пайда болған сот органдарының  дауларды қарау барысында шығарған шешімдері мен үкімдері болашақта қаралатын осындай ұқсас істерге үлгі болып, құқық нормалары ретінде пайдаланылады.

Құқықтың мазмұнын түсінуде қоғам көлемінде нақты бірліктің болуы. Бұл бірлестіктің анықтылығы қоғамдық тәртіптің дұрыс қалыптасуы,                қарым – қатынастардың  жақсы реттеліп, орындалуы. Құқықтың күнделігі қоғамдық масштабта барлық құбылыстардың шешуші негізі болуында Заң ғылымында « құқық » термині бірнеше мағынада қолданылады.  

Біріншіде, «құқық» деген ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың заңға сүйене отырып, әрекет жасау мүмкіндігі. Мысалы, азаматтардың еңбек ету бостандығы, білім алу, меншік иесі болу құқығы.   

Екіншіден, «құқық» деген – құқық нормаларының жүйеге келтірген жиынтығы. Бұл обьективтік мағынадағы құқық, олардың қалыптасуы, жүзеге асырылуы диалектикалық процесс арқылы жүріп жатады. Мысалы, Қазақстанда мемлекеттік құқығы туралы Конституцияның  4 – бабында былай делінген: «Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституциясының, соған сай келетін заңдардың, өзге де                   нормативтік – құқықтық актілері » болып табылады.   

Үшіншіден, «құқық» термині оқу пәнін білдіретін ұғым ретінде қолданылады. Мысалы, Конституциялық құқық, әкімшілік құқық, азаматтық құқық, еңбек құқғы, қылмыстық құқық, отбасы құқығы т.б.  

Төртіншіден, «құқық» термині субьективтік құқық пен обьективтік құқықтың жиынтығы ретінде қолданылады. Мысалы, құқық жүйелері мен құқықытық жүйе.   

Қазіргі замандағы өркениетті мемлекеттерде құқық барлық азаматтардың еркін білдіретін саяси құралға айнала бастағанын мойындау керек. Сонымен, құқық  - мемлекет шығарған немесе бекіткен, орындалуы мемлекеттік аппараттың күшімен қамтамасыз етіліп отыратын жалпыға бірдей тәртіп ережелерінің ( нормалардың ) жиынтығы.      

Құқықтың мазмұнының негізгі элименттері: 

1. қоғамның және адамдардың мүдде – мақсатын қорғау, орындау; 
2. қарым – қатынастарды реттеп – басқару; 
3. қоғамды дағдарысқа ұшыратпай, экономикалық, саяси әлеуметтік, мәдениеттік т.б. бағытын дамытып, нығайту; 
4. мемлекеттік органдардың, қоғамдық ұйымдардың құзыретін, ара қатынасын реттеп – басқарып отыру; 
5. халықаралық қатынастарды реттеп – басқару;

Құқықтың мазмұны дегеніміз – қоғамдағы қатынастарды реттеп, басқарып отыратын нормативтік актілердің ішкі құрылысы.

Құқықтық теңдік жалпылама түрде айтылады, іс – жүзінде қатынастардың субьектілері нақты белгілі болмағандықтан, теңдік нормалар да абстракты түрде жазылады. Құқықтың өзіне тән мынадай нышандары бар:  

1. Құқық мемлектпен норма ретінде бекітіледі және өзгертіледі.  Парламент – заң, президент – жарлықтар, үкімет – қаулылар мен өкімдер, салалы министрліктер – ережелер мен бұйрықтар, жергілікті органдар – шешімдер шығарады. Олар нормативтік қасиетке ие.  
2. Құқық қоғамдық қатынастарға түскен барлық субектілерге бірдей қолданылады. Құқық атақ, лауазым, шен, дәрежесіне қарамайды, бәріне тең және бірдей қолданылады, оны орындау, сақтау бәріне міндетті. 
3. Құқық қоғамдық қатынастарды реттейтін және ең кең қолданылатын нормалардың жиынтығы. Әдет – ғұрып, діни, дәстүрге сияқты нормаларға қарағанда реттеу функциясы өте кең, мемлекеттегі субьектілердің бәріне қатысы бар. 
4. Құқық формальды – айқын болып сипатталады, яғни мемлекет тарапынан мойындалып, нормативтік – құқықтық кесім, сот прецеденті және бекітілген әдет – ғұрып формалары арқылы қоғамдық қатынастарды реттейді. 
5. Құқық бүкіл халықтың ұлттардың, партиялардың, әлеуметтік топтардың және жеке адамдардың еріктерін білдіреді.  
6. Құқық өзінің ішкі құрылымымен, жеке салалар мен институттарға бөліну арқылы бір – бірімен үйлесемді мағынадағы жүйені құрайды. 
7. Мемлекеттің күшімен қамтамасыз етіледі. Мемлекет басқару, билік жүргізу барысында құқықтық қатынастарға түскен субьектілер құқық нормалары бекіткен мінез – құлықтарды өз еріктерімен орындамаған жағдайда күш қолдану арқылы іс жүзіне асырады.

Мемлекеттік құқық арқылы өзінің жоғары және жергілікті органдарының жүйесін, құзырын, өзара қарым – қатынастарын бекітпей ішкі және сыртқы міндеттерін іске асыруы мүмкін емес.Міне, осы мәселелерді мемлекет құқық арқылы, нормаға сүйене отырып іске асырады.

Сонымен, құқық  қоғамда зор қызмет атқарады. Ол қоғам өмірінің барлық салаларына, жеке адамның   өміріне өзіне тән әдістерімен дұрыс жағымды әсер етеді. Құқықтың тірегі, оның  күш – қуаты, абыройы мемле

6.Мемлекет және құқық.  

Мемлекет адам қоғамы дамуының белгілі бір сатысында пайда болған. Адамдардың ең алғашқы ұйымдасуы рулық қоғам түрінде пайда болды. Рулық қоғам оның мүшелерінің қандас туыстығы негізінде, еңбекті қауымдасып ұйымдастыру және ортақ меншіктілік негізінде қалыптасты.    

 Әскери демократияның  дамуы қоғамда саяси ұйымның  – мемлекеттің пайда болуына  әкелді. Мемлекет, бір жағынан, әскери  демократияның жаңа негізде қайта  құрылуы нәтижесінде, ал екінші  жағынан, жаңа басқару органдарының  пайда болуы нәтижесінде құрылды. Мемлекет – адам баласы бірлестігінің  жаңа ұйымы. Ол рулық қауымнан  мынадай белгілермен өзгешеленеді:

1.     Мемлекеттің тәуелсіздігі болады. Мұның мәнісі – мемлекет өзінің ішкі және сыртқы саясатын өзге бір мемлекеттерден тәуелсіз қалыптастырып, дербес жүзеге асырады деген сөз.

2.     Мемлекеттің халқы әкімшілік-аумақтық аймақтарға бөлінеді, бұл жерде адамдардың рулық белгілері ескерілмейді.     

3. Мемлекетте қоғамды  басқаратын өкімет билігінің  белгілі бір дәрежеде дамыған  жүйесі болады. Оларда адамдардың  өзгеше бір тобы – шен иелері  немесе мемлекеттік қызметкерлер  жұмыс істейді.     

4. Қоғамның өмір сүріп, тіршілік етуі үшін мемлекет  заңдар, нормативтік актілер шығарып, солар арқылы қоғамдық қатынастарды  реттеп отырады, белгілі бір қоғамдық  тәртіпті қалыптастырады.     

 Марксизм мемлекетті  тек бір ғана топтың – байлар  тобының мүддесін қорғау үшін  жаратылған саяси ұйым ретінде  сипаттайды. Құл иеленушілік дәуірінде  мемлекет құл иелерінің мүддесін  қорғады, сондықтан ол құл иеленушілер  мемлекеті деп аталады, феодализм  дәуірінде ол феодалдардың мүддесін  қорғады. Феодализмнің орнына капитализм  келді. Капиталистік мемлекет капиталистердің  қолындағы қару болып табылады. Сөйтіп, марксизм ілімі бойынша, адамзат тарихында мемлекеттің  үш түрлі тұрпаты болған екен: құл иеленушілік, феодалдық және  буржуазиялық мемлекет түрлері.    

 Марксизм мемлекеттің  осы аталған үш түрін де  қанаушылардың, езушілердің мемлекеті  деп сипаттайды.    

 Алайда мемлекет жағдайындағы  маркстік ілімінің осал жерлері  бар. Айталық, мемлекеттің осы үш  тсатысын, үш түрлі тұрпатын халықтардың  барлығы бірдей бастан өткерген  жоқ.    

 Марксизм-лининизм капиталистік  мемлекеттердің құритындығының  және жаңа тұрпатты социалистік  мемлекеттің пайда болатындығының  тарихи сөзсіздігін теориялық  жағынан негіздеуге тырысып бақты. 1917 жылдың қазан айында Ресейде  большевиктер партиясының басшылығымен  социалистік револиция жасалды. Соның нәтижесінде Кеңестік социалистік  дүниеге келип, ол 70 жылдам астам  уақыт өиір сүрді. 

     Құқық дегеніміз мемлекетте  қолданылатын барлық құқықтық  нормалардың: құқықтық ғұрыптардың, әділеттілік үлгілердің, мемлекеттің  құқықтық ережелерінің жиынтығы  болып табылады. Құқықта заңдар  ерекше орын алады. Мемлекеттік  өкімет билігінің жоғарғы органдары  қабылдаған нормативтік актілер  заң деп есептелінелді. Заң ең  жоғарғы юрисдикциялық күш болып табылады. Мұның мәнісі – мемлекеттік органдар қабылдаған нормативтік актілер заңда негізделуге және заңға қайшы келмеуге тиіс деген сөз.     

 Заңдар адамның құқықтық  дәрежесін анықтайды. Құқық тек  заңдардан ғана тұрмайды. Құқық  дегеніміз – белгілі бір мемлекетте  қабылданған және қолданылып  жүрген барлық құқықтық нормалардың  белгілі нормативтік құқықтық  актілерді де көрсетеледі. Конституцияда, заңдарда мемлекеттік органдарға  нормативтік құқықтық актілер  қабылдау жөнінде өкілдік беріледі. Президент – нормативтік жарлықтар, Үкімет – нормативтік қаулылар, Министрліктер – нориативтік  буйрықтар, жергілікті мемлекеттік  органдар нормативтік шешімдер  т.б. қабылдайды.    

 Сөйтіп құқық туралы  сөз қозғалғанда, нақты мемлекеттегі  қолданылып жүрген нормативтік  актілердің барлығы еске алынады. Мұның өзі – объективтік мағынадағы, яғни дербес біртұтас құбылыс  ретінде өмір сүреді деген  мағынадағы құқық. Құқықты субъектілердің (адамдардың) өз игілігі үшін мемлекет  тарапынан кепілдік берілген  белгілі бір қимыл-әрекеттерді  істеу жөніндегі заңдық мүмкіндігі  ретінде қолданылады. Мысалы, өмір  сүру құқығы, денсаулығын сақтау  құқығы, білім алу құқығы т.т.    

 Құқықтың алғашқы элементі  – құқық нормасы. Құқық нормасы  дегеніміз – мінез-құлық, тәртіп  ережесі, тіршілік процесіндегі  тәртіп  пен мінез-құлық, ережелерінің үлгісі. Ал мінез-құлық дегеніміз – жеке алып қарағандағы әрбір адам емес, тұтас адамдар ұжымына да тән жағдай. Жеке адаи ғана емес, бірнеше адамнан құрылған ұжымдар да бір-бірімен қатынасқа келеді. Демек, құқық нормаларымен реттелетін қатынастарға түсе отырып, адамдар, олардың ұйымдары өздерінің мінез-құлқымен сол нормаларды бұзбайтын болуға тиіс.