Құқық нормаларын қолдану, жүзеге асыру

МАЗМҰНЫ  
  КІРІСПЕ.....................................................................................................................3

1. ҚҰҚЫҚТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН НЫСАНДАРЫ 

1.1 Құқық нормаларын жүзеге  асыру: түсінігі және нысандары.......... ..............5

1.2 Құқықтық реттеудің  мазмұны және әдістері....................................................8

1.3 Құқықтық норманың құрылымы, жүйелері және түрлері..............................9

 
2.ҚҰҚЫҚ  НОРМАЛАРЫНЫҢ  ТЕОРИЯЛЫҚ  НЕГІЗДЕРІ  
2.1Құқық нормаларын қолдану, жүзеге асыру..................................................12 
2.2Құқық норманың негізгі сипаты.................................................................15 
2.3Құқық нормалары мен мораль нормаларының арақатынасы................17 
ҚОРЫТЫНДЫ.........................................................................................................19

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР...........................................................................20

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                          3

                                                   КІРІСПЕ 

     Тақырыптың өзектілігі: Құқық -мемлекет орнатқан және оның күшімен қорғалатын,  жалпыға  бірдей қоғамдық қатынастарды реттейтін  тәртіпер ежелерінің ( нормалардың ) жиынтығы. Құқықтың түсініктері бірнеше, бірақ мазмұндары  біреу-ақ. 
     Құқықтық норма – қоғамдық қатынастарды реттеуге қолданылатын әлеуметтік ережелердің бір түрі. Ол бүкіл халықтың мүддесін қорғаудың, мемлекеттің билігін, саясатын іс жүзінде асырудың құралы. Құқықтық норма қоғам мүшелерінің мінез – құлқын, іс әрекетін арнайы ережелермен  реттейді. Құқықтық норма заңда ресмилендірілген нормативтік нұсқау. Ол жалпыға міндетті, мемлекеттің атынан баянды етілген, қоғамдық қатынастарды реттейтін билік.

     Құқықтық норма ең маңызды қоғам, тұлға үшін өте қажет қоғамдық қатынастарды бейнелейді. Құқықтық нормада қоғам, тұлға үшін пайдалы, қажетті қатынастармен қатар, зиянды қатынастар да бейнеленеді. 
   Әрбір құқықтық норманың үш элементі (бөлігі) болады: диспозиция (мінез-құлық. Құқықтық нормаларды салаларға біріктіру объективтік күштердің себебіне байланысты, құқықтық. Әдетте, бұзылған құқықтарын адамдар өздігінен қалпына келтіре  алмайды. 
Құқық қолдану оны жүзеге асыру үшін жасалады. Құқықтық қоғамда 
    Құқықты жүзеге  асырудың  ерекше  тәсілдері  бар:  
1)Құқықты  сақтау;  
2)Құқықты  орындау;  
3)Құқықты  пайдалану;  
4)Құқықты  қолдану.  
    Құқықты қолдану бірнеше  сатыдан  тұрады:  
1)істің нақтылы  мән –  жайларын  анықтау;  
2)істің  заңи  негізін  анықтау;  
3)құқықтық норманы қолдану арқылы шешім қабылдау;  
4)шешімді  жүзеге  асыру.  
    Курстық жұмыстың мақсаты: Құқықты жүзеге асырудың түсінігі мен нысандары. 
    Курстық жұмыстың міндеті:  
-құқық нормаларын жүзеге асыру: түсінігі және нысандарын қарастыру;  
-құқықтық реттеудің мазмұны және әдістерін анықтау;  
-нормативтік-құқықтық  актілерді  жүйелеу;  
-құқық нормаларын қолдану, құқық нормаларын жүзеге асырудың ерекше 
-құқық нормаларын  қолдану  сатыларына  тоқталу;  
-заңдылық және құқық тәртібін қарастыру; 

Теориялық  және  практикалық  маңыздылығы. Қоғамдағы барлық қатынастар және нормативтік актілер  құқықтың жүйе саласына сәйкес бірнеше түрге бөлінеді: мемлекеттік, әкімшілік, азаматтық, қылмыстық, қылмыстық  процессуалдық, азаматтық-процессуалдық, т.б. құқықтар. Құқықтық норманың атқаратын ісіне қарай қатынастар екіге бөлінеді: реттеуші және қорғаушы. Реттеуші нормалар қатынастарды реттеп, басқарып, дамытып отырады. Қорғаушы нормалар қарым-қатынастардың дұрыс, заңға сәйкес орындалуын қамтамасыз етеді.  Оның  теориялық  негіздерін  заңгер  ғалымдар  ғылыми  тұжырымдамаларымен  практикалық  мәні  бар еңбектері  құрайды.   

            

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                                                                            5

              1. ҚҰҚЫҚТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН НЫСАНДАРЫ 

 

 
              1.1 Құқық нормаларын жүзеге асыру: түсінігі және нысандары 

    Құқықтық нормалар адамдардың санасы мен еркіне мақсатты түрде əсер ете отырып, оларды заңнамаға сəйкес жүріп-тұруға итерме-леу үшін қажет. Қоғамдық қатынастардың қатысушыларының жүріс-тұрыстары арқылы кез-келген заңшығарушы қалайтын нə-тижелерге жетуге болады.  
     Құқықтық нормаларды жүзеге асыру – құқықтық нормалардың ережелері көрініс тапқан адамдардың жүріс-тұрысы, олардың құ-қықтарды жүзеге асыру мен заңды міндеттерді орындаумен байла-нысты тəжірибелік қызметі. Субъектілердің əрекеттерінің сипатына қарай құқықты жүзеге асырудың төрт нысанын  бөліп  қарастырады:  
     Сақтау (құқықпен тыйым салынған әрекеттерді жүзеге асырудан сақтану);

     Орындау (жағымды әрекеттерді жасау жолымен құқықта қарастырылған міндеттерді белсенді орындаудан тұрады);

     Пайдалану (қатысушылардың нормада қарастырылған өз құқықтарын реттелетін қоғамдық қатынастар құқығын жүзеге асыруы арқылы көрінеді);

құқық нормасын қолдану (нақты субъектілерге бағытталған құқықтық талаптарды жүзеге асыратын мемлекеттің ұйымдастыруы арқылы көрінеді) болып табылады

     Құқық жүзеге асыру үшін жасалады. Құқықтық қоғамда бір жағынан мемлекет, екінші жағынан азаматтар заң жолымен жүру туралы міндеттеме алады. Осыған байланысты құқықты жүзеге асырудың екі жағы болады, сондықтан ол екі бағытта қарастырылады: 1) мемлекет органдары, лауазымды адамдар заң бойынша қызмет істеуі керек; 2) азаматтар, олардың бірлестіктері және ұйымдары өз әрекеттері арқылы құқықты жүзеге асыруы тиіс.

      Құқықты жүзеге асырудың ерекше тәсілдері бар. 1) Құқықты сақтау. Құқықты сақтау тыйым салатын нормалар арқылы жүзеге асырылады. Бұл тәсілдің мәні — тыйым салынған әрекетті жасаудан бой тарту; 2) Құқықты орындау. Құқықты орындаудың мәні — жүктелген міндетті жүзеге асыру үшін белсенді әрекеттер жасау. Мысалы, баланы тәрбиелеу үшін ата-анасы үнемі, жүйелі түрде қызмет істеп, оны оқытуы, әдепке баулуы қажет; 3) Құқықты пайдалану. Тұлға өзіне берілген құқықтар мен бостандықтарды пайдалана ма, жоқ па өз еркі. Егер оларды пайдаланғысы келсе, белсенді немесе енжар әрекет жасау арқылы құқықтық норманы жүзеге асырады.

     Құқықтарды пайдаланудың барысында субъектілер өздерінің заңдарда көрсетілетін құқықтарын жүзеге асырады. Құқықты пайдалану тұлғаның құқық өкілеттігін жүзеге асыруға бағытталады. Демек, ол тұлғаның жүріс-тұрысы өз білігінше мұнда яки белсенді, яки енжар түрінде болуы мүмкін.

     Құқықты жүзеге асырудың осы үш түрінің барысында қоғамдық қатынастардың субъектілері өз әрекеттері арқылы заң нормаларын тікелей іске асырады. Мұны құқықты тікелей жүзеге асыру нысаны деп атайды. Осындай нысандар түрінде көптеген (бірақ барлығы емес) құқық нормалары жүзеге асырылып жатады. Болмыста заң нормаларын бұлжытпай пайдалану және оларды дәл атқаруларды толық жүзеге асырылуына жағдайлардың жеткілікті болмайтын

 

дәттері кездеседі. Ондайда бұл іске мемлекеттік-биліктік өкілеттіктері бар құзырлы органдардың араласу қажеттілігі туындайды. Мысалы, жоғары оқу орнына студенттер кабылдау, жұмысқа алу, зейнетақы тағайындау, әскери қызметте міндеттерді атқару жөне тағы тағылар. Егер құқықтық норманың қолданылуы бірнеше мән-жайдың біреуіне байланысты болса.  Бұл билік қызметін жүргізу арқылы жүзеге асырылады. Демек, құқықтық норманы мемлекет органдары қолданады. Есте болатын жәйт: тек қана ресми баспаларда басылып шыққан, яғни, жарияланған нормативті актіні қолдануға болады. Қолдану екі жолмен жүзеге асырылады: 1) билік жүргізетін қызмет арқылы. Мысалы, милиционердің қылмыскерді ұстауы; 2) нақтылы істі шешу арқылы.

    Құқықты қолдану – құзырлы органдардың нақты жағдайда құқық нормаларын жүзеге асыру жөніндегі биліктік-ұйымдастырушылық қызметі Мұның нәтижесінде дербес құқықтық акт (құқық қолдану актісі) қабылданады (жасалады).

     Құқықты қолдану арқылы мемлекет өз қызметінде екі функцияны жүзеге асырады: а) құқықтық нормалар ұйғарымдарының орындалуын ұйымдастыру, дербес актілер арқылы позитивтік (оңтайлы) реттеуді жүргізу; б) құқықты бұзылудан сақтау және оны қорғау.

     Осыған сәйкес құқықты қолданудың екі нысаны: жедел атқару және құқық қорғауға жататын түрлері болады.

     Құқықты қолданудың белгілері (нышандары):

1. Мемлекет пен қоғамдық ұйымдардың ұйымдастырушылық-биліктік қызметі. Мұның өзі болмыстық ахуалдардың шешімін табуда қолданылатын айрықша амалдармен байланысты, сондықтан да білімділікті, дағдылардың қалыптасуын талап етеді. Осыларды ескеріп мемлекет соншама қызметтерді жүзеге асыру үшін арнайы субъектілерге билік өкілеттіктерін тиісінше береді. Бұлар мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар, қоғамдық ұйымдар.

Азаматтар құқықты қолдану субъектілері болып табылмайды, өйткені мемлекет оларға бұл қызметтерді атқаруға өкілеттік бермеген.

2. Құқықты қолдану нақты құқықтық қатынастар шеңберінде жүзеге асырылады.

3. Қызметтің жүзеге асырылуы ерекше түрде белгіленген іс жүргізу заңдары бойынша атқарылады.

4. Құқықты қолдану нәтижесінде  дербес құқықтық акт - құқық қолдану актісі қабылданады (жасалады).

Құқықты қолданудың мынадай сатылары болады:

а) істің нақты жағдайларын анықтау;

б) істің заңдық негізін анықтау. Бұған құқық нормасын таңдап алу, оның түпнұсқаға сәйкестігін тексеру, құқық нормасын түсіндіру жатады;

в) іс бойынша шешім қабылдау.

    Құқық қолдану актісі – құзырлы органның нақты заңдық іс бойынша қабылдаған ресми түрдегі шешімі. Құқық қолдану актілері көптүрлі болып келеді.

   Құқықты қолдану субъктілері. Мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар, мемлекеттің құқық қорғаушы органдары, қоғамдық ұйымдар. Құқықты қолдану актілері. Құқықты қолдану актісінің түсінігі және түрлері. Құқықты қолдану

 

актілерін атқару. Құқықты қолдану актілерінің субъектілер бойынша топтастырылуы. 

     Құқықтық норманың диспозициясы – құқықтық қатынастарға қатысушылардың  мінез-құлқы  қандай: 
а) жай диспозиция, егер мінез-құлықтың барлық мәнді белгілері анықталса; 
б) бейнеленген диспозиция – мінез-құлықтың барлық мәнді белгілері анықталса; 
в) сілтемелі диспозиция – егер құқықтық норма диспозициясы анықталған 
     Заң (басқа да нормативтік құқықтық актілер) – нормативтік акт 
1.Әркім Қазақстан Республикасы Конституциясын және заңдарын сақтауға, басқа адамдардың 
2. Әркім Республиканың мемлекеттік рәміздерін құрметтеуге міндетті.  
Кейде бір құқықтық норма бірнеше баптан тұруы мүмкін.  
Заңның бабында кейде норманың тек бір бөлігі ғана болады. Егер де құқық нормасының құрамындағы құрылымдық элементтердің қайсыбіреуі болмаса. Құқық нормасы құқықтың басқалай да көріністерінен өзінің құрылымымен, сондай-ақ қандай бір норма болмасын оның қайсы түрге жататынын айқындап, реттеу нормалары міндеттеу, тыйым салу және құқықты белгілеу нормаларына міндеттеу және тыйым салу нормалары әдетті қағида бойынша өктемдік реттеу мен қорғау нормаларының арасынан мамандандырылғандарын бөліп арнайы қарастыруға  болады. 
1) анықтамалық-пайымдық, яғни дифинитивтік нормалар жатады.

  Мұнда мемлекеттік  құқықтық 
2) қағидаттық (принципті білдіретін) нормалар, оперативтік (жеделдікті білдіретін)  нормалар 
     Құқық нормалары, қоғамдық қатынастарды реттеуге, адамның тәртібіне белсенді  ықпал  Құқық нормаларын іске асыру, нақтылы түрде адамдардың тәртібінде  көрсетеді. 
    Құқық нормаларын іске асыру(пайдалану),қоғамдық қатынастар мүшелерінің құқық. Заңдарымыздың дәлме-дәл, әрі бұлжытпай іске асу нысандары: сақтау, 
     Міндеттілікті орындау-міндетті түрде құқық нормаларының ұйғарымын іске асыратын  белсенді. 
     Міндеттілікті сақтау - заң нормаларымен тиым салынған әрекеттерді 
Көрсетілген құқық нормаларын іске асыру нысандары, тікелей іске асыру жүйелері. 
     Пайдалану – адамның, тұлғаның өз өкілеттілігін белсенді немесе енжар 
     Құқықты қолдану түсінігі. Құқық нормаларын қолдану процессіндегі: 
    Құқық нормаларын қолдану тек сол кезде қажетті болады,  
     Құқық нормаларын қолдану – мемлекеттің құзіретті органдарының құқық нормаларын. 
Құқық нормаларын қолдануға сай келесі белгілері бар:  
      Біріншіден, құқықты қолдану әрекетін тек қана құзіреті бар мемлекеттік 
      Екіншіден, құқық нормаларын қолдану әрекеттері мемлекеттік сипатта болады. 
      Үшіншіден, құқықты қолдану әрекетінің мазмұны құқық нормала-рының негізінде  жекелеген. 
     Төртіншіден, құқық нормаларын қолдану қатаң түрде белгілі заң негізінде 

 

8       

            1.2 Құқықтық реттеудің мазмұны және әдістері  
   Әрбір сала, қоғамдық қатынастардың ерекше белгілі сапалы түрін объективті 
    Құқықтық реттеу пәні – белгілі құқық саласы нормаларының ықпалы. 
    Құқықтық реттеу кейпі (типі) – қоғамдық қатынастарды заңды реттеуі. 
    Құқықтық реттеу әдісі(заңдылық өлшемі) – сапалы жекеленген біржақты. 
   Құқықтық реттіліктің пәні дегеніміз - құқық нормаларымен реттелінетін біртектес. 
Бұлардың ара-қатынастарының құқықтық реттелуі әр түрлі болады.  
Сонымен құқықтық реттілік әдістеме дегеніміз қоғамдық қатынас-тарға құқықтың 
-императивтік (биліктік)–құқық тұжырымдрынан ауытқымауды болдыртпаудың ықпалдық  тәсілі;  
-диспозитивтік (автономдық)–заң белгілеген шегінде құқық субъекті-лерге өзара қатынастарын  реттеуге 
-көтермелелік–ынталандыру жолымен әлеуметті маңызды әрекеттерге жұмылдыруға  ықпал  етуші  тәсіл;  
-ұсыныстық –құқық субъектілеріне ең тиімді іс -әрекет жолдарын 
     Құқықтық реттеушілік әдістерінің мынадай белгілері бар:  
-құқық қатынастарын тудыруға қажетті заңды айғақтардың болуы;  
-құқық қатынастарға қатысушылардың құқықтық жағдайын белгілеу;  
-құқық қатынастарына қатысушылардың құқықтары мен міндеттірінің сипатын және 
-санкциялардың түрі мен сипатын, яғни құқық нормаларының талаптарын 
     Императивтік әдістің ерекшелігі мынада: құқық қатынастарына қатысушылардың  мінез-құлықтарын  (тәртібін). 
    Диспозитивтік әдістің ерекшелігі болып табылатындар: тараптардың мінез-құлқының. 
Құқық салаларының түрлері пәндік реттілігіне қарай (консти-туциялық, қылмыстық,  әкімшілік, 
Құқықтық реттіліктің әдістемелігіне қарай авторитарлық және автономиялық болып  бөлінеді. 
     Авторитарлық әдістеме-реттеушілік биліктің құқықтық тұжырымда-рына негізделген.  
    Автономиялық әдістеме – жақтардың қатыстарындағы мінез-құлық ережелерін реттеуге  еріктілік 
Құқық нормаларының функционалдық роліне қарай бөлуде бастапқы (негізгі) нормалар.