Құқық нормаларын қолдану, жүзеге асыру

     Құқықпен реттелінетін басқарушылық қатынастар атқарушы билікті жүзеге асыру туралы пайда болады деген нені білдіреді? Қоғамдық қатынаста тек атқарушы билік органының (атқарушы органның) ғана болуы оны барлық жағдайда да сөзсіз басқарушылық қатынасқа жатқызуға, әрі құқықтың пәніне енгізуге жеткілікті негіз бола бермейді. Олай болатын себебі, бұл сияқты органдар заңнамалар бойынша құқықпен емес, құқықтың өзге салаларымен регламенттелетін іс-әрекеттерді жиі жасайды. Мысалы, олар реттелуі азаматтық құқық пәнін құрайтын мүліктік мәмілелер жасай алады. Олардың бюджет — салық аясында жасайтын бірқатар іс-әрекеттері конституциялық және қаржылық құқық нормаларының реттеушілік ықпалына жатады, т.с.с. Бұл мынаған байланысты, мұндай жағдайларда қандай да болмасын атқарушы орган атқару-өкім етушілік сипаты бар функцияларды орындамайды; мысалы, мәміле жасаған кезде ол өзінің мүліктік құқығын іске асырады.

     Атқарушы орган өзінің басқарушылық құзыретін қай кезде нақты жүзеге асыратын болса, тек сонда ғана ол атқарушы биліктің шынайы субъектісі болып табылады. Басқаша айтқанда, мына жағдай еске алынып отыр, ол өзінің құзыретінің мазмұнын құрайтын заңдық биліктік өкілеттіктерін іске асырады. Ал мұндай құзырет оған нақ сол мемлекеттік-басқарушылық қызметті жүзеге асыруға қабілетті болу үшін беріледі.

    Сонымен, құқықпен реттелінетін қоғамдық қатынастарда әрқашанда тек қандай да бір атқарушы органның қатысуы ғана емес, сонымен бірге ең алдымен оның мемлекеттің атынан өкілдік ететін мемлекеттік биліктің атқарушы тармағының субъектісі ретінде қызмет атқаруы болжанады. Тұтастай алғанда, біз мән беріп отырған мағынадағы басқарушылық қатынастар атқарушы-өкім етуші функцияларды жүзеге асыратын және соларға сәйкес келетін заңдық биліктік өкілеттіктерді қолданатын «алаң» болып табылады. Не азаматтардың, не мемлекеттік емес құрылымдардың мұндай өкілеттіктері болмайды.

     Баяндалған жағдайлар «мемлекеттік басқару аясы» деген ұғымның мазмұнын белгілі бір шамада түсінуге көмектеседі. Дегенменде қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеуге құқықтың пәнінен де көрініс табатын кейбір өте айырықша белгілер тән. Бұл жерде мына жағдай еске алынып отыр. Мемлекеттік басқару аясы дәл мағынасында мемлекеттік — басқарушылық қызметтің кез-келген көрінісін қамтиды. Бұл даусыз. Бірақта практикада жағдай мынадай, бұл аяға елдің экономиқалық, әлеуметтік — мәдени және құқық — саяси өмірінің барлық негізгі көріністері кірігеді. Әлбетте, бұл сияқты қатынастар құқықтың пәнінен шығарылып тасталуы мүмкін емес. Әрине, атқарушы органдар қызметінің кейбір жақтары да сол сияқты құқықтың өзге салаларының нормаларымен реттелуі мүмкін.

     Мемлекеттік басқару органдарының жасайтын мүліктік мәмілелерді реттеумен байланысты мысал келтірілген болатын. Тағы бір мысал келтірейік: атқарушы органдардың қызметкерлерінің басым көпшілігі құқық нормаларынан басқа, сонымен қатар еңбек құқығы нормаларының негізінде де қызмет атқарады, т.с.с. Құқықтық реттеудің тағы бір айырықша ерекшелігі бар. Оның мәні мынадай: құқықтың өзінің заңдық құралдары бар, солардың көмегімен құқықтың басқа салаларымен реттелетін қоғамдық қатынастарды қорғау жүзеге асырылады. Бұл жерде құқық жауапкершілік туралы айтылып отыр.

 

 

 

 

 

 

 

                                15

2.2 Құқықтық норманың негізгі сипаты

    1. Норма қоғамға, адамдарға ең қажетті, керекті қарым – қатынастарды реттеп, басқарып отырады. Ол қатынастардың басым көпшілігі бостандықты, әділеттікті, теңдікті, адамгершілікті және қоғамның эканомикалық, саяси, әлеуметтік, рухани, мәдени және тағы басқа даму бағыттарын қамтып, реттеп, басқарады. Бұл басқарудың негізгі бағыттары, қағидалары Констетуцияда және заңдарда көрсетілген.

    2. Норма көп қатынастардың мазмұнын, орындалу бағыттарын, әдіс – тәсілдерін алдын ала анықтап, көрсетіп отырады, болашақ қатынастың, оны реттеудің, орындалуының «үлгісінә»жасайды. Міне осы «үлгілерді» зерттеу арқылы ғалымдар мемлекеттердің өткен тарихымен танысып жатады.

    3. Нормативтік актілердің көпшілігі өзгермей қатынастарды көп жылдар дұрыс, жақсы реттеп, басқарып тұрақты нормаға айналады. Бұл екі жақты әлеуметтік  тұрақты процессті типизация деп атайды. Мұның маңызы өте зор. Заңдылықты нығайтуға, құқықтық тәртіпті сақтауға зор үлес қосады.

    4. Нормативтік актілер жалпы мемлекеттік норма, оның орындалуы жалпы қоғамдық міндет, оны халық түсінеді, біледі. Сондықтан олар ол нормалардың дұрыс орындалуына үлес қосады. Құқықтық норманың жоғарыда көрсетілген сипаттары, оның мазмұнын, маңызын, қоғамдағы қарым – қатынастарды реттеп, басқаруын толық түсінуге болады.

           Құқық – күрделі құбылыс. Құқықтың негізгі қызметі – қоғамдық 
Ал құқықтық норма дегеніміз, құқықтың бір ғана ереже 
Құқықтық норма – мемлекет таныған, қамтамасыз еткен, қоғамдық қатынастарға. 
      Құқықтық норма – заңға сәйкес келетін мінез, жүріс-тұрыстың айырымдылық. Әрбір құқықтық норманың үш элементі (бөлігі) болады: диспозиция (мінез-құлық. Құқықтық норманың гипотезасы (жорамалы) – құқықтық норманы қолдану. Егер гипотезада бір ғана мән-жай көрсетіліп, сол жағдайда құқықтық.

     Құқықтық нормалардың белгілері:

1. норма мемлекеттік органның  қабылдаған бекіткен актісі, оның  заңды күші бар. Мұндай нормалар  қоғамдағы тәртіптің үлесіне  айналады. Өйткені ол нормаларды  халықтық басым көпшілігі дұрыс  орындайды.

2. Нормада субъектілердің  құқығы мен міндеттері, орындалу  жолдары толық көрсетіледі. Егер  де көрсетілмесе субъектілердің  еркінде, тек заңға нышан келтірмеулері  керек.

3. Норма ерікті түрде  орындалмаса, еріксіз орындатылуы.

4. Құқықтық нормалардың  жүзеге асырылуын, орындалуын мемлекет  қамтамасыз етеді.

5. Құқықтық норма адамдардың, қоғамның тәртібінің кепілдігі  болуы.

Құқықтық нормасыз қоғамда ешқандай дәрежелі заңдылық, тәртіп, жоспар, мағыналы, сапалы, қарым – қатынас болуға тиіс емес.

     Құқықтық норманың мазмұны толық болуы керек. Сонда ғана оны дұрыс орындауға болады. Өмірде мазмұны толық емес нормалар кездеседі. Бір нормада қатынастың мазмұны көрсетіледі, екіншісінде – оны қашан, қандай жағдайда қолдануды көрсетеді, үшіншіде – қолдану нәтижесін көрсетеді. Үшеуін біріктірсе толық норма болып шығады. Мұндай норманың құрылысы өте сирек кездеседі. Нормалардың басым көпшілігі толық түрде болады. Егер де толық болмаса, жетіспейтін елементтерін сілтеме арқылы тауып алуға болады.

    Сонымен, құқықтық норма – қоғамдағы қатынас субъектілерінің құқықтыры мен міндеттерін реттеп, басқарып отыратын жалпыға бірдей мемлекет пен қамтамасыз етілетін ереже – қағида.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

17

 

                      2.3Құқық нормалары мен мораль нормаларының арақатынасы.  
     Құқық пен мораль тығыз байланыста. Осы екі құбылыстың 
1.Құқық мемлекетпен бірге, қатар пайда болды,.  
2.Құқықты социологиялық және философиялық тұрғыдан қарағанда ол 
1.Құқық жазылған нормалардан тұрады. Нормативтік тек құқыққа 
2.Құқық әділдік және бостандық идеяларын білдіреді. Әділдік 
3.Құықтың бейнелейтін объектілері болады. Олар – билік, 
4.Құқық адамның іс әрекетін реттейді, оның ойына, 
5.Құқық заңдар түрінде қалыптасады. Заңдарда адамдардың еркі 
6.Құқықтың формалды анықтылығы. Заңдарда бекітілген нормативті нұсқаулар. Бұның себебі құқықтың айрықша белгілеріне байланысты. 
      Құқық нормаларды іске асыру және құқық қолдану оны жүзеге асыру үшін қолданылады.

Құқықтық-  
1)мемлекеттік органдар, лауазымды адамдар заңмен қызмет істеу 
2)азаматтар, олардың бірлестіктері және ұйымдары өз әрекеттерімен 
Құқықты  жүзеге  асырудың  ерекше  тәсілдері  бар:  
1)Құқықты сақтау.  Құқықты сақтау тыйым салатын нормалар 
2)Құқықты орындау.  Құқықты орындаудың мәні – жүктелген 
3)Құқықты пайдалану.  Тұлға өзіне берілген құқықтар мен 
4)Құқықты қолдану.  Бұл билік қызметін жүргізу арқылы 
Қолдану екі жолмен жүзеге асырылады:  
1)билік жүргізетін қызмет арқылы. Мысалы; милиционердің қылмыскерді 
2)нақтылы  істі  шешу  арқылы.  
Құқықты  қолдану  бірнеше  сатыдан  тұрады;  
1)істің  нақтылы  мән-жайларын  анықтау;  
2)істің  заңды  негізін  анықтау;  
3)Құқықты  норманы  қолдану  арқылы  шешім  қабылдау;  
4)шешімді  жүзеге  асыру.  
     Бірінші  сатыда  заңи  айғақтар  және  зани  құрам  анықталуы. 
а)қылмыс  оқиғасы  уақыты,  орны,  жасалу 
ә)айыпкердің  кінәсі;  қылмыстың  себебі;  
б)айыпкердің жауапкершілігіне әсер ететін мән-жайлар;  
в)қылмыс арқылы келтірілген зиянның сипаты мен мөлшері; 
г)қылмысты  жасауға  түрткі  болған  мән-жайлар.  
     Екінші  сатыда істің заңи  негізі анықталуы керек: қолдануға 
Кейде  заңи  мәні бар әрекет жасалса да, оны 
     Заң ұқсастығы – істі ұқсас қатынастарды реттейтін заңңды 
    Құқықты қолданудың үшінші сатысы – қаралған іс бойынша 
Мұндай актінің тағдырын шешеді. Сондықтан бұл жұмысқа жауаптылықпен 
      Құқық қолдану актісі – құзырлы мемлекеттік органдар мен 
құқық нормасы болмайды;  нақты адресатқа (белгілі тұлға, ұйымға, ұжымға) бағытталуға арналған;  бір реттік сипатта болады (орындалысымен оның әрекеті аяқталады).  
    

  Құқықты қолданудың негізгі субъектілері: мемлекет, мемлекеттік органдар, лауазымды актінің мемлекеттік билік күшінің болуы; оны орындауға барлық акті нақты бір  іс  қатынас  туралы  жасалады,  оны құқықты қолдану актісі заңдылықты  қатаң  сақтауға  тиіс,  ешқандай қолдану актісі мемлекеттің  бекіткен  форма –  бланкаға  жазылады. 
кіріспе  бөлімі,  негізгі  бөлімі,  қорытынды  бөлімі.  
    Қолдану  актілер  төрт  түрге  бөлінеді:  
мемлекеттің  халық  өкілді  органдарының  актісі;  
мемлекеттің  атқарушы  органдарының  актісі;  
қоғамдағы   тәртіпті  қорғайтын  органдардың  актісі;  
конституциялық  кеңестің  актілері.  
  

 

 

 

 

 

 

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

Орталық Қазақстан Академиясы

 

 

 

 

 

 

                                                        «Мемлекеттік құқық және азаматтық  құқық кафедрасы»

 

 

 

 

 

 

 

 

Курстық жұмыс

 

Пәні:  Мемлекет және құқық теориясы

Тақырыбы:  Құқық нормаларын жүзеге асыру:түсінігі және нысандары

 

 

 

 

                                                         

 Орындаған: Ю-13 Оразова Ж.Ж

                                                                                    Тексерген: Тулеубекова М.М

 

 

 

 

 

 

 

Қарағанды 2014

20

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Қазақстан Республикасы Конституциясы 1995.

2. ЌР Ќылмыстыќ кодексі. 2008.

3. ЌР Азаматтыќ кодексі. 31 шілде 1997.

4. Қазақ КСР-ның мемлекеттік егеменділік туралы Декларациясы  Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы. 1990.№44.

5. Қазақстан Республикасы конституциялық заңы «Қазақстан Республикасы мемлекеттік тәуелсіздігі туралы»  Жаршы. 1991.№51.

6. 6.  Қазақстан Республикасы конституциялық заңы «Қазақстан Республикасы Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы» 16 қазан 1995, 1999 жылғы 6 мамырдағы өзгерістері мен толықтыруларымен қоса Парламент Жаршысы, 1995. №10; 1999. №5; 2008№8.

7. Қазақстан Республикасы конституциялық заңы «Қазақстан Республикасы Президенті туралы» 26 желтоқсан 1995, 1999 жылғы 6 мамырдағы өзгерістері мен толықтыруларымен қоса Парламент Жаршысы,1995. №12; 1999. №5.

8. Қазақстан Республикасы конституциялық заңы «Қазақстан Республикасы Үкіметі туралы» 18 желтоқсан 1995, 1999 жылғы 6 мамырдағы өзгерістері мен толықтыруларымен қоса  Парламент Жаршысы,1995.№12; 1999.№5.

9. Қазақстан Республикасы конституциялық заңы «Қазақстан Республикасы сот жүйесі және соттардың мәртебесі туралы» 25 желтоқсан 2000 жыл Егемен Қазақстан, 2000. 30 желтоқсан.

10. 10.Ағдарбеков Т. Мемлекет жєне құқық теориясы. Қарағанды, 2001.

11. 11. Баймаханов М.Т. и др. Заимодействие правового сознания  с моралью и нравственностью в обществе  переходного  периода. Алматы 1995. 

12. 12. Байжанова Г.Т., Әділбекова Қ.Қ., Мемлекет және құқық теориясы пәні бойынша мемлекет біліміне арналған дәрістер жинағы. Қарағанды 2001.

13. 13. Баянов Е. Мемлекет  және құқық негіздері. Алматы 2001.

14. 14. Булгакова Д.А. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы 2005

15. 15. Венгеров А.Б. Теория государства и права. Москва, 1996

16. 16. Есімқұлов С.Т. Мемлекет және құқық теориясы. Шымкент 2006.

17. 17. Жоламан Қ.Д., Мұқтарова А.К., Тәуекелов А.Н. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, 1999

18. 18. Ибраева А.С., Сапарғалиев Ғ.С. Мемлекет және құық теориясы. Алматы, 1998.

19. 19. Коваленко А.И. Теория государства и права. Вопросы и ответы. Москва,1997.

20. 20. Комаров С.А. Общая теория государства и права. Москва,1998

 

 

 

 

 

 

 

19

ҚОРЫТЫНДЫ 

      Сонымен, «Құқықтық жүзеге асыру»атты курстық жұмысымды қорытындылай келе айтарым. Қандай да болмасын ғылымның алғашқы ірге тасын сол ғылымға қатысты негізгі ұғым қалайтын болса, сол ғылымның алғашқы баспалдағын құқық түсінігі, оның мән-сағынасын қалыптастыратыны бізге жоғарыдағы тараулардан белгілі болды. Неге менің бұл жұмысымда “құқық” түсінігі төңірегінде осыншама ой қозғалды деген сұрақ туындаса, оған мен былай жауап берейін: “Құқықтық норма” ұғымы, оның мән-жайы, белгілері өздігінен туындаған жоқ. Құқықтық норманың туындауына арқау да негіз де болған – “құқық” термині. Егер мемлекет (немесе қоғам) болмаса, сол мемлекеттің қарым-қатынасын реттейтін құқық болмаса, онда заңды жауап – құқықтың жазбаша нысаны – құқықтық норманың да болмайтындығы айдан анық.