Құқық нормаларын қолдану, жүзеге асыру

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

9

                  1.3 Құқықтық норманың құрылымы, жүйелері және түрлері.

        Құқықтық нормалардың елементтері бірігіп, оның құрылымын қалаптастырады. Бірақ ол элементтердің болуы, тізілу қатары, бағыты, мақсаты нормативтік актілердің түріне байланысты. Құрылымы жөнінде құқықтық нормалар екі түрге бөлінеді: негізгі заңды нормалар және тәртіп ережелерінің нормасы.

       Негізгі  заңды нормаларда элементтердің  мазмұны норманың кіріспесінде  немесе бірінші бабында толық  көрсетіледі. Мысалы, Қазақстан Республикасының (салық туралы) заңында норманың  элементтері 1 – бабында көрсетілген.

       Тәртіп  ережелерінің нормаларында элементтер  нормативтік актілердің баптарында, бөлімдерінде көрсетіледі. Құқықтық  нормалардың элементтері: диспозиция, гипотеза, санкция.

       Диспозиция  – қатынастың мазмұны мен субъектілердің  құқығы мен міндеттерін көрсетеді. Диспозиция норманың дінгегі, құқықтық  тәртіптің үлгісі – моделі. Мысалы, КР, АЗК, 482 б. Екі немесе көп жақты  мәмілелер мен шарттардағы тұлғалардың  міндеттері мен құқықтары айқын  көрсетілуі.      Диспозицияның үш түрі болады:

    Айқын түрі – диспозицияның мазмұны нормада анық көрсетіледі. Мысалы, қылмыстық кодекстің баптарына диспозицияның мазмұны толық көрсетіледі;

   Сілтеу түрі – диспозицияның мазмұны туралы басқа нормаға сілтеу жасалады. Мысалы, азаматтық кодекстің бірнеше баптарына сілтеме қолданады.

   Гипотеза – диспозиция қашан басталады, қашан аяқталады, нормативтік акті қалай орындалуы керек, осы жағдайларды көрсетеді. Мысалы, бұзақылық үшін жауапқа тартылатын адам қоғамдық тәртіпті бұзуы керек (Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 7 – ші бабы).

    Гипотезаның үш түрі болады:

Егерде норманың іс - әрекеті бір жағдайдың болуы немесе болмауымен байланысты болса, мұндай гипотезаны жалпылама деп атайды;

Егерде норманың жұмысы бірнеше жағдайдың болуы немесе болмауымен байланысты болса, ондай гипотезаны – күрделі гипотеза деп атайды;

Егер де норманың, іс - әрекеті бірнеше жағдайдың біреуін таңдау арқылы басталса, мұндай гипотезаны алтернативтік гипотеза деп атайды.

     Санкция – диспозиция мен гипотеза дұрыс орындалмаса, оның жағымсыз салдары және жауапкершіліктің басталуы мен қолданылуы.

    Санкцияның үш түрі болады:

-абсалютті айқын санкция; жұмыстан шығару, қызметін төмендету, айып төлеу және тағы басқалар:

-салыстырмалы айқын санкция; минимум мен максимумның арасындағы жауапкершілік (қылмыстық кодекстік баптар);

-альтернативтік санкция.

      Санкцияның көрсетілген түрлерінің қайсысын қолдану тиісті мекеменің еркін құзырында

    Осы үш элементтер толық болса ғана нормативтік акті өз міндетін, өз ролін дұрыс, уақытында, жақсы орындай алады. Егер де нормада бір екі элементтері жоқ болса, сілтеме арқылы оларды тауып алу керек.

       Нормативтік  актілердің жеке баптарында норманың  элементтері толық болмайды. Констетуцияның  баптарында тек гипотеза мен  диспозицияға ғана болады. Қылмыстық  Кодексте тек диспозиция мен  санкция ғана болады. Іс жүзінде  норманың элементтері нормативтік  актінің әр баптарында болуы  мүмкін немесе бірнеше нормативтік  актілердің баптарында болуы  мүмкін. Оны тауып алуға болады.

       Құқықтық  нормалардың элементтерінің құрылу  тәсілдері.

1. Тікелей норманың үш  элементін (гипотез, диспозиция, санкция) толық келтіру. Мұндай тәсіл нормативтік  актілердің көбінде қолданылады. Бұл құқықтық нормалардың іске  асуын, орындалуын жеңілдетеді.

2. Сілтеме тәсіл норманың  жетіспейтін элементі туралы  осы заңның басқа бөліміне, тарауына, бабына сілтеме жасалады.

3. Бланкеттік тәсіл – норманың жетіспейтін элементі туралы басқа заңға қаулыға сілтеме жасау.

       Сонымен  құқықтық норма, заңның немесе  нормативтік актілердің баптарында  элементтердің толық болмауы  мүмкін.

Оларды міндетті түрде іздестіріп табу қажет.

    Құқықтық нормалар бірнеше түрге бөлінеді:

1. Қоғамның әр саласына  қарай өндірістік, ауыл – шаруашылық  құрылыс, мәдениет, эканомика, әлеуметтік, білім, ғылым тағы басқа бағыттағы  нормалар.

2. Құқықтың саласына қарай  мемлекеттік, әкімшілік, қаржы, еңбек, жанұя, азаматтық, қылмыстық, азаматтық  – пролцессуалдық, қылмыстық –  процессуалдық тағы басқа салалардағы  нормалар.

3. Атқаратын жұмысына  қарай нормалар екіге бөлінеді: реттеуші нормалар; қорғаушы нормалар.

4. Мазмұнына қарай нормалар  үшке бөлінеді: міндеттеуші нормалар; тыйым салуша нормалар; ерік беруші  нормалар.

5. Норма элементтерінің  құрылымына қарай нормативтік  актілер үшке бөлінеді: нақты  белгілі нормалар – мазмұны  толық анық жазылған элементтері  түгел; салыстырмалы нормалар –  мазмұны, элементтері түгел емес, мәселені болған істің жағдайына  қарай шешу; балама (альтернативтік) нормалар – істің орындалуының, норманың жүзеге асыуының бірнеше  бағыты, әдісі болуы.

6. Субъектілеріне қарай  нормалар екіге бөлінеді: жалпылама  нормалар, арнаулы нормалар.

7. Мамандандырылған құқықтық  нормалар – қоғамның мамандық  салаларының қарым – қатынасын  реттеп, басқратын нормалар. Мысалы, азаматтық, қылмыстық, заңгерлер, дәрігерлер, мұғалімдер инженерлер бағыттағы  нормалар.

      Міне осы  көрсетілген бағыттар бойынша  құқық өзінің күнделікті қоғам  өмірін реттеп, басқарып отырады. Мазмұны жағынан құқық нормалары  заңдылық пен құқық тәртібі, азаматтардың  құқығы мен міндеттері, заңдарды  өзгерту, жетілдіру, толықтыру жөніндегі  пікеірлер мен көз қарастарды  жинақтап құқықтың қоғамдағы  міндеттерін орындаудағы жұмысын  дамытып, жақсартып отырады. Құқықтық  нормалардың мүлтіксіз орындалуы  азаматтарды тәрбиелеу, бақылау  әдістері мен қатар әкімшіліә  немесе соттық жауапқа тарту  арқылы қамтамасыз етіледі.

   

 

  Құқықтық норма – қоғамдық қатынастарды реттеуге қолданылатын әлеуметтік ережелердің ең күрделі түрі.

       Реттеу нормалары міндеттеу, тыйым салу және құқықты белгілеу нормаларына бөлінеді. Жалпы алғанда осы бөлініп көрсетілген нормалардың қайсысы болса да осы көрсетілгендердің сипатына жасалып құрылуы мүмкін. Ал кейбір нормалар табиғи түрде өздері әртүрлі сипаттарды біріктіріп тұрады. Мысалы, белгілі бір жағдайларда, қылмыстық іс қозғау, тергеушінің әрі құқығы, әрі міндеті болып табылады. Сонымен бірге, кейбір нормаларда алдындағы қатарға жеке адамның міндеті ғана шығады. Ал басқа нормаларда олардың құқығы, үшінші бір нормаларда белгілі мінез, жүріс-тұрыстарға тыйым салуға ерекше назар аударылады.

      Міндеттеу және тыйым салу нормалары әдеттегі қағида бойынша өктемдік болып келеді. Яғни ережеден ешбір ауытқымайтын, сөзсіз орындалатын сипатта болады. Белгілеу (құқықты белгілеу) нормалары жиі түрде диспозитивтік санаттағы нормаға жатады, былайша айтқанда норманың күші бағытталған адамның мінез, жүріс-тұрысы оның серіктесінің (әріптесінің) келісімімен өзгертілуі мүмкін екенін білдіреді. Осы тәрізді негіздерге сүйеніп факультативтік нормалар да бөлектеп көрсетіледі. Ол белгілі бір жағдайларда мінез, жүріс-тұрыстың басты нұсқасынан ауытқуға мүмкіндік жасайды. Сөйтіп бұл жағдайда негізгі емес, яғни қосалқы нұсқаны таңдап алуға мүмкіндік береді. Ұсыныстық нормалар деп аталынатындар бірнеше түрлі мінез, жүріс-тұрыс нұсқаларынан біреуін ғана артықтау немесе тәуірлеу деп кеңес береді. Қандай бір норма болмасын оның қайсы түрге жататынын айқындап, анықтап алуға қызмет ететіндер құқықты жақсылап түсінуі, толығынан алғанда не үшін қажет болатынын анықтау, реттеушілік мүмкіншіліктерінің қандай дәрежеде екендіктерін біліп алу болып табылады. Заң нормаларын жіктеуге оларды реттеуші және қорғаушы (сақтаушы) деп бөлу жіктеудің ең бастысы болып табылады. Белгілі бір шамада мұның өзі де шартты ғана. Олай болатын себебі, әрбір норма адамдардың еркі мен ықтиярына, санасына ықпал ете отырып, оның мінезін, жүріс-тұрыстарын реттейді. Соның өзімен олардың мінездерін, жүріс-тұрыстары тікелей реттелетін тәрізді. Қорғау нормалары заң алдындағы жауаптылықтың және субъективті құқықтарды қорғаудан басқалай да мәжбүрлеу шараларын белгілейді. Оларды қолданудың тәртіптік реттері мен жөн-жосықтарын анықтайды. Мұнда адамдардың мінездерінің, жүріс-тұрыстарының реттелуін жанамалай түрде жүргізілетін іспетті болады. Сонымен алдын-ала қарастырылған санкцияның сипаты мен оның қай салаға жататындығына байланысты құқық қорғау нормалары, азаматтық құқық қорғау нормалары, әкімшілік құқық қорғау нормалары деп, қылмыстық құқық қорғау нормалары деп сараланады. Нақ осы аталған сараларының нормалары негізінен алғанда қоғамдық қатынастарды сақтап, қорғауға маманданған болып келеді.

 

 

 

 

 

 

 

12   

           2 ҚҰҚЫҚ  НОРМАЛАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ   НЕГІЗДЕРІ 

 

 
          2.1 Құқық нормаларын қолдану, құқық нормаларын жүзеге асыру 
    Құқық қолдану дегеніміз – арнаулы субъектілердің (мемлекеттік органдардың, лауазымды 
Құқықты жүзеге асырудың өзге нысандарынан құқық қолдану мынадай 
құқықты тек оған өкілеттілігі бар компонентті 
бұл әрқашанда мемлекеттік биліктік қызмет,  
шығармашылық, ұйымдастырушылық мәнді болып келеді.  Бұл бір- бірімен сабақталып жатқан сатылардан тұрады;  Іс жүргізу (процессуалдық) нысанында жүзеге  асырылады  және  бұл жеке нақтылы тұдырымдардан (құқық қолдану  актілерін)  шығарылады. 
    Құқық қолданудың пайда болуы мынадай қажеттіліктен туындайды:  
құқық бұзушылы жасалынған кезде кінәлілерге тиісті жаза 
белгілі бір адмның заңда көрсетілген құқықтары мен; 
Құқық туралы заң шыққанда және соған байланысты өзге 
құқықты алумен жүктелінген оның функциясынана көрінеді. Біріншісі, әрине, ұйымдастырушылық іс-әрекет қажеттілігінене туындайтыныы сөзсіз. міндеттің дұрыстығын заңда көрсетілген бақылауды жүргізудің; 
    Құқық қолданудың тағы бір ерекшелігі 
Екіншісі, мұқалған (бұзылған) құқықты қорғау, жазаны (шараны) қолдану 
    Құқық қолдану қызметіне қойылатын талаптар мынадай сатылардан 
1). Істің нақтылы мән – жайларын анықтау және талдау, 
2) Құқық нормаларын таңдау мен талдау (заңдылық квалификация). 
3)Құқық нормаларының мазмұныны талдау. Оған компетенті субъектілердің  
Осыған байланысты айтарымыз, тек ресми басылымда жарияланған  
4) Құқықты қолдануға байланысты шешімдер қабылдау оған өкілеттігі бар 
5)шешімнің мазмұнының мүдделі адамдар мен ұйымдарға жеткізілуі. Бұл шешімді 
4.Құқықтық нормаларды қолдану актілері  -  бұл  нақтылы. 
-компоненттік  органдар  тарапынан  шығуы;  
-оның  мемлекеттік –  билік  мәнінің  болуы;  
-жеке  мәндестігі;  
-ол  белгілі  бір  заңды  нысанда  жазылуы.  
    Құқық қолдану актілері мынандай негізде бірнеше түрлерге бөлінеді:  
нысанына қарай – жарлықтарға, үкімдерге, шешімдерге, бұйрық-тарға, 
субъектілерге байланысты – мемлекеттік және мемлекеттік емес актілерге;  
құқықтық функцияларына қарай–ретемелікке және қорғаушылыққа;  
заңдық табиғатына сәйкес – негізгі және қосалқыға;  
құықтық ретеудің пәніне қарай - қылмыстық- құқықтық. Азаматтық 
мәнді сипатына қарай – маериалдық және процессуалдық (іс жүргізушілік).  
     Құқық  нормаларын  қолдану  сатылары. 
Құқық нормаларын қолдану процесіндегі негізгі кезеңдер.Құқықты қолдану қызметі бірнеше. Істің нақты мән-жайын белгілеу. Заң нормаларын қолдану, жоғарыдағы айтылғандай.

    Нормативтік құқықтық актілер – құқықтың ең басты қайнар көзі, негізі ретінде танылады.

    Нормативтік құқықтық акт – мемлекеттік органдар ресми түрде қабылдаған, жалпы ережелерден тұратын, қоғамдық қатынастарды реттейтін, жалпыға бірдей міндетті құжат, яғни акті. Тәуелсіз Қазақстан

    Істің мән – жайын белгілеу міндетті түрде жан-жақты негізделген.  
    Құқық қорғау органдарының қызметінде ондай жетімсіздікті шешуге арналған 
1)Егер федеральдық заңдар нормаларымен республикалық заңдар нормаларының 
2)Егер қарама–қайшылықтар әртүрлі органдар нормаларының арасында болса жоғарғы  органдар. 
3)Қарама  –  қайшылық  бір  орган  қабылдаған 
4)Қарама – қайшылық жалпы және арнайы нормалардың арасында 
Құзіретті органдардың мақсатына, осы кезеңдегі пайдаланылатын нормаларға түсінік 
Құқықтық аналогия – нақты істі жалпы принциппен құқықтың 
Құқық аналогиясын пайдалануға кәзіргі мемлекеттерде тежеу салынған. Ол қылмыстық  заңдылық  және  құқық  тәртібі. 
   Заңдылық дегеніміз - мемлекеттік және қоғамдық құрылысты, шаруашылық жүйесін. Біздің қоғамымыздың одан әрі дамуына байланысты заң мен заңдылық. 
     Құқық тәртібі — жалпы шаруашылық жүйесінің қалыпты қызметі, өндірістік. Заңдылықты сақтауға біздің еліміздегі демократияның дамуы елеулі ықпал жасайды. Заң алдында баршамыз бірдейміз, оның талаптары лауазым жағдайларына, сіңірген. 
    Құқықтық сана дегеніміз — адамдардың құқыққа, заңдылыққа қатынастарын.   
Құқықпен реттелетін басқарушылық қатынастардың атқарушы билікті жүзеге асыруға байланысты пайда болатыны нені білдіреді? Бұл жерде тек қана мынадай қатынастар (және бұл өте маңызды) еске алынып отыр, оларда қандай да болмасын атқарушы орган, яғни атқарушы биліктің тиісті субъектісі міндетті түрде қатысады. Олардың қатысуынсыз болатын қоғамдық қатынастар құқық — құқықтық реттеудің шеңберінен тысқары болады. Бұлар, мысалы, азаматтардың арасындағы, қоғамдық бірлестіктердің және олардың ішіндегілердің арасындағы, өндірістік кәсіпорындар, шаруашылық шарттарға негізделген коммерциялық құрылымдар арасындағы, т.с.с. қатынастар. Неге бұл қатынастар құқықтың реттеуіне жатпайды? Олай болатын себебі, аталған қатынастарда мемлекеттің еркі мен мүддесін заңды түрде білдіретін, мемлекеттік билікті (жариялы мүддені) атқарушы — өкім етуші түрінде нақты іске асыратын қабілетті қатысушы жоқ. Нақ соның қызметі мемлекеттік биліктің атқарушы тармағының жүйесі мен механизмін тікелей білдіруші болып табылады, олар және де құқықтың тиісті нормаларымен бекітіледі. Сонымен, құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастарға атқарушы-өкім етуші өкілеттіктер берілген субъектінің қатысуы әрқашанда алдын ала көзделеді. Бұлар атқарушы биліктің органдары, сондай-ақ солардың атынан іс-әрекет ететін лауазымды адамдар.