Асханалық және шараптық жүзім сорттарын таңдау

Кіріспе

    XX ғасырдың соңғы он жылдарындағы әлемдік тарихқа қоғамдық әлем танудың терең спалы кезеңі жатады. Нарықтық экономикалық қатыныстар халықаралық дәрежесін нығайтуға өзінің өзінің моделдерін дамыған елдерге шығаруға демократиялық түрге өту үшін материалдық базасын құруға жағдай жасайды.

Экономиканы құру алдындағы негізгі тапсырмаға нарықтық негізді жетілдіру өзіндік  қатынасты айналдыруға, нарықтық құрылымды  түрлендіру, финанс және банк жүйелерін  қайта құру, барлық деңгейде басқарудың принципиалды жүйесін туғызу жатады.

    Барлық экономикалық реформалардың тармақтарына аграрлы аумақтар қатысады. Аграрлы аумақтың бір бөлігін жүзім өсіру және шарап жасау саласы республикамыздың экономикасында үлкен орынға ие. Жүзім өсіру және шарап жасау саласы Орта Азияда ертеден дамыған. XX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанның Оңтүстік аймақтарында тамақ өндірісінде қолданды, олар ректификатталған спирт шығарды.

    Жүзімнен шарап жасау жылдан жалға өсті. Сонымен бірге жүзім алаңдары да үлкейді, құрғақ, күшті, десертті шарап түрлерін өндіруді және топ жинақты шараптарды шығарды.

Қазіргі уақытта  осы өндірістерді отыз мың топ  жинақты шөлмек түрлері бар. Жылдары  республикамызда  20-22 млн дал шарап  материалдары өндірілді. Шарап материалдарының  негізгі бөліктері шет елдеоге  сатылуда, сөйтіп шараптарды 12-13 млн  дал көлемге өсті.

Қазақстан республикасының  алдына қойған комплексті бағдарламасы шарап жасау өндірісін әрі  қарай дамыту керек.

  Аурулар мен зақымданған жүзімдіктердің ауданын қайта қалпына келтіру.  Асханалық сорттардың ауданын жоғарылату. Ерте, орташа, кеш пісетін жүзім сорттарының жетілу мерзімдерінің құрылысын жақсарту.

Жүзімдіктердің  құрылысын өзгерту, асханалық жүзім  сорттарының өндірісін жоғарылатумен  есептеледі. Жаңа жүзімдіктерді қолдану  жүзім сорттарының жоғары егінділігі мен сапасы мен төменгі температураға  тұрақтылығы, ауруларға төзімділігі  ескертіледі.

   Жүзімдіктерді 5-6 ауға дейін жаңа күйінде сақталып тұруымен қамтамасыз етуі. Ұзақ мерзімге сақталатын жүзімдіктердің көлемін жоғарылату.

   Салқындатқыш камераларды кеңейту. Темір жол мен автокөлік жолдарын көбейту. Технология мен механикаландыру деңгейін жоғарылату.

    Қазіргі уақытта төмендегідей шарап өндірісінің саласы функцияланады.

    Тағамдық спирт өндірісі бойынша: Жамбыл спирт зауыты, Қазақ химия өндірісі Шымкент АҚ «Химфарм».

    2000 жылға дейін Қазақстанда шарап жасау өндірісінің комплексті дамуында төмендегідей бағдарламалар қарастырылған.

    Техникалық спирттер мен жүзімдіктерді кеңейту, жоғары сапалы маркалы және коллекционды шарап өндірісін 250 мың тоннаға жеткізу. Өзінің шикізат алаңымен және 7-10 спирт зауытын құру мен өндіріс көлемін 7.2 млн далға көбейту.

    2000 жылы шарап өндірісін 10 млн далға жеткізу, арақты 7.5 млн далға, коньякты 150 мың далға, шампан 10 млн дал жылына жеткізу керек.

Коньяк спиртінің  көлемін көбейту. Шарап материалдарын 20 млн дал және коллекционды шарапты 40 млн шөлмекке сақтау, қуаттылығын  көбейту керек.

    Дайындау формасын мамандықтарды оқытуды шет ел қондырғылармен жабдықтау қажет.

    Арнайы шаралармен шарап жарнамаларын көбейту.

Республикада  полимер жәшік ыдыстарын және буып тию материалдарын қосымша  материалдар мен әлемдік стандарт шарап өнімдерін шығару, сондай-ақ негізгі және жауапты шара мүмкіншіліктерінің дамуы Қазақстан республикасында  туып отыр.

Жүзім өсіру  Оңтүстік Қазақстан облысы халықтарының негізгі табысы болып табылады. Оңтүстік Қазақстан облысында алкогольді өнімдердің өндірісін және айналымын  бақылайтын басқарманың жоспары  бойынша  алкогольді өнімдердің сапасын  және санын көбейту, ең негізгі мәселе.

 

 

 

Жүзім

Жүзім  - тез бұзылатын және алысқа апаруға келмейтін жеміс. Сондықтан жүзім өнімін жинауға мұқият әзірлену керек. Жүзімнің тағамдық сорттарды жеуге толық жараған, жүзім ішіндегі қант 15 процентке жеткен кезде жиналады.

Жүзімнің  құрамында алма және шарап қышқылдар, пектин заты және витаминдер көп. Бағалы тағам болады, сонымен қатар жүзім  шырыны ішкен адам қан аздық ауруымен ауырмайды, балалар рахит болмайды, асқазан, ішк аурулары, цинга, туберкулез, жүрек ауруларына ем болады. Жүзімнен тосап, әр түрлі сусындар жасалады, шырын алынады. Халықтық медицинада жүзімді организмі әлсіреген  адамға, басталып келе жатқан туберкулезге, бронхитпен, гемороймен ауырғандарға, сонымен қатар асқазан және іште болатын ауруларды емдеуге, бауыры, бүйрегі ауырған адамдарды және құяңды емдеу үшін береді.

Жүзім ағашы  сабағының жаратылысы жылы субтропиктік аймақтарға өсуге қалыптасқан. Жүзім  сабағы лиана тәрізді болып шырмалып өседі. Жүзім жылылық пен жарықты  сүйетін дақыл. Жылылықпен қатар  жүзімнің ылғалдылықпен қамтамасыз етілуі, жүзімнің ойдағыдай өсуіне, оның өнімінің саны мен сапасына зор  ісер етеді.

Жүзім шаруашылығы  – Қазақстан ауыл шаруашылығының ең табысты салаларының бірі. Жүзім  өнімдері піскен жас жеміс күйінде, өңдеуші өндірісте жоғары сапалы шараптар мен шампан дайындауға қажетті шикізат .

Жүзім жидегінің шырынының құрамында: су (65-80%), фруктоза, глюкоза (15-30%), органикалық қышқылдар (4-11%), пектин (0,3-1,2%), минералдық заттар (0,3-0,6%), және С, В1, В2, РР дәрумендері; провитамин А (каротин) бар. Жүзім құрамындағы дәрумендердің миға пайдасы өте зор. Түстен кейін қос уыс жүзім жеу немесе жүзімнің бір кесе таза сығынды шырынын ішу ағзаға пайдалы. Калория тұрғысынан 1 келі жүзім 1,150 грамм сүтке, 390 грамм етке, 300 грамм нанға немесе 1,200 грамм картопқа тепе-тең. Сондай-ақ, емдік қасиеті бар амин қышқылы, А және В дәрумендері, калий, магний, кальций, силиций, йод, цинк, күкірт және марганец тәрізді микроэлементтер де жүзімнің құрамынан кездеседі. Жүзім мейізінің құрамынан спирт, май, шарап (вино), сірке суы (уксус), ашытқылар және өте бағалы өнімдер алынады.  
    Жүзімнің емдік қасиеттеріне тоқталып кетсек, медицинада асқазан, ішек, бауыр ауруларын емдеуге, қан аздықта, ревматизмде, полиартрит сырқатында, қан қысымын төмендетуде жүзімді кеңінен пайдаланады. Жүзім адамның иммунитетін күшейтеді, жүйкені тыныштандырады, терінің түлеуін арттырады. Аллергия мен буындарда тұз жиналуының алдын алуда жүзім өте шипалы. Оның құрамындағы табиғи фруктоза денедегі жұмсалатын қуаттың аз мерзімде-ақ қайтадан қалпына келуін қамтамасыз етеді. Жүзім шырынындағы биофлавонойдтары арқылы С дәруменінің белсенділігін күшейтеді.

Буынға  суық тигенде қара жүзімді жиі  жеген дұрыс. Жүзім қатерлі ісіктен  қорғау да қасиетке ие. Онымен қан азаю сырқатын да емдеп, қара жүзім шырынын  қан бөгелуін болдырмау үшін қолданады. Жүрек шаншып ауырғанда да сары мейізді  ет тартқыштан өткізіп, балға араластырып, күніне 3 рет рет шай қасықиен ішеді.Шипалы жеміс жүзімнің құрамындағы магний адам денесіне де, мидың тынығуына да жақсы әсер етеді. Жүзімді бауыр ауруларында, анемияда көп қолданып, құрамындағы жеміс қышқылдарын (тартарин, малик, суксиник, фумарин, пирувик, гликолик қышқылдары) бүйрек пен ішек жүйесінің жұмысын реттеуде, қанды тазарту, майды ерітуде де пайдаланады. Жүзім дененің түрлі вирустарға қарсы тұруын да күшейтеді.  
 
    Біз жүзімнің қатерлі ісіктен қорғау қасиетінің барын айттық. Клетка іші молекулаларда ісіктің пайда болуына апаратын еркін радикалдар шабуылын тойтаруы, оның адамды қатерлі ісіктен қорғауы болып табылады. Және де жүзімнің құрамындағы ресвератрольдің ракқа қарсы әсер ету күші бар. Ол 1985 жылы Жапонияда жүргізілген зерттеу нәтижесінде анықталған.

Емдік рецептер:

1. Жүзімнің  жас тамырын (30 гр.) 2 литр суға  салып қайнатып, шашты жуса, қайызғақты  кетіреді, құйқа терісін тазартады,  шаш жақсы өседі. 

 
     2. Көктемде жүзімнің сабағын кесіп, шырынын бетке жақса, ондағы қара дақтар кетеді. Сепкілді де жояды. 

 
     3. Жүзім шырынын мол етіп жинап, күніне 3 рет бір шай қасықтан ішсе, бауырды жазады, оның күйіп сыздағанын басады. Ұзынша келген ақ жүзім бауыр, көк бауырды жазады, қан қысымын төмендетеді. 

 
     4. Жүзімнің шырынын алма сірке суына қосып ішу еркектің ұрық безінің жұмысын жақсартады. Жарты литр шырынға бір ас қасық алма сірке суы қосылады.

 

 

Жүзім өсіру

Жүзім ағашы  сабағының жаратылысы жылы субторпиктік аймақтарда өсуге қалыптасқын.Жүзім сабағының лиана тәрізді болып шырмалып өсуі, бұл өсімдікті күту ісін қиындатады, сондықтан жүзім сабағын жерге жантайта өсіруге тура келеді, мұндай жағдайда жүзім күтуге қолайлы боладыжәне сапалы өнім береді.

Жүзімнің  тамыр жүйесінің топыраққа терең  бойлап , жердің беткі қабатын ғана емес, соған қоса топырақ астында  ад жақсы таралады, сол себепті  жүзім егуге батпақты және сортандардан басқа барлық жерлерді пайдалануға  болады.

Жүзім сабағының  өсіп – өну дәуірі 6 кезеңге бөлінеді:

1 – кезеңі  – сөл жүргізуден немесе көктемгі  «жас ағу» деп аталатын кезеңнен бұрын бүршік жаруға дейін басталады.

2 – кезеңі  – бүршік жарғаннан бастап, гүлдей  бастағанға дейін созылады, бұл  ккезеңде бұтақтар, жапырақтар, гүл  шоғырлары және өгей бұтақтары  қаулап өседі.

3 – кезеңі  – жүзім сабағының гүлдену  кезеңі, орта температура +15 градустан  кем болмайтын кезде жүзім  бүтеу гүлдене бастайды.

4 – кезең  – гүлдену аяқталғаннан бастап, жеміс пісе бастағанға дейін дәуірді қамтиды.

5 – кезең  – жеміс пісе бастағаннан бастап  оның толық жетілуіне дейін  созылады. Бқл кезде жидектерге  қант барынша тез жинақталып, органикалық қышқылдардың мөлшері  азаяды. Жидектің еті өте нәрлі  болып балбырап жұмсарады, ал  қабығы тиісті сортына тән  түрге ие болады, яғни жүзім  ағашының жетілу процесі өтеді.

6 – кезең  – жемістердің толық физиологиялық пісуінен жапырақ түскенге дейінгі уақытты қамтиды. Осы кезеңде жүзім сабақтары күзгі күзеуден қткізіледі және түптері көміледі.

 

 

 

 

Жүзім егілетін жерді ұйымдастыру

Қазақстанның  оңтүстігінде жүзімді егуге суармалы жердің барлық учаскеліріне. Сондай –  ақ Талас және Іле Алатауының тәлімі жоталарында пайдалануға болады. Қазақстанның оңтүстігі жағдайында жүзімді көктемде отырғызу, күзде де отырғызуға болады. Бірақ жүзімді көктемде отырғызу , әсіресе, қарсыз қысы қатты болған жылдары жақсы нәтиже береді. Жүзімді  күзде отырғызу үшін ең жақсы мерзім қазанның аяқ шені болады, ал көктеде отырғызу үшін наурыздың аяғы (Алматы облысы үшін – сәуірдің бірінші жартысы)  болып табылады.

Жүзім отырғызудың  тереңдігі 60-80 см, диаметрі 1 м етіліп, шыбық отырғызылатын шұңқырлар  қазылады. Ауыр және жеткілікті ылғалы бар топыраққа жүзім тайыздау, құрғақ және жеңілдеу топыраққа терңірек отырғызылуға тиіс.

Суарылатын  аудандарда жүзім 40 см тереңдікте отырғызылады. Жүзім дақылы тәлімі жерге егілгенде  оны 60 см- ден тайыз отырғызбау керек. Жүзімдік отырғызылатын шұңқырдың  диаметрі, егілетін түкпе шыбықтың тамыр жүйесінің қуаттылығына қарай 40 см- ден 60 см дейін болуға тиіс.

Жүзімдікті өскеніне 1 жыл немесе 2 жыл болған өркендеген тікпе шыбықтарын егу қажет. Отырғызылар алдында тікпе шыбықтары тексеріледі , тамырлардың кесілген жерлері жаңартылады, сонымен бірге зияндалған тамырлар алынып тасталады. Тікпе шыбықтардың жер бетінде көрініп тұратын бөлігі 2-3 бүрден кесілген ,1 немесе 2 бұтақтан құрылуы тиіс.

Тікпе ағаштардың дұрыс бағыттау және орналастыру  үшін шұңқырдың түбіне 12-15 см бос  ылғал топырақтан кішкене төмпешік үйіледі. Бұл төмпешікке тәкпе шыбық  жер бетінде қалатын көзінің  бірі жердің беткң деңгейінде айтарлықтай, ал екіншісі – одан гөрі сәл жоғарырақ  тұрғандай есеппен отырғызады. Төмпешік үстіндегі тікпе шыбық тамырлары  түзеліп, жан – жағына таратылып  қойылады, сонан соң шұңқырдың  жартысына дейін топырақ салынып ,тығыз тапталады, сонан соң шұңқыр біржолата көміліп тасталады.

Жүзім түптерін кесу және қалыптастыру

Жүзім түптерін кесу және қалыптастыру – жүзім  агротехникасындағы өие маңызды  әдіс. Жүзім түптерін кесу арқылы оның белгілі бір формасы сақталады, жүзім сабағы жеміс беру кезінде  барынша ерте өнеді, сондай-ақ жүзімнен жыл сайын мол өнім алуын қамтамасыз етеді.

Ауа райын  және топырақтың жағдайларына қарай  жүзім түбінің әр түрлі формалары қолданылады. Қалыптастырылған жүзім түбінде мынадай бөлімдер болады:

1. Сидам сүрегі (штамб) – жүзім түбінің жер бетінен бастап алғашқы алғашқы бұтақтарға дейінгі төменгі бөлігі;
2. Аша (рукавка) – сидаи сүректен жоғары кететін негізгі бұта немесе жер астындағы дәннен шығатын негізгі сүрек жалғасы;
3. Мүйізше – ашалардан шығатын қысқыартылған көп жылдық бқта және бір жылдық бұта. Бұлардан жеміс буындары шығады;
4. Жеміс буыны, бір жылдық екі шыбықтан тұрады, жеміс бұтақшасымен ауысу бұтақшасынын құрылады. Жеміс бұтақшалары – екі жылдық бұтаққа өсметін және бүрлері бар ұзын қырқылған сабақ , бұл бүрлерден өнім беретін көк бұтақтар өсіп шығады.

Жүзімді кескен кезде мынандай ережелер сақталады:

1. Кесілген жердің барлығы біркелкі, тегіс болуға тиіс;
2. Жеке бұтақтарды қырққында, олар түбінен қырқылады. Жүзім  түбінің көп жылдық бөліктері айырлырынан немесе өзінен бұрын шыққан кәрі бұтақтарға қабысқан  жерінен қырқылады;
3. Әрбір көп жылдық бұтақ немесе ашаның ұшында мүйізшелер болуға тиіс, ойткені бұл мүйізшелерге жеміс буыны қалыптасады;
4. Жеміс буынында ауысу бұтағы әр уақытта жүзім түбінің орталығының сырт жағында және жеміс бұтақшасының  төменгі бөлігінде болуға тиіс.

Қазақстан жағдайында , жүзім қыста көмілетін болғандықтан жергілікті жаратылыс жағдайларына барынша сай келетін жүзім түбінің сидам сүрексіз, көп ашалы құсқауырсынды формалы бұталар егіледі.

Жүзімнің өсу дәуірі ішінде әр ашадан қалдырылған 2-3 бүрден бұтақтар өсіп шығады. Жүзімді отырғызылғанннан кейінгі үшінші жылы көктемгі кесу кезінде әрбір ашадан екі-екіден бұтақ болып шығуға тиісті төменгі бұтақ , ауысу бұтақшалары болуы үшін ұзын қырқылады. Әрбір ашадан жеміс буыны қалыптыстырылады, сөйтіп үшінші жылы жүзім беру кезеңіне толық енеді.

Кейінгі жылдары әбден қалыптасқан  жүзім түбін кескенде жеміс беріп біткен жеміс бұтақшалары қырқылып тасталады және ауысу бұтақшаларына өсккен бұтақтардың жеміс буыны қалыптыстырылады. Сөйтіп, ауысу бұтақшаларын қалдыру жүзім түбіне жақын өскен жеміс буынын қалыптастыруға , келесі жылы өнім алуға арналған мақсатты көздейді.