Дене тәрбиесінің маңызы мен міндеттері

 

 

2-кесте – Балалар мен  жасөспірімдер өкпесінің ауа   сыйымдылығы

 

Балалар	Жасы
	6	7	10	12	15	17
Ер балалар	1200	1400	1630	1975	2600	3520
Қыз балалар	1100	1200	1460	1905	2530	2760

 

 

Тыныс алу жиілігінің де дене  дамуына үлкен маңызы бар. Дене тәрбиесі,  спорттық жаттығулармен  айналысқан балалардың тыныс алу  жиілігі сирек болады. Дене тәрбиесі жаттығулары кезіндегі тыныс  алу оқушылардың  өкпесін ғана емес, олардың кеуде бұлшық еттерін, бүкіл тыныс алу жүйесін жақсы  дамытады. Бір демалу  циклінде жасөспірім ағзасы 14 мл ауа пайдаланса, үлкен  жастағы адам 20 мл ауа пайдаланады. Олар үлкендерге қарағанда тыныс  алу уақытын көп тоқтатып отыра  алмайды. Олардың ағзасына  келіп  жатқан  ауа аз кездеріндегі жұмысқа  іскерлігі тез төмендейді. Адамның  жасқа байланысты тыныс алу жиілігі  өзгеру кестесін қараңыз (3-кесте).

(Қ. Дүйсембин, З. Алиакпарова, 2003).

 

3-кесте - Тыныс алу жиілігінің  адамның жасына байланысты өзгеруі

 

Жасы	1 минуттағы тыныс алу  жиілігі,  рет
1	44
5	26
15-20	20
20-25	18
25-30	16
30-35	18

                         

Жасөспірімдердің жүрек-қан  тамыры және орталық жүйке  жүйесінің  әлі толық функционалдық жетілмегені, ол жүйелерді реттейтін,  бағыттайтын  әр түрлі қызметтік мүмкіншіліктері  толық  іске қосылмағаны себепті, балалардың  ағзалары дене жүктемелеріне  қалыптасу уақыты ұзағырақ болып  келеді. Жасөспірімдердің  жүрек  – қан  тамыры жүйесі жүктеме  кездерінде  экономикалық тиімді жұмыс  істеуі өздерінен үлкен жастардағы жастарға қарағанда төмен болып  келеді. Жүректің функционалдық қызметінің  жетілуі 20 жасқа келгенде толық  аяқталады.

Жасөспірім кезеңде дене қасиеттері өздерінің жетілулерін  ары қарай жалғастыра береді. Бұл  кезең дененің қозғалыс қасиеттерінің  жақсы даму кезеңі болып келеді. Негізгі дене қасиетерінің  орта сынып жастары кезеңінде даму мүмкіншіліктерін (Ж.К. Холодов, В. С. Кузнецов, 2003) 4 кестеде беріп отырмыз.

 

 

4-кесте – Орта мектеп  жасындағы оқушылардың дене  қасиеттерінің  өсу қарқыны ( %)

 

Дене   қасиеттері	Бір жылдағы орташа  дамуы		Жалпы дамуы
	ұлдар	қыздар	ұлдар	қыздар
Жылдамдық	3,9	2,9	15,4	11,5
Күш	15,8	18,4	79,0	92,0
Жалпы төзімділік	3,3	2,1	13,0	8,4
Жылдамдық төзімділігі	4,1	1,0	16,4	4,0
Күш төзімділігі	9,4	3,3	37,5	13,1

 

Орта сыныптар  жасындағы  оқушылардың кеңістікте үйлесімді, епті қозғалу қабілеттіліктері жақсы  дамиды. Ол қасиеттер: кіші доптарды дәлдікке лақтырулар, доптарды, гранаталарды алысқа лақтырулар спорттық, қозғалмалы ойындардағы әрекеттер, 10 метрге 3 рет қайта жүгірулер т.с.с. әрекеттер кездерінде дамиды. Сонымен қатар осы  жас кезінде күш, күш-жылдамдығы қасиеттері, бірқалыпты жылдамдық және төзімділік қасиеттері жақсы дамиды. Икемділік қасиетінің дамуы аз байқалады.

 

2.3.  Дене тәрбиесі  әдістемесінің ерекшеліктері

 

Орта мектеп жасындағы  оқушылармен дене тәрбиесі сабақтарын жүргізу әдістемесі негізгі базалық  спорт түрлерінің  (жеңіл атлетика, гимнастика, спорттық ойындар, шаңғы  спорты, суда жүзу) жаттығуларын тереңдете  үйрету, жетілдіруге бағытталған.

Орта сыныптарда оқушылардың  жеке қасиеттері айқындала бастайды. Олардың дене қасиеттерінің даму деңгейлері, қимыл-қозғалыс мүмкіншіліктері, психикалық қалыптары мен қасиеттері, ағзаларының физиологиялық даму деңгейлері әр түрлі болып келеді. Дене тәрбиесі  мұғалімі, спорт  бапкері  осы ерекшеліктерді жақсы білуі, балалардың  бойынан осы қасиеттерді  көре, тани білулері қажет. Өздерінің  сабақ, жаттықтырулар жүргізу барысындағы  жаттығулар техникасын үйрету, жетілдіру, дене қасиеттерін дамыту кездерінде осы  ерекшеліктерді ескере жұмыс  жүргізу керек. Әсіресе, дене дайындығы  жоғары және төмен  оқушылармен жұмыс  жүргізгенде жекелілік, даралық  әдістерді, қағидаларды қолдану  қажет болады. Оларға сабақ кездерінде жеке тапсырмалар беру, үй тапсырмаларын  бергенде ерекшеліктерін ескеріп, басқадай тапсырмалар  беру секілді  жұмыстарды дене тәрбиесі мұғалімдері ескерсе  дұрыс болады.

Орта мектеп жасындағы  оқушылармен жұмыс жүргізудің  тағы бір әдістемелік ерекшелігі – олардың жыныс ерекшеліктерін ескеру.  Қазіргі кезде ол ерекшеліктерге өте жоғары деңгейде мән  берілуде. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 21 маусым 2002 жылғы  № 506 бұйрығында: «5-сыныптан бастап дене тәрбиесі сабақтары қыздар мен ұлдар  арасында бөлек жүргізілуі керек», - деп жазылған министрліктің  осы  бұйрығы жалғасын тауып, жергілікті және ауылдық жерлердегі мектептердің спорттық базалары жақсарып,  құрал-жабдықтары көбейіп, жыныс ерекшеліктері ескеріліп, дене тәрбиесі сабақтары ұлдар мен  қыздар арасында бөлек жүргізіліп жатса  өте дұрыс болар еді.

Әр сабақтың  жоспары

 

Әр сабақтың жоспар материалдары сыныптардың тоқсандық жоспарларынан  алынады. Біз әр сабақ жоспарының екі түрлі нұсқасын беріп отырмыз. Дене тәрбиесі мұғалімдері өздеріне қолайлы түрлерін таңдап алып өз жұмыстарында қолдануларына болады.

Дене тәрбиесі сабақтарының ...  оқу жылына  ... тоқсанға арналған әр сабақ жоспары.

Әр сабақ жоспарын екі  нұсқада құрастыруға болады. Бірінші  нұсқасы кесте түрінде құрастырылады (7-кесте):

  7-кесте

 

№    р/с	Сабақ   Міндеттері	Сабақ бөлімдері			Ескертулер
		Кіріспе	Негізгі	Қорытынды

 

Екінші нұсқада үлкен  дәптердің бетіне сабақ  нөмірлері  қойылып рет-ретімен жазылады.

                                         1-сабақ 

1.   Міндеттері 

1.  ____________________

2.  ____________________

3.  ____________________

 

2 Өткізілетін орын ____________________

3 Керек құрал-жабдықтар  ______________

 

I. Кіріспе бөлім- 12 минут

1. Саптық жаттығулар.

2. Жүру жаттығулары.

3. Жүгіру жаттығулары.

4. ЖДДЖ.

 

II. Негізгі бөлім –  28 минут.

  1. Жаттығу 

- Негізгі  жаттығулар.

- Дайындық жаттығулары.

- Жетекші  жаттығулар.

2. Жаттығу техникасын  жетілдіру жаттығулары

3. Дене  қасиетін дамыту  жаттығулары.

            III. Қорытынды бөлім – 5 м

             1. Қалпына келтіру және босаңсыту  жаттығулары.

   2. Баға қою.

   3. Үйге тапсырма.

 

Ой еңбегі.

Қазіргі уақыттың  негізгі  талаптарының бірі – білімді әлемнің  бүтіндей бейнесін қабылдай алатын, логикалық  ойлауы дамыған жаңаша, тәуелсіз ойлай  алатын шығармашыл адамға айналдыру. Мектептегі оқыту үрдісінің негізгі мақсаттары – баланың білімді игеру кезінде ойлау қабілетін қалыптастыру, сол арқылы таным әрекетін белсендіріп, жан-жақты жеке тұлғаны тәрбиелеу.Оқытудың мақсаты оқушыларға білім беру ғана емес, сонымен бірге олардың ойлау қабілетін дамыту және белсендіру оқушылардың білімді, дағдыны меңгеру үшін, болашақта танымдық және тәжірибелік іс-әрекетке оқушыларды дайындау қажетті шарт болып табылады. Әлемдік психолого – педагогикалық әдебиеттерде адамның ойлауын дамытатын мәселелерді А.Н.Монтьев, С.П.Рубинштейн, М.В.Занков т.б. атақты ғалымдар теориялық тұрғыдан қарастырған [ 1,15].

 Ойлау дегеніміз –  ақиқат дүниені өзара барлық  байланыс қатынастарымен сәулелендіретін,  миымызда жалпылай және жанама  түрде сөз арқылы бейнеленетін  процесс [ 2,182].

 Балалардың ойлауын  дамыту туралы М.Жұмабаевтың сөзімен  алсақ: «Ойлау жанның өте бір  қиын, терең ісі.Жас балаға ойлау  тым ауыр, сондықтан басқыштап  іс істеу керек. Оқулықтағы  берілген тапсырмалар, суреттер  баланың жанына дұрыс әсер  ететіндей, оқушының оқуға, білімге  деген ынта – ықыласы, құштарлығы  болуы керек».

 Оқу материалын балалардың  ойлау қабілеті жетерліктей   жас ерекшеліктерін ескере ұйымдастырса  ғана, оның ойлау қабілетінің  дамуына мүмкіндік туады.Сондықтан  да мұғалім балаларды үнемі  ойланып оқуға бағыттауы тиіс, бұған оқу үрдісін жүйелі ұйымдастыру,  сабақта бала логикасын дұрыс  дамыта алатын мүмкіндіктерді  мол пайдалану арқылы жетуге  болады.

 Дұрыс ойлаудың формалары  мен заңдары туралы ғылым логика  деп, ал ой қорытындыларының  обьектив пікірлерге негізделетін  процесі логикалық ойлау деп  аталады.

 Логикалық ойлаудың  ерекшелігі – қорытындылардың  қисындылығында, олардың шындыққа  сай келуінде. Логикаға түскен  құбылыс түсіндіріледі, себептері  мен салдарлары қатесіз анықталады. Ұғымдар арасындағы байланыстар  мен қатынастар логикалық ойлау  жолымен ашылады. Бұл байланыстар  мен қатынастардың дұрыстығын  теріске шығаруға болмайтыны  пікірлерде көрсетіледі.

 

 Психолог – ғалымдар: Н.Н. Поспелов, Ю.А.Петров, А.Н.Леонтьев, «логикалық ойлау» ұғымына нақты  анықтама берген. Олардың пікірінше  «логикалық ойлау»  дегеніміз  логика заңдылықтарын пайдалана  отырып ой-пікірлерді, тұжырымдарды  қолдануға негізделген ойлаудың  бір түрі.

 Оқушылардың логикалық  ойлау қабілеттерін дамыту жөнінде  А.В.Запорожец, Л.Н.Венгер, И.С. Якиманская  еңбектері жарық көрді.

 Жоғарыдағы авторлардың   пікірлерінше «Логикалық ойлауды  дамыту» дегеніміз:

 барлық логикалық ойлау  операцияларын (талдау, жинақтау, салыстыру,  жалпылау, саралау) арнайы жүйелі  түрде қалыптастыру;

 ойлау белсенділігін,  өзбеттілігін дамыту.

 «Логикалық ойлау –  логикалық сөйлеудің негізі, ал  мұны –

 логикалық сөйлеуді  ұстаз дамытуға тиіс», деп көрсетті  К.Д.Ушинский.

 Бастауыш сынып баланың  логикалық ойлауын дамытудың   негізгі кезеңі деп есептеледі. Өйткені логикалық ойлау кейінірек  бейнелік ойлаудың негізінде  қалыптасады, ауқымы кеңірек мәселелерді  шешуге ғылыми білімдерді меңгеруге   мүмкіндік береді.Әйтседе бұл  баланы қайткенде де, неғұрлым  ертерек логикалық «жолға» шығару  дегенді көрсетпейді. Біріншіден, ойлаудың логикалық формаларын  игерудің  өзі ойлаудың логикалық  жетілген бейнені формалары ретінде  игерілмейінше, толық құнсыз күйде  қалып отырады. Дамыған көрнекі  схемалық ойлау  баланы логика  табалдырығына жеткізеді. Екіншіден,  логикалық ойлауды игеріп болғаннан   кейін, бейнелік ойлау өзінің  мәнін ешбір жоғалтпайды.

 Тәжірибе барысында  жасөспірімдерде ой тұтастығының  сақталмауы байқалады. Мұндай  қателерді болдырмау үшін оқушының  ой  жүйелігінің  қажеттігін  сезінуіне көз жеткізудің амал  – тәсілдерін тауып, орнықты  ой түйіндеуге жетелеу қажет.

 Ал оқушылардың ойлауын  дамытып, дұрыс ой түйіп, өздігінен  сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай  білуге үйрету – математика  сабағының міндеті.