Жауынгерді оқыту процесінің құрылымы мен қызметі

Әскери дидактиканың маңызды принциптерінің бірі болып  ұжымдық және жекелей оқыту болып  табылады. Әскери негізінде ұжымдық  жұмыс. Жауынгерлерді ұжымдастыру дегеніміз – олардың ерік жігерін, әрекеттері мен жауапкершіліктерін біріктіру деген сөз. Әскери өмірде бөлімшенің топтастығында, тәртіптілігі мен ауызбіршілігінде, бір-біріне көмектесуге дайындығында бұл айқын көрінеді. Әскери өмірдегі ұжымдастыруды дамытудың негізі болып жауынгердің қызмет барысында және әскери оқуында ұжымдық қызметін ұйымдастыру болып табылады. Оқытудағы ұжымдастыру жауынгерлер мен жеке қарым – қатынас жасаумен өзара байланысты. Жауынгерлердің әскери және саяси дайындығында ұжымдық және жеке жұмысының бірлестігі ғана дұрыс шешімге акеледі. Оқуда жауынгерлер мен жеке жұмысты қамтамасыз ету үшін, олардың тәртібімен үлгеріміне тәуелсіз барлығына назар аудару, олардың мүмкіндіктері мен психологиялық ерекшеліктерін білу, оқуды әрдайым бақылау керек.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II. Жауынгерлерді оқытудың әдістері мен түрлері

 

Оқыту әдістері дегеніміз  – бұл оқытушы мен оқушының өзара байланыс қызметінің тәсілдері, ол арқылы әскери білім, дағды және біліктілікті қалыптастырады, ойлау  мен дене дайындығын дамытады, жауынгерлік  міндетін орындау үшін қажетті қасиеттерді  қалыптастырады. Қазіргі заманғы қарулы күштердің дамуында, жауынгерлердің саяси және жауынгерлік дайындығында келесі әдістер белсенді қолданылады:

• Оқыту материалын ауызша жеткізу әр-түрлі түрде қолданылады. Әңгіме-ой көрнекті біртіндеп түсіндіруші, бейнелеуші әдістер болып табылады.
• Түсіндіруші – бұл құбылыстың, процестер мен әрекеттің мағынасын ашу, олардың байланыстары мен қатынастарын ашып түсіндіру.
• Нұсқау беру – әрекеттер мен қызметін тапсырмалардың орындау ережелерінің қысқа әрі нақты сипаттамасы.
• Лекция – бұл теориялық практикалық мәселелердің ашып баяндалған түрі. Мұнда: суреттеулер мен түсіндірулер, дәлелдемелер, мысалдар мен қорытындылар және жалпыламалар жасалынады.
• Оқытылатын материалдарды талқылау мына түрде өтіледі:

а) Әңгімелесу – бұл  алдын-ала дайындалған сұрақтар бойынша қысқаша ой бөліну арқылы жауынгерді біліммен қаруландыру.

б) Топтық сабақтар –  бұл көп жағдайда әңгімелесуге ұқсайды. Бірақ теориялық және практикалық  сұрақтар мұнда тиянақты пікір таласады. Сабаққа қатысушылар тек сұрақтарға жауап беріп қана қоймай сонымен қатар өз ойын айтады, қорытындылайды, олардың себебтік байланысы мен қатынасын анықтайды. Әңгімелесу де топтық сабақтар да АӘД пәнінің күнделікті оқу материалдарын талқылау түрі болып табылады.

в) Семинар сабағында  практикалық, теориялық мәселені ғылыми қорытындылайды. Оның нәтижелі шешімін топ болып іздестіріледі, оқытылатын  материал тереңірек қаралады.

- жауынгерді оқытуда  материалды ауызша талқылаумен  қатар оқытылатын теориялық және  практикалық материалды көрсету  әдісі белсенді қолданылады. Бұл әдістің мақсаты оқушы – жауынгерде оқытылатын құбылыс туралы түсінігін қалыптастыру, қызмет пен ұрыстағы әрекеттің әдістері, қарулану мен техника туралы түсінігін ашу.

Жауынгердің әрекеттері мен оқытылатын материалдың мазмұнына  байланысты көрсетудің әр түрлі түрлері қолданылады. Олардың негізгісі мыналар болып табылады: өтілетін әдісті,  әрекетті, әскери техниканы, қаруды, әскери жабдықтарды жеке өзін көрсетуі сондай-ақ суреттер, фотосуреттер, нобайлар, графиктер, диаграммалар, телебағдарламаларды, кинофильмдерді, үнтаспаларды тыңдау, диафильмдерді көрсету жатады. Көрсету әдісіне мына негізгі дидактикалық талаптар ұсынылады:

• көрнекілікті мөлшерлеу
• шешілетін мәселенің түрі мен жауынгердің тәжірибесіне байланысты көрнекілік заттарды бөлшектеп және тұтастай қолданылады.
• сабақтың мақсатына байланысты материалды мұқият тыңдау, оларды іске асырудағы көрсету орнын анықтау, көрнекі құралдарды қолданудың біртіндеушілігі;
• көрсету мен сөздің ұйқасы. Егер оқытушы сабақта сөзбен түсіндіру қиын жерде көрнекілікті қолданса сабақ нәтижелі болады.

Жауынгерге қажетті  дағды мен ептілікті қалыптастыруда және дамытуда күрделене түсетін  саналы әрекеттер мен әдістердің, яғни жаттығулардың көп ретті  қайталаныуы маңызды роль атқарады. Оқу пәнінің мазмұнының ерекшелігіне дағдымен ептіліктің қалыптастыру түріне, сабақтың ұйымдастыру түріне байланысты жаттығулар саптық, дене дайындығы, атыс дайындығы, техникалық, тактикалық, арнайы кешенді болып бөлінеді. Қызметті ұйымдастыру бойынша – жеке және топтық болып бөлінеді. Дидактиканың белгілеуі бойынша – кіріспе, негізгі және жаттығулар болып бөлінеді. Кіріспе жаттығулар тәжірибелі көрсетуден кейін артынша қолданылады. Олардың міндеті жауынгердің оқып жатқан әрекетінің нақты орындалуын қамтамасыз ету. Негізгі жаттығулардың мақсаты дағды мен ептілікті, жоғары кәсіпқойлықты қалыптастыру болып табылады. Дайындық жаттығулары – бұл саналы, қалыптастыру және дамыту мақсатындағы меңгерілген әдістің көп ретті қайталануы. Жауынгердің жаттығуды табысты орындаудың негізгі кепілі мыналар болып табылады:

• оқытушының сапалы дайындығы, оның әрбір бағынышты мен бүкіл топтың ерекшелігін ескере білуі;
• жауынгердің жаттығуға ынтасы мен саналы қатынасын қолдау;
• жауынгердің жаттығудың мақсатын меңгеру, оның мазмұнын және біртіндеушілігін білуі;
• ырғақты әрекеттің дұрыс кезектесуін ұстану бұл жауынгерден рухани және дене күшін қажет етеді;
• жаттығуларды орындаудағы біртіндеушілік және жүйелілік, жауынгердің жаттығуды қайталау арқылы бірте-бірте өз бетінше жұмыс істеудің жоғарлауы;
• жаттығуды орындау жағдайының әрдайым өзгеруі мен күрделенуі;
• жауынгерде орындаған әрекетін өзінің бағалауы мен өзін-өзі бақылау дағдысын қалыптастыру;
• сабақ барысында жауынгердің қызметін белсендіру үшін жарыс түрінде өткізу өз еркімен алынған міндеттерді орындауға тырысу;
• әскери дайындық және қызмет барысында тәжірибелік жұмыстар арқылы білімнің көп бөлігі дағды мен біліктілік меңгеріледі және қалыптасады (әскери техника мен қаруды жөндеу, атыс шебінің жабдықтары, тактикалық оқу кезінде мәселелерді шешу ракетаны жіберу, ұрыстық атыс, ұшулар т.б.)

Тәжірибелік жұмысты  дидактикалық жағдайда өткізу мынадай  болып табылады:

• жоспарды нақты дайындау, оқу мақсатын қалыптастыру, материалды – техникалық қамтамасыздандыруды ұйымдастыру;
• жұмыс алдында бағыныштыларға ережені түсіндіру, нақты міндеттердің қойылуы, олардың тәртәбәмен орындалуын түсіндіру және техникалық қауіпсіздігін қадағалау, жұмыстың басталуы мен аяқталу уақытын белгілеу;
• қорытынды шығару, әр жауынгерді бөлімшені бағалау, марапаттау;
• жарыстар ұйымдастыру және тәжірибелік жұмыстардың сапасын көтеру;
• алға қойылған мақсатты идеологиялық қамтамасыздандыру және алдыңғы қатарлы тәжірибені насихаттау;
• саяси, әскери және әскери техникалық білімдерді, шеберлікті терең меңгеру үшін теориялық және тәжірибелік материалдарды өз бетінше зерттеуде көп жұмысты талап етіледі. Өз бетінше жұмыс оқыту әдісі ретінде басқа әдістердің ішкі негізі болып сол әдістер мен дидактикалық байланыс орнатады. Оның негізіне техниканы зерттеу, жаттығулар және радио, телебағдарламаларды көру, тыңдау жатады. Өз бетінше жұмыстардың әрбір түріне әдістемелік ереже бар, оларды орындай отырып нәтижелікті арттыруға болады.

Оқытудың сапалылығы көбінесе оқыту процесін ұйымдастыруына жеке құрамның ұрыстық және саяси  дайындығының түріне байланысты болады. Оқытудың түрлері ұйымдастыру жағынан оқушылардың топтасуы мен құрамын, сабақтың құрылымын, орны мен өтілу уақытын, оқушы қызметінің арналуы мен рөлін қарастырады. Оқытудың түрлері оқыту әдістемесімен дидактикалық байланыста болады. Олар ішкі және сыртқы ұйымдастыру жағдайын, әр сабақтың өзгешелігін қамтамасыз етеді және олардың әрекеттілігін күшейтеді. Жеке құрамды оқытудың жалпы түрлерін үш топқа бөлуге болады:

• оқу жоспарлық (теориялық, практикалық, жаттықтыру сабақтары, ұрыстық атыстар мен зымыран ұшыру, тәжірибелік сабақтар).
• Қызметтік жоспарлық (парктік күндер және регламентке сәйкес күндер).
• Қоғамдық-жоспарлық (сабақтан тыс) бұл техникалық үйірмелер, алдыңғы тәжірибелі мектептердегі әскери спорттық секциялар, конкурстар, жарыстар.

Оқытудың жалпы түрлерінің ерекшелігі қандай? Теориялық сабақтардың әр-түрлілігі мыналар болып табылады: лекциялар, семинарлар, сыныптық-топтық сабақтар, әңгімелесу лабораториялық сабақтар, өз бетінше дайындық үлгерімі нашар немесе сабақ сағатын өткізіп алға жауынгерлермен қосымша сабақтар. Практикалық сабақтар жауынгерлер мен бөлімшелердің тәжірибелік дайындығын дамыту мақсатында тактикалық саптық және тактикалық сабақтар түрінде бастапқы шеп пен атыс орнында, әскери бекеттерде, полигондарда, танкодромдарда, аэродромдарда, парктер мен гараждарда, әскери саптық алаңда және спорттық қалашығында өтеді.

Жаттықтыру сабақтары  өзіне барлық кешенді және арнайы жаттықтыруларды жаттықтыру қамтиды. Мысалы: дене дайындығын саптық, штаттық, радио жаттықтырулар, танкілік атыстық, жалпы қырып жою қаруынан қорғану жаттығулары, олардың мақсаты мен құрамының әскери қызметінің жалпы және арнайы тәжірибесін дамыту және қалыптастыру, бөлімшенің әрдайым жауынгерлік дайындығын қамтамасыздандыру. Ұрыстық атыстар мен ракета ұшырулар – бұл ұрыстық дайындықтың негізгі бөлімін қамтитын оқытудың түрі. Оларды өткізу мақсаты – бір жағынан оқытудың нәтижелілігін тексеру, ал екінші жағынан ұрыс қаруынан ату дағдысы мен ептілігін ары қарай дамыту. Әскери ұжымдарды қазіргі заманғы ұрыстың қиын жағдайына дайындау тәрбиелік сабақтарда өтіледі, бұл жеке құрамның далалық ұрыстық және оқыту мен тәрбиелеудің жоғары түрі болып табылады. Ол өзіне тактикалық, арнайы тактикалық, командалық, штабтық, тәжірибелік сабақтарды, сондай-ақ ұрыстық атысты тактикалық сабақтарды қамтиды. Парктік және регламенттік жұмыстық күндер әскери техника мен қаруды әрдайым ұрыстық дайындықта тұру мақсатында өткізіледі. Сондай-ақ бұл жеке құрамның нәтижелі техникалық оқытылуы болып табылады.

2.1. Оқытуды бағдарламалау

 

Оқытуды бағдарламалау оқыту түрлерінің ішінде маңызды рөл атқарады, ол оқыту материалдарын және арнайы оқыту әдістерін бағдарламалау арқылы оқушылар қызметін нәтижелі басқарады. Оқыту процесі былайша айтқанда басқару жүйесі сияқты. Ондағы оқытушы – ол басқарушы. Ал оқушы ол бағынышты адам. Оқытушының әсері өзінше тіке байланыстар сызығынан тұрады. Оқушыдан келетін мәлімет ол қайта байланыс сызығын құрайды.

Бағдарламалаудың бірнеше  әдісі қолданылады:

• сызықтық – бұл материалдың кішкене бөлшекке (мөлшерлеу, қадам, кадр) оңай игерілу үшін бөлінуі сөйтіп бақылау сұрағымен аяқталуы. Бөлшектеп оқыту арқылы мағлұматты қатесіз игереді;
• тармақталған – мұнда бастапқы мағлұмат көбірек, ал тапсырмасы қиындау болады. Сондықтан мұнда танымдық қызметі ескеріледі;
• сызықтық – тармақталған (біріктірілген) – мұнда мағлұматты игеру үшін бастапқы ақпарат жеткілікті. Оқушы бағдарламаны сызықтық ретте оқиды, ал егер оған түсінуге қиын, бастапқы ақпаратқа сүйеніп меңгеру қиын болса, оған қосымша мағлұмат беріледі. Яғни ол тармақталған түрде бағдарламаны меңгереді.

 

 

 

 

 

 

2.2. Оқытудың техникалық құралдары.

 

Оқытушы кез-келген оқыту  материалын оқу құралдары арқылы немесе әр түрлі техникалық жабдықтар  арқылы түсіндіреді. Жауынгерді оқытуда  әр-түрлі техникалық  құралдар маңызды  рөл атқарады. Олар оқытушы мен  оқушының мүмкіндіктерін кеңейтеді, жұмысын жеңілдетеді. Барлық техникалық құралдар келесі топтарға бөлінеді:

• көру және есіту сезім мүшелеріне әсер ететін техникалық құралдар;
• қарумен, құралдармен, приборлармен, жүйелермен және тағы басқа тәжірибелік жұмыстар дағдысын қалыптастыру, дамыту және орнықтыру техникалық құралдары;
• осы процестің жеке бөлшектерін автоматтандыратын, білімді бақылайтын техникалық құралдар;
• өзін-өзі оқыту техникалық құралдар, яғни компьютер арқылы оқушы кез-келген мағлұматты таба алады.

Әскери техниканың шын үлгісінде жұмысты имитациялау, басқару бекеттеріндегі тринажорларды жұмыс жасау, керекті дағдыларды қалыптастырады. Бұл техникалық ресурсын үнемдейді, жауынгердің тәжірибелік жұмысының қалыптасу кезеңінде қауіпсіздікті қамтамасыздандырады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.3. Бөлімшенің жеке құрамын оқытудың әдістемелік жүйесі

 

Жеке құрамды оқытуда  бөлімше командирінің, саяси қызметкердің және қоғамдық ұйымдардың тәжірибелік  қызметтерінің бірлескен күштері  оқытудың әдістемелік жүйесінде  жатыр. Ол өзара байланысқан және жоспарлау кезінде келісілген әдістер, түрлер және жоспарлау құралы, дайындық және бақылау жүргізу, қорытындылау, жалпы бөлімшедегі оқыту процесінің реттелген тұтастай әдістемелер жиынтығы.

Жауынгердің дайындығының сапасы көбінесе оқыту процесін жоспарлауының  сапасына тәуелді болады, ал ол өз кезеңінде білімнің сапасын, жауынгердің дағдысы мен біліктілігінің жоғарылауын, жетекшінің әдістемелік шеберлігінің шыңдалуын, оқытудың белсенді әдістерінің түрлері мен құралдарының қолдануын, материалдық-техникалық қорын оқыту әдістемесінің әрдайым дамуын қамтамасыздандырады.

Оқытудың әдістемселік жүйесінің маңызды бөлшегі бақылау  болып табылады. Ол жиынақталған, әділ, кезеңдік немесе үздіксіз және әсерлі болуы керек. Әскери және саяси дайындықты бақылау, қорытындылау мен түзетудің маңызды бөлшегі болып жауынгердің дағдысы біліктілігі мен білімін бағалау мен тексеру болып табылады. Ол  тек қана бақылау қызметін ғана емес, сонымен қатар оқыту, тәрбиелеу, дамыту және психологиялық дайындық қызметін атқарады.

Дағды мен біліктілікті және білімді тексеру мен бағалаудың негізі түрі – алдынала, күнделікті бақылау және қорытынды болып табылады. Барлық  жағдайда бағалау әділ, жауынгерге түсінікті болуы керек. Бағаны қатты көтермелеу, оқушыларда селқостық пайда болуына себепші болады. Ал бағаны қатты төмендетіп қою, жауынгердің бар күшімен еңбектенуге деген ынтасын жоғалтады.