Учет и аудит заработной платы в БТА

 

Мазмұны

 

 

Кіріспе ..............................................................................................................4                                                                                                        

                                                                                                                             

1    ЕҢБЕКАҚЫ ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ                             7

1. Еңбекақының мәні мен маңызы және нормативтік-құқықтық реттеу    7
2. Еңбекақының нысандары мен жүйелері        13
3. БТА АҚ есеп саясаты, құрылымы мен экономикалық сипаттамасы    21

 

2. БТА АҚ ЕҢБЕКАҚЫНЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУ ЕСЕБІ     28
1. БТА АҚ еңбекақы есебін ұйымдастыру ерекшеліктері      28
2. БТА АҚ еңбекақы бойынша есеп айырысудың есебі      36
3. Еңбекақыдан шегерімдер мен ұсталымдар        42

 

3. БАНКТІК СЕКТОРДАҒЫ ЕҢБЕКАҚЫ ҚОРЫНЫҢ АУДИТІ МЕН  ТАЛДАУ ӘДІСІ            48
1. Еңбекақы қорының  аудиті мен талдауының ақпарат көздері     48

3.2  Еңбекақы бойынша есеп айырысу аудиті        56

3.3  Еңбекақыны талдау және маңызы                                                      62

 

ҚОРЫТЫНДЫ            75

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ       79

 

ҚОСЫМШАЛАР            81

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

 

Еңбекақы - бұл еңбек өлшемі мен тұтыну өлшеміне бақылау жасауды  жүзеге асыруға көмектесетін маңызды  экономикалық құрал. Еңбек ақы түсінігі жаңа мазмұнымен толықтырылды және сонымен қатар әртүрлі сыйақылар, қосымша төлемдер және әлеуметтік жеңілдіктер, ақшалай және натуралды түрдегі барлық ақы түрлерін құрап отыр. Еңбек және еңбекақы - дәл және оперативтік мәліметтерді талап ететін жұмыс орнының ең негізгі және күрделі бөлігі, онда жұмысшылар санының өзгерісі, жұмыс уақытының шығындары, жұмысшылардың категориялары, өндіріс шығындары көрсетіледі.

Еңбек ақы мәселелері тек экономикалық жағынан ғана емес, сонымен қатар, әлеуметтік жағынан да маңызды болғандықтан, экономикалық теорияда және іс жүзінде ерекше орынға ие. Сол себепті бұл дипломдық жұмыстың тақырыбы біздің қоғамымыздың қазіргі даму кезеңінде өте өзекті болып табылады. Сондықтан да, Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдаған «Қазақстан - 2030» стратегиялық бағдарламасында басты міндеттердің бірі - «еңбекақы мен төлемдерді, зейнетақыны толық және уақтылы төлеп тұру» екендігін айтқан [1].

Әрбір жұмысшының еңбек ақысы  оның жеке қосқан үлесімен және кәсіпорын  жұмысының нәтижесімен анықталады. Ол салықтармен реттеледі, жоғарғы  шегі шектелмейді. Ал, барлық ұйымдық  - құқықтық формадағы жұмысшылардың еңбек ақысының ең төменгі мөлшері Қазақстан Республикасының заңдарымен және жыл сайын «Республикалық бюджет» заңымен анықталады.

Нарықтық экономика жағдайына  көшуге байланысты еңбек ақы жүйесі түгелдей өзгеріске ұщырады. Қазақстан  Республикасының 15.05.07 «Еңбек Кодексі» заңына сәйкес, мемлекет кәсіпорындар мен ұйымдардың кәсіпкерлік қызметіне араласпайды, сонымен қатар, еңбек ақының мөлшерін, формаларын, жүйелерін  анықтамайды, яғни оны ұйымдастырумен айналыспайды [2].

Мемлекет тек халықты  әлеуметтік қорғаумен айналысады. Мысалы, еңбек ақының ең төменгі мөлшерін қояды, еңбек ақының салық салынбайтын мөлшерін бекітеді, Еңбек Кодексіне сәйкес жұмысшыларды жұмысқа қабылдау және жұмыстан шығару тәртібін бекітеді.

Нарықтық экономика жағдайында басқаруды жетілдіруге және жаңа кәсіпкерлік қызметтердің пайда  бола бастауына сәйкес бухгалтерлік есептің маңызы мен рөлі артуда. Кәсіпорын жұмысының экономикалық тиімді тұрғыдан орындалуы, ұйымның  өзін-өзі қаржыландырылуы мен  табыс табуы, әр түрлі деңгейдегі басқару шешімдерін әзірлеуге, негіздеу мен қабылдауға сондай-ақ ұйымдардың қаржылық және шаруашылық қызметі туралы сапалы, уақтылы ақпаратты қалыптастыру бухгалтерлік есептің басты мақсаттары болып табылады.

Бүгінде Қазақстан дамыған  елдердің қолданып жүрген халықаралық  бухгалтерлік есеп стандартын, заңдарын және икемді салық жүйесін толық  пайдалануға талпыныс жасауда. Сонымен қатар, аталған құбылыстар бухгалтерлік есепке де, талдау жүйесіне де жаңаша талаптар қойып отыр.

Бұл талаптар Республикамызда  бухгалтерлік есеп пен қаржылық қорытынды  есеп беру жүйесін реттеуші Ұлттық стандарттар мен Бас шоттар жоспарын жасап бекітілуіне және олардың 1997 жылдың 1 қаңтарынан  бастап басшылыққа алынып, күні бүгінге дейін толықтырылып қолданылып келуіне септігін тигізді.

Нарықтық экономика жағдайында, болатын қатал бәсекелестік күресте, табыс пен кәсіпорынды сақтап қалудың басты факторы болып, кәсіпорынның қаржылық жағдайы мен  қаржылық нәтижесі саналады, ол үшін осы  аталған жайдын мәні туралы дер кезінде  және сенімді ақпарат қажет.

Тап осындай ақпараттың басым  көпшілігі бухгалтерлік есептің  еншісіне тиетіндігіне дау жоқ. Сондықтан  да бухгалтерлік есепті кейде бизнестің қаржылық тілі деп те атайды.

Еңбек және еңбекақының есебі  бухгалтерлік есептің құрамдас бөлігі болып табылады. Еңбек - адамдардың өмірі үшін қажетті материалдық, рухани және басқа да құндылықтар жасауға бағытталған адам қызметі. Яғни, еңбек адам өмірінің ажырамас бөлігі, өйткені адамды адам қылған - еңбек.

Қазақстан Республикасының  Конституциясына сәйкес республиканың  әрбір азаматы еңбек етуге  құқылы және әрбір адам өз ықыласына, қабілеттілігіне және арнайы дайындығына  қарай мамандығын таңдай алады.

Қызметкердің еңбегін  дұрыс бағалау - еңбек төлемінің негізгі алғышарты болып табылады. Еңбекақы адамдардың өмір сүруінің негізгі көзі. өйткені еңбекақы бүкіл әлемде жұмыс істейтіндердің кіріс көзі. Сонымен қатар еңбекақы мемлекеттің өз азаматтарына деген қатынасын көрсетеді және экономиканы басқарудағы негізгі элемент ретінде қолданылады.

Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі - еңбектің және оның төлемақысының есебі банктегі бухгалтерлік есеп жүйесінде өте үлкен рөл атқаратындығы. Еңбек, оның саны мен сапасы банктің шаруашылық қызметінде анықталады. Жұмысшылар мен қызметкерлермен уақытылы дұрыс есеп айырысу. Жедел басшылық жасау тиісті мәліметтер алу.

Дипломдық жұмыстың мақсаты  банктік сектордағы еңбек және еңбекақының есебі мен талдауын жасау, аудитін ұйымдастыру теориясын және тәжірибесін зерттеу болып табылады. Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін келесідей міндеттер шешіледі:

• еңбекақының теориялық аспектілерін қарастыру;
• еңбекақы бойынша есеп айырысудың есебін зерттеу;
• еңбекақыдан ұсталынатын ұсталымдарды қарастыру;
• еңбекақы есебін жүргізу тәртібін зерттеу;
• еңбекақы қорын талдау; 
• еңбекақыға жүргізілген аудитерлік тексеруді зерттеу.

Дипломдық жұмыстың зерттеу  объектісі болып «БТА» АҚ қызметкерлерінің еңбекақыларының қалыптасуы мен қозғалысын бухгалтерлік есепте көрсетілуі, еңбекақы қорын талдау мен аудиторлық тексерілуі болып табылады.

Ғылыми жаңалығы банктік  сектор бойынша бухгалтерлік есепті жүргізу нысандары мен еңбекақыны есептеу жүйесі бағдарламасының кеңейтілген түрін енгізу; жұмыс өтілі мен жұмыста өтімді ұсыныс бергеніне сәйкес еңбекақы төлеу; қызметкерлер арасындағы бәсекелестікті арттыру; өнімділікті арттыруға ынталандыру.

Дипломдық жұмысты жазу барысында  мынандай нормативті - құқықтық заң актілері қолданылған:

Қазақстан Республикасының Конституциясы;

Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі;

Қазақстан Республикасының  Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы Заңы (2007 жылғы 28 ақпандағы Заңы);

Салықтар және бюджетке төленетін  басқа да міндетті төлемдер туралы Заңы;

Қазақстан Республикасының Бюджет Кодексі;

Халықаралық Қаржылық Есептіліктің Стандарттары;

Дипломдық жұмыс 3 бөлімнен, кіріспе, қорытынды және қосымшалардан  тұрады. Жалпы жұмыс көлемі 78 бет. Жұмыс құрамы 15 кесте, 1 сурет, 6 қосымша, 11 формула, 28 әдебиет көздерінен тұрады.

Бірінші бөлімде еңбекақы есебінің теориялық аспектілері, соның  ішінде: еңбекақының мәні мен маңызы, нысандары мен жүйелері және нормативтік-құқықтық реттеу, БТА АҚ есеп саясаты, құрылымы мен экономикалық сипаттамасы қарастырылған.

Екінші бөлім БТА АҚ еңбекақының ұйымдастырылу есебі, оның ерекшеліктері, еңбекақы бойынша ұсталымдар мен шегерімдер, еңбекақы бойынша есеп айырысу есебін зерттеу үшін арналған.

Үшінші бөлімде банктік  сектордағы еңбекақы қорының аудиті мен талдау әдістері: еңбекақы қорының аудиті мен талдауының ақпарат көздері, еңбекақы бойынша есеп айырысу аудиті және еңбекақыны талдау көрсеткіштері.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 Еңбекақы Есебінің теориялық аспектілері

 

1.1 Еңбекақының мәні мен маңызы және нормативтік құқықтық реттеу

 

 

Еңбек туралы есеп беруде көп  салалы қызмет атқаратын кәсіпорынның жұмысшылары мен қызметкерлерін негізгі қызмет атқаратындар және негізгі  емес қызмет атқаратындар деп екі  топқа бөледі.

Ал өнеркәсіп орындарында  қызмет істеушілер мынадай екі топқа  бөлінеді:

• кәсіпорынның өндірістік жұмысшылары мен қызметкерлері;
• кәсіпорынның қызметінде өндіріске жатпайтын бөлімдерінің жұмысшы қызметкерлері.

Атқаратын қызметтеріне қарай  кәсіпорындар мен ұйымдардың жұмысшылары  мен қызметкерлері жұмысшылар мен  әкімшілік басқару қызметкерлері  болып екіге бөлінеді.

Әкімшілік басқару қызметкерлері  тобына басшылар, мамандар және тағы басқа  да қызметкерлер жатады.

Басшылар қатарына - басшы, директор, бөлім меңгерушілері, тағы басқалар жатады.

Мамандар қатарына - инженерлер, техникалық қызметтегі адамдар және тағы басқалары жатады.

Басқа да қызметкерлер қатарына - құжаттарды дайындайтын, есеп және бақылау жұмысын жүргізетін, шаруашылық қызметтерін атқаратын бухгалтерлер, менеджерлер, агрономдар, механиктер және тағы басқалары жатады.

Бухгалтерлік есепте жұмысшылар мен қызметкерлердің саны мен  олардың жұмыс істеген уақытын  есепке алуға тура келеді. Кәсіпорындардағы қызмет атқаратын адамдардың жалпы  саны олардың «тізімдегі саны» деп  аталады.

Жұмысшылар мен қызметкерлердің  тізімдегі саны - кәсіпорындар мен ұйымдарға қызметке жаңа адамды алуға немесе кейбір қызметкерлерді жұмыстан босатуға байланысты өзгеріп отырады.

Кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамы және олардың жұмыс уақыты да есептеледі.

Жұмысшылар мен қызметкерлердің  құрамының есебі - кәсіпорындар мен  ұйымдардың мамандар бөлімінде (кадрлар бөлімі) жүргізіледі. Мамандар бөлімінде мынадай алғашқы құжаттары пайдаланылады:

• жұмысқа алу жайлы бұйрық (өкім) үлгілі түрі Т - 1;
• жұмысқа қабылданған тұлға мен кәсіпорын арасындағы келісім - шарт;
• басқа жұмысқа ауысу жайлы бұйрық (өкім) үлгілі түрі Т - 5;
• демалыс берілуі жайлы бұйрық (өкім) үлгілі түрі Т - 6;
• жұмыстан шығарылу жайлы бұйрық (өкім) үлгілі түрі Т - 8.

Бірінші рет жұмысқа орналасқан жұмысшылар мен қызметкерлерге ұйымның  мамандар бөлімі еңбек кітапшасын толтырады. Еңбек кітапшасын жүргізу тәртібі  Қазақстан Республикасының 15.02.2000 ж. №35 - П «Еңбек кітапшасын жүргізу тәртібі жөнінде оны бекіту нұсқаулығы» туралы әлеуметтік қорғау және еңбек министрлігінің бұйрығы бойынша жүзеге асырылады.

Еңбек кітапшасы мамандар бөлімінде сақталып оған жұмысшылар мен қызметкерлердің қызмет орнының  өзгеруі, алған мақтаулары мен сыйлықтары, сондай-ақ ескертулері, сөгістері және тағы да басқа деректер жазылады.

Жұмысқа алу жайлы өтініш негізінде жұмысшылар мен қызметкерлердің  еңбек кітапшасына төл құжаттарындағы тиісті жазулар жазылып және оған үлгілі түрі Т-2 жеке карточкасы ашылады. Ол карточкада жұмысшылар мен қызметкерлердің білімі, жұмыс орны, аты - жөні, ұлты, еңбек өтілі, дүниеге келген күні, айы және жылы, мекен-жайы және тағы басқа керекті мәліметтер толтырылады [3].

Кәсіпорындардағы әрбір  қызметке алынған адамға, яғни жұмысшылар мен қызметкерлерге табельдік нөмір беріледі. Бұл нөмір - еңбекақы бойынша есеп айырысу құжаттарында көрсетіледі. Белгілі бір кезеңдегі, яғни уақыттағы ұйымның жұмысшылар мен қызметкерлерінің тізімдегі орташа санын анықтау үшін жұмысшылар мен қызметкерлердің күнделікті сандық есебін жүргізу қажет. Ол үшін жұмысшылар мен қызметкерлердің тізімдегі саны әрбір жұмыс күні сайын жұмысшылар мен қызметкерлердің, жұмысқа алу, басқа қызметке ауысу бұйрықтары негізінде анықталып отырады. Жұмысшылар мен қызметкерлердің күнделікті тізімдегі саны қызметкерлердің жұмыс уақытын пайдалану есебінде табелінің деректеріне сәйкес келуі тиіс. Есеп беретін айдағы ұйымның жұмысшылар мен қызметкерлердің орташа саны сол айдағы күнтізбенің әрбір күніндегі жұмысшылар мен қызметкерлердің тізімдегі санын қосып, яғни 1-30 дейін немесе 1-31 дейін (ақпан айында 1-28 дейін немесе 1-29 дейін) мейрам және қызмет істемейтін, демалыс күндерін қоса алғандағы қосынды сандық күнтізбенің күніне бөлу арқылы табады.