Азаматтық құқықтық реттеудің пәні және әдістемесі

           Осылайша, келісімдер қатарына мыналар  жатады: әртүрлі келісімдер (сату-сатып  алу, сыйға тарту, мердігерлік,   мүлікті  жалға алу,  басқа жалға  алу,  қарыз және т.б.), конкурс  жариялау, өсиетхат және басқа  да  заңды әрекеттер, бұлардың  барлығы да нақты бір азаматтық-құқықтық  салдарды шақыру мақсатымен азаматтық  құқық субъектілерімен жасалады. 

           Осылайша, азаматтық құқықта заңды фактілер  мынадай жіктеліске ұшырауы мүмкін:

  а) оқиға  мен әрекет;

  б) заңды  және заңсыз әрекеттер;  

  в) заңды  әрекеттер және заңды  актілер; 

  г) әкімшілік  актілер мен келісімдер.

 

5)Азаматтық  құқықтарды қорғау ұғымы және  әдістері.

 Азаматтық құқықтарды қорғау дегеніміз - ол заңда көзделген құқыққа қол сұқпаушылықты қамтамасыз етуге, нұқсан келген құқықтарды қалпына келтіруге және азаматтық құқықтарды бұзатын әрекеттерді тоқтатуға бағытталатын шаралар жүйесінен тұрады. Нақтылы қорғау тәсілдері ҚР АК 9-шы бабында бекітілген: құқықты мойындату; құқық бұзылғанға дейінгі болған жағдайды қалпына келтіру, құқықты бұзатын немесе оның бұзылу каупін төндіретін әрекеттерді тоқтату; міндетті заттай орындатуды ұйғару; залалдарды, төленетін айыпты өндіртіп алу; мәмілені жарамсыз деп тану; моральдық зиянның өтемін төлету, және т.б. Бұл жерде осы бапта келтірілген залалдар түсінігіне назар аудару қажет болады. Ол нақты келтірілген нұқсан мен айырылып қалған пайдадан құралады. Мүліктік құқықтарды қорғаумен қоса заң шығарушы жеке мүліктік емес құқықтар мен игіліктерді қорғауды да көздейді, мысалы: моральдық зиянды ақшалай түрде өтеу.  
Заң шығарушы кәсіпкерлер мен тұтынушылар құқығын қорғауға ерекше назар аударады (ҚР АК 10-11 б., б.). Кәсіпкерлердің құқықтарымен қатар оларға міндеттер де жүктеледі: мемлекеттік тіркеуден өту, жауапкершілік көтеру, салық төлеу, т.б. сияқты. Және де азаматтық құқықтарды қорғаудың үш нысанын атап өту ќажет: өзін өзі қорғау, сот тәртібімен қорғау және әкімшілік тәртібімен қорғау. Оның көне түріне өзін өзі қорғау жатады.

Кәсіпкерлік ұғымы және оның азаматтық құқықтық қоғалуы. Қадыр, қасиет және іскерлік беделдің қорғалуы. Тұтынушылардың азаматтық құқықтық қоргалуы.

     Қазақстан Республикасының  Азаматтық кодексінің жаңа нұсқасы  бұрынғы кеңес үкіметінің заңында  мүлдем болмаған бұзылған құқықтарды  қорғаудың бірнеше тәсілдерін  қарастырады. Айталық, оған мемлекеттік  өкімет билігі органының, өзге  де мемлекеттік өкімет билігі  органының, өзге де мемлекеттік  органның заңдарға сай келмейтін  құжат шығаруы, сондай-ақ осы органдардың  лауазымды адамдарының әрекеті (әрекетсіздігі) салдарынан азаматқа енмесе тиісінше  әкімшілік аумақтық бөлінісі  өтеуге тиіс. Азаматтық құқықты  қорғауда мұндай тәсілдерді соттар  жиі қолданады.

        Азаматтық  кодекс материалдық емес игілікті, мүліктік емес құқықты қорғаудың  екі тәсілін қарастырады.

        Моральдық  залалды өтеу. Моральдық залал  деп азаматтардың материалдық  игілігі болып саналмайтын және  мүліктік емес құқығын бұзу  арқылы оған дене немесе рухани  залал келтіруді айтады. Оған  мысал ретінде отбасындағы құпияны  азаматтың еркінен тыс жария  етуді немесе оның атын жамылып  жарамсыз қылықтар жасауды және  т.с.с. келтіруге болады. Азаматтың  талабы бойынша сот құқық бұзушыға  келтірген моральдық залалды  ақшалай өтеуді міндеттей алады. Мұндай өтемнің көлемін сот  қана анықтайды. Бұл бір жағынан  алғанда оңай шаруа да емес, өйткені залалдың көлемін анықтауда  белгілі бір қойылған шек жоқ. Ол үнемі ақшамен есептеуге  келе бермейді.

        Ар-намысты, қадір  қасиетті және іскерлік беделді  қорғау.   Азамат пен ұйым  өзінің ар-анмысына, қадір қасиетіне  және іскерлік беделіне кір  келтіретін мағлұматтарды теріске  шығару үшін сотқа жүгінеді. Сотқа  жүгіну ондай мағлұматтарды таратушы  адам әлгі таратқан мағлұматтардың  шындыққа сай екендігін дәлелдей  алмаған жағдайда жүзеге асады. Егер мұндай мағлұматтар бұқаралық  ақпарат құралдары арқылы таратылған  болса, онда сол бұқаралық ақпарат  құралдарына берілген мағлұмат  тегін түрде теріске шығарылуға  тиіс. Егер аталған мағлұматтар  ұйымнан шыққан құжатта болса, бұл құжаттағы мағлұматтардың  шындыққа сай келмейтіндігі туралы  тиісті адамдарға міндетті түрде  хабарлана отырып, мұндай құжат  алмастырылуға немесе кері алынуға  тиіс. Сонымен тұлға таратылған  жалған мағлұматтар арқылы өзіне  келген залалды (моральдық зиянды) өтеуді талап етуге хақысы  бар.

      Егер мұндай мағлұматтарды  кім таратқаны белгісіз болған  күннің өзінде жәбірленуші оның  шындыққа жанаспайтындығын дәлелдеу  жөнінде сотқа шағына алады.моральдық  залал жәбірленушіге оны келтірушінің  кінәснің дәрежесіне қарамастан  өтеледі.

        Енді тағы  бір тәсіл-өзін өзі қорғауға  кетелік. Осы сөз тіркесінің өзінен  көрініп тұрғандай, азамат пен  ұйым өзінің құқығын өзі қорғайды. Бұл орайда өзін өзі қорғау  тек құқық бұзушыға және оның  әрекеттерін жоюға ғана бағытталуы  тиіс. Тәжірбиеде өзін-өзі қорғау  жиі кездеседі. Мысалы, телефон станциясы  абоненті көрсетілген қызметке  төлемді үнемі уақтылы төлемегені  үшін байланыс жүесінен айырып  тастайды. Мұндай өзін-өзі қорғау  құқығы кепіл, мүлікті қорғау  шарасы, қажетті қорғану және  т.б. түрлерінде кездеседі.

 

6)Азаматтық  құқық объектілері түрлері және  олардың түрлері.

115-бап. Азаматтық құқық  объектiлерiнiң түрлерi 
1. Мүлiктiк және жеке мүлiктiк емес игiлiктер мен құқықтар азаматтық құқық объектiлерi бола алады. 
2. Мүлiктiк игiлiктер мен құқықтарға (мүлiкке): заттар, ақша, соның iшiнде шетел валютасы, құнды қағаздар, жұмыс, қызмет, шығармашылық-интеллектуалдық қызметтiң объектiге айналған нәтижелерi, фирмалық атаулар, тауарлық белгiлер және бұйымды дараландырудың өзге де құралдары мүлiктiк құқықтар мен басқа да мүлiк жатады. 
2-1. Ақшаға және ақшалай мiндеттемелер бойынша құқықтарға (талаптарға) (ақша төлеу жөнiндегi талап ету құқықтарына), егер осы Кодексте, Қазақстан Республикасының өзге де заңнамалық актiлерiнде өзгеше көзделмесе немесе мiндеттеме мәнiнен туындамаса, тиiсiнше заттардың немесе мүлiктiк құқықтардың (талаптардың) құқықтық режимi қолданылады.  
3. Жеке мүлiктiк емес игiлiктер мен құқықтарға: жеке адамның өмiрi, денсаулығы, қадiр-қасиетi, абырой, игi атақ, iскерлiк бедел, жеке өмiрге қол сұқпаушылық, жеке құпия мен отбасы құпиясы, есiм алу құқығы, автор болу құқығы, шығармаға қол сұқпаушылық құқығы және басқа материалдық емес игiлiктер мен құқықтар жатады. 
Ескерту. 115-бапқа өзгерту енгiзiлдi - Қазақстан Республикасының 2007.01.12. N 225 Заңымен

 

Азаматтық құқық объектісі ретінде зат ұғымы және түрлері.

Жылжымайтын және жылжитын мүлік. 117-бап. Қозғалмайтын және қозғалатын мүлiк

1. Жылжымайтын  мүлiкке (жылжымайтын дүние, жылжымайтын  зат) жер учаскелерi, үйлер, ғимараттар, көпжылдық екпелер және жермен  тығыз байланысты өзге мүлiк, яғни  орнынан олардың мақсатына сай  емес шығынсыз ауыстыру мүмкiн  болмайтын мүлiк жатады.

2. Мемлекеттiк  тiркеуге жататын әуе және теңiз  кемелерi, iшкi сауда жүзу кемесi, "өзен-теңiз" жүзу кемесi, ғарыштық объектiлер  де қозғалмайтын заттарға теңестiрiледi. Заң құжаттары бойынша қозғалмайтын  заттарға өзге мүлiктер де жатқызылуы  мүмкiн.

3. Қозғалмайтын  заттарға жатпайтын мүлiк, оның iшiнде  ақша мен бағалы қағаздар қозғалатын  мүлiк деп танылады. Заң құжаттарында  көрсетiлгеннен басқа реттерде  қозғалатын мүлiкке құқықтарды  тiркеу талап етiлмейдi.

 Жылжымайтын  мүліктің мемлекеттік тіркелуі. 118-бап. Қозғалмайтын мүлiктi мемлекеттiк тiркеу

1. Қозғалмайтын  заттарға меншiк құқығы мен  басқа да құқықтар, бұл құқықтарға  шек қою, олардың пайда болуы, ауысуы және тоқтатылуы мемлекеттiк  тiркелуге тиiс.

2. Меншiк құқығы, шаруашылық жүргiзу құқығы, оралымды  басқару құқығы, бiр жылдан астам  мерзiмге жер пайдалану құқығы, бiр жылдан астам мерзiмге пайдалану  құқығы, жылжымайтын мүлiктi кепiлге  беру, жылжымайтын мүлiкке рента, сенiм бiлдiру арқылы басқару  құқығы мемлекеттiк тiркеуден  өткен кезден бастап пайда  болады.

3. Қозғалмайтын  мүлiкпен жасалатын мәмiле осы  Кодекстiң 4-тарауындағы ережелер сақтала отырып, мемлекеттiк тiркелуге тиiс.

4. Қозғалмайтын  мүлiкке құқықты және онымен  жасалатын мәмiленi мемлекеттiк тiркеудi жүзеге асырушы орган құқық  иеленушiнiң өтiнiшi бойынша тiркелген  құқық немесе мәмiле туралы  құжат беру арқылы не тiркеу  үшiн табыс етiлген құжатқа  жазба жасау арқылы тiркеуден  өткендiгiн растауға мiндеттi.

5. Қозғалмайтын  мүлiкке құқықтарды және онымен  жасалған мәмiленi мемлекеттiк тiркеу  жария түрде өтедi. Тiркеудi жүзеге  асырушы орган жасалған тiркеу  мен тiркелген құқықтар туралы  ақпаратты кез келген адамға  беруге мiндеттi.

6. Қозғалмайтын  мүлiкке құқықты немесе онымен  жасалатын мәмiленi мемлекеттiк тiркеуден  бас тартқан не тiркеуден негiзсiз  жалтарған жағдайда сотқа шағым  жасалуы мүмкiн.

7. Мемлекеттiк  тiркеу тәртiбi және тiркеуден бас  тарту негiздерi осы Кодекске сәйкес  қозғалмайтын мүлiкке құқықтарды  және онымен жасалатын мәмiленi тiркеу туралы Қазақстан Республикасы  Заңымен белгiленедi.

  Азаматтық құқық объектілерінің айналым қабілеті. 116-бап. Азаматтық құқық объектiлерiнiң айналым қабiлеттiлiгi

1. Азаматтық  құқық объектiлерi, егер ол айналымнан  алынып тасталмаса немесе айналымға  шек қойылмаса, бiр адамнан екiншi адамға әмбебап құқықты мирасқорлық (мұрагерлiк ету, заңды тұлғаны  қайта құру) тәртiбiмен не өзге  де әдiспен еркiн берiледi немесе  ауысады.

2. Берiлуге  рұқсат етiлмейтiн заттардың түрлерi (айналымнан алынып тасталған  заттар) заң құжаттарында тiкелей  көрсетiлуге тиiс.

3. Айналымның  белгiлi бiр қатысушысына ғана  тиесiлi болуы мүмкiн не алынуына  немесе берiлуiне арнайы рұқсат  бойынша (айналым қабiлеттiгi шектеулi заттар) жол берiлетiн заттардың  түрлерi заңдарда белгiленедi.

4. Жеке мүлiктiк  емес игiлiктер мен құқықтар  заң құжаттарында белгiленген  реттердi қоспағанда, басқа әдiспен  берiлмейдi және ауыспайды.

 Бөлінетін  және бөлінбейті зат. 120-бап. Бөлiнетiн және бөлiнбейтiн мүлiк

1. Мүлiк бөлiнетiн  және бөлiнбейтiн болуы мүмкiн.

Бөлiнетiн мүлiк дегенiмiз - бөлу нәтижесiнде бөлiктерi өз мақсатын (мiндетiн) жоғалтпайтын мүлiк.

Бөлiнбейтiн мүлiк дегенiмiз - өзiнiң шаруашылық мақсатын (мiндетiн) өзгертпей бөлуге болмайтын немесе заң құжатында ұйғарылуына қарай бөлуге жатпайтын мүлiк.

2. Құқық объектiлерi ретiнде бөлiнбейтiн заттардың  ерекшелiктерi заңдарда белгiленедi.

 Күрделі  зат. 121-бап. Күрделi заттар

1. Егер әртектi заттар оны бiрiгу мәнi белгiлейтiн  мақсаты бойынша пайдалануға  мүмкiндiк беретiн бүтiн бiр затты  құрайтын болса, олар бiр зат (күрделi зат) деп қаралады.

2. Күрделi зат  жөнiнде жасалған мәмiленiң күшi, егер шартта өзгеше белгiленбесе  оның барлық құрамдас бөлiктерiне  қолданылады. 

 

 

 

7)Жеке мүліктік емес құқықтардың азаматтық құқықтың объекісі ретінде.  Жеке өмірдің құпиялылығы құқығы. 144-бап. Жеке бастың құпиясын сақтау құқығы

1. Азаматтың  жеке бас құпиясын, оның iшiнде  хат алысу, телефон арқылы сөйлесу, күнделiктер, естелiктер, жазбалар, iшкi жан сыры, бала асырап алу, туу  құпиясын, дәрiгерлiк, адвокаттық құпияны, банктiк салымдар құпиясын сақтауға  құқығы бар.

Жеке бас құпиясы заң құжаттарында белгiленген реттерде ғана ашылуы мүмкiн.

2. Күнделiктердi, жазбаларды, естелiктердi және басқа  құжаттарды жариялауға - олардың  авторының келiсiмiмен, ал хаттарды  олардың авторы мен алысушысының  келiсiмiмен ғана жариялауға жол  берiледi. Олардың қайсыбiрi қайтыс  болған жағдайда аталған құжаттар  қайтыс болған адамның артында  қалған жұбайының және балаларының  келiсiмiмен жариялануы мүмкiн.

 Өз  бейнесіне құқық. 145-бап. Өз бейнесiне құқық

1. Қандай  да бiр адамның суреттiк бейнесiн  оның келiсiмiнсiз, ал ол қайтыс  болған жағдайда - мұрагерлерiнiң  келiсiмiнсiз пайдалануға ешкiмнiң  де құқығы жоқ.

2. Басқа адам  бейнелеген бейнелеу туындыларын (сурет, фотосурет, кинофильм және  басқалар) - бейнеленген адамның  келiсiмiмен, ал ол қайтыс болғаннан  кейiн оның балалары мен артында  қалған жұбайының келiсiмiмен ғана  жариялауға, қайта шығаруға және  таратуға жол берiледi. Егер заң  құжаттарында белгiленсе, не бейнеленген  адам ақы алып кескiнделген  болса, ондай келiсiм талап етiлмейдi.

 

8)Бағалы қағаздар азаматтық құқықтың объектісі ретінде. 129-бап. Бағалы қағаздар

1. Бағалы қағаз - мүлiктiк құқықты куәландыратын белгiлi бiр жазбалар мен басқа да белгiлердiң жиынтығы.

2008.10.12. № 101-ІV ҚР Заңымен 129-бап 1-1-тармақпен толықтырылды

1-1. Бағалы қағаздар борыштық және үлестік болуы мүмкін.

Борыштық бағалы қағаз – эмитенттің (борышкердің) осы бағалы қағаздарды шығару шарттарында борыштың негізгі сомасын төлеу жөніндегі міндеттемесін куәландыратын бағалы қағаздар.

Үлестік бағалы қағаз – Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген жағдайларда мүлік иесінің мүлікке белгіленген үлесіне иелік ету құқығын куәландыратын бағалы қағаз.