Автор работы: Пользователь скрыл имя, 30 Ноября 2013 в 20:27, курсовая работа
"Баскан жол - ѳмур-баян" акын Калыктын "сандыктагы" чыгарманын бири. Бул мемуардын баштан ѳткѳн окуяларын, турмушка көз карашканын жарык кѳрушу кыргыз адабиятындагы жакшы жѳрѳлгѳ - адабий жанрдын да бир түрүнө жаны салынган борос. Буга чейин чоң полотнодо тарыхый окуялардын, адамдарын негизинде жазылган чыгармалар жок болчу десек жанылышпайбыз.
"Баскан жол" - бул, жалгыз Калыкка тиешелуу эмес, ал Калыктай кедей -дыйкандардын баскан жолу, ѳмур баяны, ѳткѳргѳн куну, таткан тузу. Биздин ата - бабалар ушул жолдор менен басып, ушул жолдордо тендик учун курѳшуп келишкен.
Кириш сөз................................................................................................................................4
1 бѳлүм. Калык Акыевдин балалыгы жана чыгармачылыгы………………….….………5
1.1. Атамдын жайы...................................................................................................................5
1.2. Чекебиз жылыбады............................................................................................................5
1.3. Балалык..............................................................................................................................5
1.4 Ыр көрөгөсү........................................................................................................................5
1.5.Жетимдик............................................................................................................................6 1.6. Манапка да ырчы керек экен.............................................................................................6
1.7. Улуу устатка жолугуу........................................................................................................6
1.8. Анжыяга сапар...................................................................................................................7
1.9. Жокчулук...........................................................................................................................7
1.10.Зилзала...............................................................................................................................8
1.11. Кемпирди кошконум жана манаптын зордугу..................................................................8
1.12. Эшмамбет ырчы менен. беттешуу..................................................................................8
1.13. Ырдын азабы....................................................................................................................8
1.14. Ит кетѳрдүн тобунда.......................................................................................................10
1.15. Ата бала болуп калыптырбыз.........................................................................................10
1.16. Жөө калдым......................................................................................................................11
1.17. Кайра эле Токомду ээрчидим..........................................................................................11
1.18. Мени Жени Жок чакырыптыр.......................................................................................12
1.19. Ырдын тамашасы.............................................................................................................12
1.20. Аттын артынан.................................................................................................................14
1.21. Экинчи каматуу................................................................................................................14
1.22. Келте менен ооруганда....................................................................................................14
1.23. Токтогулду тосуп алуу.....................................................................................................14
2 бѳлум. Калык Акыевдин ѳмүр жолдору жана чыгармачылык
иштери………………………………………………………………………..16
2.1. Киидик кан тамган Жумгалга кѳчүү...............................................................................16
2.2. Үркүн жыл..........................................................................................................................17
2.3. Жаны заман женүгѳ ыр......................................................................................................17
2.4. Ачарчылык..........................................................................................................................18
2.5. Жети - Суу облусунун делегаты болдум..........................................................................19
2.6. Айдараалы Жөргөлөк.......................................................................................................20
2.7. Каракчылар караа..............................................................................................................20
2.8.Айылдын жакшы турмушу үчүн........................................................................................20
2.9.Жалпы элдик тойдун жарчысымын..................................................................................21
Жыйынтыгы.............................................................................................................................22
Колдонулган адабияттар.........................................................................................................24
Тиркеме.......................................................................................................................................25
№ 29 гимназиялык мектеп - комплекси
Изилдөөнүн тиби:кыргыз тил
Кыргыз тили кафедрасы
Проекттин тиби: маалымат берүү
Тема: Калык Акыев «Баскан жол»
Илимий жетекчиси:
Кушубекова Назира Баракбаевна
Бишкек – 2012 жыл
Мазмуну
Кириш сөз...........................
1 бѳлүм. Калык Акыевдин балалыгы жана чыгармачылыгы………………….….………5
1.1. Атамдын жайы..........................
1.2. Чекебиз жылыбады......................
1.3. Балалык.......................
1.4 Ыр көрөгөсү......................
1.5.Жетимдик..................
1.7. Улуу устатка жолугуу.......................
1.8. Анжыяга сапар.........................
1.9. Жокчулук......................
1.10.Зилзала..................
1.11. Кемпирди кошконум жана манаптын
зордугу.......................
1.12. Эшмамбет ырчы менен. беттешуу......................
1.13. Ырдын азабы.........................
1.14. Ит кетѳрдүн тобунда.......................
1.15. Ата бала болуп калыптырбыз...................
1.16. Жөө калдым........................
1.17. Кайра эле Токомду ээрчидим......................
1.18. Мени Жени Жок чакырыптыр....................
1.19. Ырдын тамашасы......................
1.20. Аттын артынан.......................
1.21. Экинчи каматуу.......................
1.22. Келте менен ооруганда.....................
1.23. Токтогулду тосуп алуу..........................
2 бѳлум. Калык Акыевдин ѳмүр жолдору жана чыгармачылык
иштери………………………………………………………………
2.1. Киидик кан тамган Жумгалга
кѳчүү.........................
2.2. Үркүн жыл...........................
2.3. Жаны заман женүгѳ ыр............................
2.4. Ачарчылык.....................
2.5. Жети - Суу облусунун делегаты болдум........................
2.6. Айдараалы Жөргөлөк......................
2.7. Каракчылар караа.........................
2.8.Айылдын жакшы турмушу үчүн..........................
2.9.Жалпы элдик тойдун жарчысымын....................
Жыйынтыгы.....................
Колдонулган адабияттар....................
Тиркеме.......................
Кириш сѳз
"Баскан жол - ѳмур-баян" акын Калыктын "сандыктагы" чыгарманын бири. Бул мемуардын баштан ѳткѳн окуяларын, турмушка көз карашканын жарык кѳрушу кыргыз адабиятындагы жакшы жѳрѳлгѳ - адабий жанрдын да бир түрүнө жаны салынган борос. Буга чейин чоң полотнодо тарыхый окуялардын, адамдарын негизинде жазылган чыгармалар жок болчу десек жанылышпайбыз.
"Баскан жол" - бул, жалгыз Калыкка тиешелуу эмес, ал Калыктай кедей -дыйкандардын баскан жолу, ѳмур баяны, ѳткѳргѳн куну, таткан тузу. Биздин ата - бабалар ушул жолдор менен басып, ушул жолдордо тендик учун курѳшуп келишкен.
Илгери Калыктай далай - далай таланттардын ѳмуру добул ургундайм кубулуп, эски замандын тупкурундѳгу ылайга чеккен. Калыктын ушул мемуарынын жазылышынын ѳзу эле, коммунизм таны улуттардын колуна калем - кагаз карматып, тупкурдѳн чыккандыгын далили болот. Ленин таны болбосо Калык жазат беле, Калык акынды кийинки урпактары билет беле?...
Колуна тийген укукка Калык ѳз катарынан акындын ѳмуру менен шап этип суурулуп чыкты.Калык ким болгон, эмне кундѳрду башынан ѳткѳргѳнүн "Баскан жол" ѳмүр баянында толук айтылат. Мен Калык сезтич, эмгекчил акын экендигин, булар кыймьлына синип калгандыгын аз да болсо айтууга тырышамын.
Ал ѳзунун ар бир жазганын жадабий, эрикпей барактан баракка, дептерден дептерге бир нече ирет кѳчуруп чыгууну адат кылып алган. Бул отуз-кырк жылдык окуяны ичине камтуу менен: айрым жагдайларга баа берүүге, элибиздин турмушун дагы терен түшүнүүгѳ, адабият илимин изилдѳѳгѳ да ѳз сальшын кошкон баалуу чыгармалардын катарында турат. Биз, муундары, чъгаыгы элдик акындын учун уга бермекбиз. Анын ѳмүрү ыр канатту өмүр!
Биринчи бѳлүм
1.1 Атамдын жайы
Калык Акыевдин ѳмүр баяны мурдагы ата тегинен башталат. Атабыз Акы Ажибай уулу Жумгалдын Эмел деген жеринде туулган. Ошол кез - Кокондун хандык кылып турган мезгили болот. Хандын бектери, вазирлери элди мүнкүрөтүп эзип, салык салышып, сулуу кыз койбой, суурулуп чыккан ат койбой тартып алып турушкан экен. Анда кыргыздар бир жерге туруп алып, там салып, эгин айдап, чѳп чаап оокат кылганга анча маани берген эмес. Кѳчмѳ эл үчүн эгиндин бир кошучу кой, бир табагы тай болуп, ачарчылыктын каабына кѳп учурашкан.Акы он төрт жашында жетим калат. Акынын энеси Сулайка бой келбети, ѳңү,түсү абдан келишкеп сулуу аял экен. Төркүнү Нарындын Ак - Талаасындагы басыз уругунап. Сулайка Акыны эрчитип төркүнүнө жөнөйт. Осмон датканын иниси Бараканга Сулайка баласын ээрчитип" барат. Баракан Сулайканы көп ун,куруч, кырк зээрге Кошалбайга сатып жиберет. Кошалбай бир кой союп, чоң казан палоо басып кошуналарын чакырат. Сулайкага кашкар аялдарынча кийим кийгизет да, молдону чакырып нике кыйдырат. Кошалбай Акыны энеси менен да жумушка салат. Арадан он беш жыл убакыт өтөт. Акы көз катар мергенчи болот. Сулайка Сакенди уулу Акыга алып берет. Андан кийин Сулайка Кудайберди деген баланы багып алат. Кечкил дегеп кул баланы Акы үйүнө эрчитип келет. Кечкилдин атын Тойгонбай коюшат. Ошентип Тойгонбай Акыга бала болуп калат. Туулган жери Жумгалга жыйырма бир жыл өткөндөн кийин келишет. Келген жылы жут болуп, малдары кырылып калат. Кийинки жылы энеси Сулайка жана Сакен экөө тең өлүп, Акы Калыктын апасы - Жийдеге үйлөнгөн экен.
1.2 Чекебиз жылыбады
Калык Жумгалдын көчүк жагында Кара - Ой деген жерде, Шаакенин багында бир
миң сегиз жуз сексен үчүнчү жылдын жай айында туулган экен. Жумгал элинин кульжыгач уругунан Чоюбек, Байзак деген чоң манаптар болуптур. Акыга он эки жылкы кун салат. Акынын бүт малын, мылтыгын, үстүндөгү үйүн алат. Дагы төрт жылкыны табасың, таппаса аялыңды алабыз - деп кордошот. Акы аялын Байзактыкынан эптеп мылтыгын алып чыкканга киши тапкын дейт. Койчуман деген жигит күүгүмдө эптеп мылтыгын алып чыгып берет. Мылтыгымды алып коёт - деп түн катып Туура - Кабакка барып бир үнкүргө жашап турушту. Балдарын мергенчилик менен багып жүрдү. Алар
Тогузторонун Аскаалы деген жерине барышты. Чолук баатырдын адынан аман чыкканына сүйүндү. Багышбек Акыны Нарын дарыясынан кечирип койду. Акыны Кетмен - Төбөнүн Ничке - Сайына Курман дегендин тамына кирди.
1.3 Балалык
Ошол убакта Калык беш - алты чамасында. Аны Калык атабай, "Акы устанын жылаңач баласы" — деп коюшар эле. Атасы жыгач усталык менен үй жыгач жасап сата баштайт. Музоолуу, уйлуу болушту. Калык музоо кайтарат. Улуу агабыз Орокбай козу байлап, кой саадырат. Калык ылай менен там салып, арык казып, карапа таштан тегирмен жүргүзүп ойнойт.
1.4 Ыр көрөңгүсү
Бешиктен бели чыккандан чыйрак, шок өскөн Калык сегиз жашынан ырга ынак, күү жандуу, манап Төрөкелдинин өмүрүндө баш байгени бербеген Керооз аттуу күлүгүн чаба баштайт. Аш, тойлорго барат. Кезектеги бир чоң тойдон ак таңдай төкмө акындар Эшмамбет менен Жаңыбайды көрөт. Эки акындын Калыктын чаап жүргөн күлүгүн мактаган алым сабак айтышын угат. Тубаса музыкалык сезимге бай Калык эки акындын алым сабагын дароо илип алат. Калык Жаңыбай менен Эшмамбеттин ырларынан ырдап берди. Төрөгелди Калыкты коркутуп, эртең думананын ырын ырдайсьң деди. Думананын ырын даты ырдап берди.
1.5 Жетимдик
Акы улуу баласы Орокбайды бир байга койчулукка берген. Калыктын он үч жашындагы кезинде июнь айында энеси каза болду. Уч жашар бөбөгү менен жетим калды.
Ошол Бектурган жетимчесин кучактап. энесин кошуп ыйлаганы:
Аттанып үйгө токтобой,
Айылга кетет атакем,
Алмадай бизди зарлатып,
Акырет кеттиң апакем.
Азапты башка жиберген,
Ажалдан келген капа экен,
Пааналап үйгө токтобой,
Бастырып кетет атакем.
Апаке,
Үйүң калды тигилбей,
Үзүгүң калды бугулбөй,
үшкүрүгү таш жарып,
Апаке,
Уч жетим калды түңүлбөйт " - деп, жоктоп ботодой боздогонун жазган. Андан кийин ажыга да ырчы болот.
1.6 Манапка да ырчы керек экен
Он төрт жашында Калык биринчи жолу калк
алдына манап Төрөкелдининин жакын тууганы
Чоробай ажы өлгөндө манаптын өтүнүчү
боюнча ажьны мактап ыррдайт. Ошол ырды
Жаңыбай үйрөтөт. Төрөкелди Калыкка карагер
кунан мингизет. Ошол күндөн Калык айылга
келечеги кең, ак таңдай акын катары тааныла
баштайт. Калыкка берген кунан манаптарга утурумдук
«Токтогул Жанаалыныкына келип тур.» - деп дүңк этип угулду. Калык Токтогул менен саламдашып ыр менен учурашат. Токтогулдун нускалуу ырларын, сөздөрүн далай угуп таалим алган. Узун сабак ырында Калык Токтогулдан "үлгүлүү нуска үйрөтүп, Токо, чукул коштоп сүрөгүн" - деп, өтүнөт. Токтогул болсо "Эртең менен келгин балам" - дейт.
Эртеси Калык келет. Током кийип турган чапапын жаш төкмөгө чечип берет.Ошол күндөн Калык Токтогул менен ата-баладай бирге жүрөт, шыгын жетилтет. Устатынын ырларын ырдайт, дастандарын айтат. Күүлөрүн чертет. Калык Токтогулду "улуу устатым" - деп, өлөр өлгөнчө кол үзүшпөйт. Калык он бешке чыкканда Анжыян жакка барьш иштөгө Караталдан уруксат алды.
11.8 Анжыянга сапар
Чапанды моюнга салып, сүзөм талканды жонуна көтөрүп, эригип, чарчап эрмек болоор, комузду белге чалды. Он эки киши менен сапар тартып жөнөгөм. Кекилик, Кеңкол ашууларды ашып, үчүнчү күнүндө Кызыл - үнкүргө жеткен экен. Калыктьн эки буту жоон санына чейин шишип кетиптир. Омураалы деген балбан мойнуна мингизип алган. Султанмаамыт деген бай аларды өз кудасы болгондой күткөн. Султанмаамыттын үч аялы болуптур, өзү кырк жашта, чон сүткөр экен, эки күлүк аты, сегиз төөсү, жүз жылкысы, эки миңден ашык кою болуптур. Эртеси күнү бай он эки кишини чакырган, ошондо Калык бүттүк уккан сөзүн Султанмаамытка айтат. Бай уккан сөзүнөн кубанат, кетип баратканда Калыкка чапан жаап, эки жолдошуна эки сом берип жөнөтөт. Базар күнү Чыйбыл деген жигит бир кой союп , жар - жамаатынын баарын чакырып, таң атканча ырдашкан.