Автор работы: Пользователь скрыл имя, 08 Апреля 2013 в 18:55, дипломная работа
Тыва дыл түрк уктуг, ынчангаш түрк дылдарның аймаанга хамааржыр. Чүге дээрге тыва дылда бар сөстерниң хөй кезии ниити түрк дылга дөмейлешкек бооп турар. Тыва дылды X-XV вектерде быжыккан деп Ш.Ч. Сат тыва дылдың диалект ылгалдарының тыптып келгениниң чылдагааннарын мынчаар демдеглеп бижип турар: «Тываларның составынга кирген түрк эвес дылдыг бөлүктерниң дылдарының салдары, артыышкыннары, феодалдыг үеде чуртту аңгы-аңгы шоолуг харылзаа чок кожууннарга чарганы, чер-черниң географтыг ыраа болгаш кызыгаарланчаа, чер-черниң чонунуң амыдырал-чуртталгазының онзагай байдалдары, харылзашкак өске дылдарның салдары дээш оон-даа өске» [Сат 1987: 8].
Киирилде................................................................................................................ 3
I-ги эге Фонетиктиг онзагайлар
I.1. Вокализмде ылгалдар …………………………………………………. 6
I.2. Консонантизмде ылгалдар …………………………………………… 8
I.3. Ажык болгаш ажык эвес үннерниң ажыглалының онзагайы …….. 13
II-ги эге Лексиктиг онзагайлар
а) Бажың иштинде эт-сеп, аяк-сава аттары ………………………………….. 19
б) Черлик дириг амытаннар, куштар, балыктар аттары ………………….. 23
в) Өгнүң кезектериниң аттары ……………………………………………… 27
г) Төрел харылзаалар илередир сөстер …………………………. ……….. 29
д) Азырал дириг амытаннар аттары ……………………………………….. 32
е) Аъш-чем аттары ………………………………………………………….… 33
ж ) Идик-хеп аттары …………………………………………………. …….… 35
з) Диалектиде табу болгаш эвфемизм сөстер ……………………………… 36
и) Лексика-семантиктиг диалектизмнер ……………………………………. 37
III-кү эге Грамматиктиг онзагайлар
III.1. Морфологтуг диалектизмнер ……………………………………….. 40
III.2. Синтаксистиг диалектизмнер ……………………………………….. 43
Түңнел .................................................................................................................. 45
Ажыглаан литература даңзызы ..................................................................... 47
Информантылар даңзызы ............................................................................... 53
Бажың иштинде улуг эдилелдерни ийи-чаңгыс онзагайлардан аңгыда, колдуунда литературлуг дылга дөмей, а аяк-сава аймаанга хамаарышкан сөстерниң адалгазында ылгалдыг чүүлдер хөйү-биле таваржып турар.
Чижектер: - шугланыыш орлуп каан-дыр, даарап каайт, уруум, кежээ кижи боор.
- Алдынай бир шугланыыш алган, акың бирээни алды. Аржаанга соок няан, берип кагдым.
Чижектер: - Муңгаш үлгүүргеде шаажаңнарны ап берем.
- Муңгаш үлгүүргени чуур болза ики чедир.
- Аржаан үнерде шуглааныышты албас болза ат болгай-ла бис, ийи-үштен ап аар херек.
Чижектер: - Доңгууда шай чылыг поор, кудуп көрем.
- 50 харлаанда белекке берген доңгуу-дур, 20 чыл ажа бергени ол-дур, хөөкүйнүң.
Чижектер: - Борбак-ыяжывыс канчап парган чоор?
- Шаанда мээң кырган-ачам ус-шевер чораан чүме, борбак ыяшты тулган онза кылыр чораан.
Чижектер: - Даң бажында шайны өргүүш-биле тейлеп чажар.
- Өргүүш дээрге шайның үстүн азы сүт чажар херексел диин. Ам-на шопулак-биле чажар апарган шаг-дыр.
Чижектер: - Ыдамнаажыңар утпаңар, баргаш саң салыр болгай бис.
- Ыдамнаажың суп алдың бе, эрткен чылын хагган болгай бис.
Чижектер: - Шаажаң бузуптум авай.
- Шаажаңың эккел, эштеп берейн, чаңгысты ишпес чоор.
Чижектер: - Паарыылдарывыс хирленип каап-тыр, чуптар сен бе, кызым.
- Авай, труд кичээлинде паарыылдар даарап турдувус.
Чижектер: - Кайы кочалды ап аар бис, авай, каттаарда.
- Инекке кочалга сугдан аппарып берем, чуржу.
10. Дээшкин – лит. шиш. Хан аксы дуглаар ыяш.
Чижектер: - Дээшкинден чазап эккелем, оглум. Маңаа дээшкиннер чыткан-на чүве болгай, кайнаар кире бергени ол?
- Хан аскын дээшкинневит, хүреген.
11. Калгак – лит. хымыш. Кандыг-бир чемни былгаарынга хереглээр, ыяштан азы демир аймаандан кылдынган херексел.
Чижектер: - Калгактарывыс кайнаар кире бээди моң.
- Калгак-биле булгаптар сен бе?
Чижектер: - Дөмбүлдү сунувудам.
- Дөмбүлдү база тудуп ал, кочалың дола бээрге, маңаа база чыып аар сен.
Чижектер: - Шопулактарың чыдып калды, база чуп каавыт, оглум.
- Авамдан-на
келген мөңгүн шопулактар-дыр.
14. Хаалга – лит. эжик. Бажыңның, машинаның, шкафтарның дээш бүгү-ле ажыдар чүүлдерниң бир кезээ.
Чижектер: - Хаалганы ики хаг, бажың соой бээр. Санчок калган хаалга диин, ону кылыр кижи-даа чок-ла чедир.
- Өске хаалга кылыр болза ики-дир, бо шагдакының хаалгазы диин.
Чижектер: - Идиш кочалдарыңарга куткулап каңар.
- Чеңгеңниң идиш кочалын ачылап эккелем, кызым.
Чижектер: - Бо сүгени чидиттирбес болза кайын боор, кырган кижи дижинден безин дорайтаан.
- Сүгени Маадырлар алды, сүрүп эккел, оглум, шымда.
Чижектер: - Казанны көрген кижи бар бе?
- Казан калгак болза амыр чедиин, ажыглаарга.
Бо таварылга орус дылдың салдары-биле шой паштың адалгазын хевээр адап турар.
Чижектер: - Сайырга кудуктан суглаар улус бис, чер кудук шуут эмээш чер-дир иин.
- Эрткен чылын шупту сайырларывысты оорлаткан бис, та чүү улус алгаш барган че.
Моон алгаш көөр болзувусса, бо бөлүкте колдуунда аяк-сава аймаан литературлуг дылдан онзагай кылдыр адап турар.
б) Черлик дириг амытаннар, куштар болгаш балыктар аттары
Тывалар шаандан тура оранның кежиин четтирип чорааннар. Амгы үеге чедир ук чаңчыл кадагалаттынып артып калган деп болур.
Таңды – база бир каас-чараш кожууннарның санынче кирип турарларның бирээзи. Таңды кожууннуң эр хиндиктиг чону база аңнаашкын чаңчылын салбайн, чылдың үелериниң аайы-биле таңды кежиин четтирип, амыдырап чоруурлар. Аң-меңни онзагай кылдыр адаары, Таңды кожууннуң чурттакчыларының чугаазында база таваржып турар. Ону дараазында бердинген таблицадан деңнеп көрүп болур бис.
Таңды аялгазында |
Литературлуг дылда |
|
|
1. Улуг-аң – мыйыстыг, эр, чедишкен аңга хамаарыштыр чугаалап турар.
Чижектер: - Бо аңнап чорааш улуг-аң адып алдывыс, Таңды-Уула куруг кагбань, хайырлады.
- Сосед аңнааш улуг-аңга таварышкан, бисте база бергени бо.