Автор работы: Пользователь скрыл имя, 08 Апреля 2013 в 18:55, дипломная работа
Тыва дыл түрк уктуг, ынчангаш түрк дылдарның аймаанга хамааржыр. Чүге дээрге тыва дылда бар сөстерниң хөй кезии ниити түрк дылга дөмейлешкек бооп турар. Тыва дылды X-XV вектерде быжыккан деп Ш.Ч. Сат тыва дылдың диалект ылгалдарының тыптып келгениниң чылдагааннарын мынчаар демдеглеп бижип турар: «Тываларның составынга кирген түрк эвес дылдыг бөлүктерниң дылдарының салдары, артыышкыннары, феодалдыг үеде чуртту аңгы-аңгы шоолуг харылзаа чок кожууннарга чарганы, чер-черниң географтыг ыраа болгаш кызыгаарланчаа, чер-черниң чонунуң амыдырал-чуртталгазының онзагай байдалдары, харылзашкак өске дылдарның салдары дээш оон-даа өске» [Сат 1987: 8].
Киирилде................................................................................................................ 3
I-ги эге Фонетиктиг онзагайлар
I.1. Вокализмде ылгалдар …………………………………………………. 6
I.2. Консонантизмде ылгалдар …………………………………………… 8
I.3. Ажык болгаш ажык эвес үннерниң ажыглалының онзагайы …….. 13
II-ги эге Лексиктиг онзагайлар
а) Бажың иштинде эт-сеп, аяк-сава аттары ………………………………….. 19
б) Черлик дириг амытаннар, куштар, балыктар аттары ………………….. 23
в) Өгнүң кезектериниң аттары ……………………………………………… 27
г) Төрел харылзаалар илередир сөстер …………………………. ……….. 29
д) Азырал дириг амытаннар аттары ……………………………………….. 32
е) Аъш-чем аттары ………………………………………………………….… 33
ж ) Идик-хеп аттары …………………………………………………. …….… 35
з) Диалектиде табу болгаш эвфемизм сөстер ……………………………… 36
и) Лексика-семантиктиг диалектизмнер ……………………………………. 37
III-кү эге Грамматиктиг онзагайлар
III.1. Морфологтуг диалектизмнер ……………………………………….. 40
III.2. Синтаксистиг диалектизмнер ……………………………………….. 43
Түңнел .................................................................................................................. 45
Ажыглаан литература даңзызы ..................................................................... 47
Информантылар даңзызы ............................................................................... 53
Ук сөстерни дараазында арында таблицадан көрээлиңер.
Таңды аялгазында |
Литературлуг дылда |
чеңге |
чаава |
херин |
келин |
ирей, ирем |
бег, бээм |
када |
кунчуг |
акый |
акы |
дом, ним |
дуңма |
эне |
кырган-ава |
1. Чеңге – акызының кадайы.
Чижектер: _ Чеңгем ам чеккээр, бичии манаптыңар.
Бажыңда авам-ачам чогулу, чүгле чеңгем бажың эдип тур.
2. Херин – бодундан бичии эр хиндиктиг дуңмазының азы оглунуң алган кадайы.
Чижектер: _ Анай амыраан, оглу херин эдертип эккээн.
Хеймер оглумнуң кадайы Барыын кожуундан, эки уруг чүме.
3. Ирей, ирем - өөнүң ээзиниң ачазы.
Чижектер: - Иремни көрбедиңер бе, хем өрү бар чыткан диди, балыктаары ол ирги бе?
- Өөм ээзиниң ада-иези ирем-кадам курорттай бердилер, бажыңын бис ээлеп тур бис.
4. Кадам - өөнүң ээзиниң авазы.
Чижектер: - Кадамның кадыы мырай баскыраан диин, караа ол чүме көрбес.
- Кадамның кылбас-тутпас чүвези чок кижи, чай кадында-ла бир-ле ажылды кыла берген турар.
5. Акый – бодундан улуг назылыг улусту, ачазының дуңмазын азы акызын адаары.
Чижектер: - Акый, мени база эдертип алам, Кызыл кирерде.
- Акыый, чеңгем кый деп туур.
6. Дом, ним – бодундан биче назылыг кижи азы дуңмазы.
Чижектер: - Дуу номну иккелем, ним.
- Аваң ажылындан келбеди бе, дом?
7. Эне – эң улуг назылыг херээжен кижи.
Чижектер: - Энемге кандаазындан даарадып аар диин.
- Март 8 таварыштыр энемге берген подаараам-дыр.
Төрел харылзаалар илередир сөстерде улуг-ла өскерилге чок деп болур, чүге дээрге сөстерни кызыра адап-даа турар болза утказынга дүгжүп турар. Бо бөлүкте бердинген сөстерни Бии-Хем кожууннуң чону база бо хевээр, төрел харылзааларын илередирин эскерген бис.
д) Азырал дириг амытаннар аттары
Тыва чон көшкүн амыдыралдыг, мал ажыл-агыйлыг чораан болгаш амга чедир малын малдап чоруурлар. Чер-чурт аайы-биле мал-маганны адаары база тускай. Ук диалектиге хамаарыштыр дараазында мал-маганның адалгазын көрээлиңер.
Чижектер: - Шүрлең че-дирин, ам-даа бичии. Ам хан төрүүр.
- Эрткен чылын элээн шүрлең инектеривис оорга алыстывыс. Оон машка элээн турар че.
Чижээ: - Дөрт харлыг малды сояалаң деп адаар.
Ук сөс төп диалектиге хамааржыр Бии-Хем кожуунда база таваржып турар.
Чижектер: - Шүрлең хураганнарны үзе кажаалаар чедир, уруум.
- Эгезинде шүрлең чүмелер хүлээп алгаш турдувус.
Чижектер: - Хүрбе хураганнарга сигенден каап бээр, оларны үндүрүп болбас, доңа бээрлер.
- Хүрбелерни черле аңгы кышкы кажаага кажаалаар бис.
Чижектер: - Энир чылын элээн хөй сарбаалардан когарадывыс, хомуданчыг-ла чолду.
- Бо сарбаа ам төрүүр боор.
Чижектер: Бо-даа кыраан мал диин, сөөк-дижи үнүп келген. Хөй чыл иштинде ооң ажыын көрүп келдивис.
Малдың сөөк-дижи үнүп кээрге-ле кыраан деп билип аар че.
Азырал дириг амытаннарны хар-назынының аайы-биле ылгап адаанындан ук сөстер литературлуг дылга дүүшпес чүүлдер бар деп чүвени эскерген бис. Ук онзагайлар Бии-Хем кожуунда база таваржып турар.
е) Аъш-чем аттары
Кожуунда аъш-чем аймаан колдуунда орус дыл кырынга чугаалап турар, оларның иштинден чиңгине тыва чемнерни онзагай адап турар таварылгалар бар.
Ынчангаш аъш-чем аймааның адалгазынга хамаарыштыр дараазында онзагайларны эскерген бис.
1. Чээмчи – кургулдай, аңдарышкы. Хойнуң азы өшкүнүң кургулдайын эът-биле катай аңдарып кылыр чем.
Чижээ: - Чээмчиден база хылып аар чедир.
2. Кадаң-хоо - үс чокка кылган далган.
Чижектер: - Кадаң-хоодан кылып аар чени, үстүг далган баарга дээр боор-дур.
- Кырган-авам быжар онза кадаң-хоо кылыр чораан чүме.
Чижектер: - Кулурдан кылып чиир бис бе?
- Авай, кулур чискеп тур мен, кылып бээр сен аа?
Чижектер: - Баарзык кылыры түвектиг че боор.
- Баарзыкты кылып алгаш чиирге амданныг-ла!
Чижектер: - Шаанда кижи чүнү-даа кылырда сарыг үс-биле кылып аар-ла че, ам-на садыг үзү ажыглаар апарган чедир.
- Сарыг үстү чыып аар улус бис, бо чылын хан чыгбадывыс.
Аъш-чемге хамаарыштыр алырга, ук кожууннуң үндезин чурттакчыларының хөй кезии орус дылдың салдарынга алзы берген деп болур, чүгле улуг назылыг, эвээш санныг кижилер диалект сөстерни ажыглаар деп чүүлдү эскерген бис.
ж) Идик-хеп аттары болгаш аңаа хамаарышкан сөстер
Амгы үеде национал хеп кедип турар улус ховар. Ону чүгле кандыг-бир байырлал үезинде кедер апарган. Кожуунда база ындыг.
Таңды кожуунда идик-хептиң адалгазында эвээш онзагай чүүлдер таваржып турар. Оларны көөрге мындыг:
Чижектер: - Джинсы чугур садып алдым.
- Чугурум бичиилеп каан болду шээй.
Чижектер: - Кандаазынга өөренип калган мен, уштуп кааптарга соогу аттыг чедир.
- Кандаазының чаражын аа оглум, кым даарап берди?
Чижээ: Тулуң кедерге чараш-даа боор чейин.
Чижектер: - Чоп чаргаш кылдыр кеттинип алган сен, оглум, соок эвес чеве?