Автор работы: Пользователь скрыл имя, 08 Апреля 2013 в 18:55, дипломная работа
Тыва дыл түрк уктуг, ынчангаш түрк дылдарның аймаанга хамааржыр. Чүге дээрге тыва дылда бар сөстерниң хөй кезии ниити түрк дылга дөмейлешкек бооп турар. Тыва дылды X-XV вектерде быжыккан деп Ш.Ч. Сат тыва дылдың диалект ылгалдарының тыптып келгениниң чылдагааннарын мынчаар демдеглеп бижип турар: «Тываларның составынга кирген түрк эвес дылдыг бөлүктерниң дылдарының салдары, артыышкыннары, феодалдыг үеде чуртту аңгы-аңгы шоолуг харылзаа чок кожууннарга чарганы, чер-черниң географтыг ыраа болгаш кызыгаарланчаа, чер-черниң чонунуң амыдырал-чуртталгазының онзагай байдалдары, харылзашкак өске дылдарның салдары дээш оон-даа өске» [Сат 1987: 8].
Киирилде................................................................................................................ 3
I-ги эге Фонетиктиг онзагайлар
I.1. Вокализмде ылгалдар …………………………………………………. 6
I.2. Консонантизмде ылгалдар …………………………………………… 8
I.3. Ажык болгаш ажык эвес үннерниң ажыглалының онзагайы …….. 13
II-ги эге Лексиктиг онзагайлар
а) Бажың иштинде эт-сеп, аяк-сава аттары ………………………………….. 19
б) Черлик дириг амытаннар, куштар, балыктар аттары ………………….. 23
в) Өгнүң кезектериниң аттары ……………………………………………… 27
г) Төрел харылзаалар илередир сөстер …………………………. ……….. 29
д) Азырал дириг амытаннар аттары ……………………………………….. 32
е) Аъш-чем аттары ………………………………………………………….… 33
ж ) Идик-хеп аттары …………………………………………………. …….… 35
з) Диалектиде табу болгаш эвфемизм сөстер ……………………………… 36
и) Лексика-семантиктиг диалектизмнер ……………………………………. 37
III-кү эге Грамматиктиг онзагайлар
III.1. Морфологтуг диалектизмнер ……………………………………….. 40
III.2. Синтаксистиг диалектизмнер ……………………………………….. 43
Түңнел .................................................................................................................. 45
Ажыглаан литература даңзызы ..................................................................... 47
Информантылар даңзызы ............................................................................... 53
- Бо шагның аныяктары чаргаш кылдыр кеттинеринге ынак, доңмас че нян.
Чижектер: - Орбак хөйлеңиң чоп кедип алган сен?
- Ачам шаанда орбак хөйлеңин ужулбас чейн, оозунга та чүү кончуг ынак турган че. Авам безин ужулдуруп чадап каан кижи.
Чижектер: - Мээң терлиим көрген кижи бар бе тып бериңерем, уруум.
- Терлик чиик-даа, сериин-даа диин.
Идик-хептиң адалгазында үн өскерлиишкиннери болган дээрден башка, колдуунда литературлуг дылга дүгжүп турар, чүгле улуг назылыг улустуң эрги Тыва үезинде турган хептерниң адалгазы онзагай болуп турар.
з) Диалектиде табу болгаш эвфемизм сөстер
Табу (полинези сөс: ta-pu – онзалап айтыр, ыдык) деп термин этнографияга хамаарышкан «хоруглуг», «адап болбас», «ыдык» деп утканы илередир база ол уткаларны дорт көргүскен аттары болур. Хоруглуг база доңгун, дошкун, коргунчуг уткалыг сөстерни ойзуп чымчадыр адаар сөстерни эвфемизм (< гр. Euphemeo – ээлдек чугаалаары) деп адаар.
Ук
кожуунда ажыглаттынып турар та
Табу сөстер |
Эвфемизм сөстер |
Чижектер |
1. адыг
2. өлүр
3. чылан
4. бөрү
|
|
1. мажаалай чазый- лаанда быжар коргунчуг . (Инф. 10)
2. Кожам чайын чок апарды иин, хөөрткүй (Инф. 3)
3. Узун курт бо оранда чок, чүгле Шаңганда бар боор оң. (Инф. 22)
4. Бо кокай кежи-дир, мону даайым аткан кижи. (Инф. 29) |
Таңды кожуунда табу болгаш эвфемизм сөстерни амгы тыва литературлуг дылга дүүштүр адап турар деп чүүл көскү. Чижээлээрге, эней, ирей дээрге улуг назылыг кижилерге деңнеп адап турар.
и) Лексика-семантиктиг диалектизмнер
Даштыкы хевири, адалгазы литературлуг дылдың кайы-бир сөзүнге дөмей, ынчалза-даа ук диалектиде өске уткалыг ажыглаттынып турар сөстерни лексика-семантиктиг диалектизмнер дээр.
Чижектер: - Дарга-биле соодаалашсымза кандыг ирги?
- Соседиң чүнү соодап тур, башкылар семинар чорткан дидир бе, ону билдиң бе?
Чижектер: - Доңгуунуң даштын база чодувут, доңгуу хирлиг тургуспас чоор.
- Бо шагның доңгуулары херчок апарган чедиин хан.
Чижектер: - Сарыг дөмбүлдү эккээр сен шүве.
- Кырган-ачаң дөмбүл алган чээйн, барып эккээр сен бе, Аржаана?
Чижектер: - Изиг демирге ыяштан салывыт че, оол.
- Авай, изиг демирниң хоолайы аңдарлып калган чедир.
Чижектер: - Акыңга шопулактан ап бер, уруум.
- Аржааннаан соонда шопулактар чок иин, та канчап барган, буттуг болза халчып чорупкан дээр.
Семантиктиг диалектизмнерге хамаарышкан сөстер бар, ынчалза-даа литературлуг дылдан өске уткалыг.
Чижектер: - Чөкпекти үстен аңгылаптань бе, кырган-авай?
- Сайырда доңурган үстү садып көрзүвүссе кандыг ирги?
Чижектер: - Ристи кудувут, хайнып турар кылдыр.
- Сахарницага чигирден кудуп калам.
Чижектер: - Сугну кайнаар уруптайн, кочал хостаарым.
- Сок ижер сен бе, уруп бээйн бе? Дыка чаагай амзп көр даан, уруум.
Чижектер: - Дагаа оглундан садып эккелем ним, блины кылып бээр мен.
- Бай-Хаактан Байыровнага бир ячейка дагаа оглун саттырыптым, ам кээрлер боор.
Бо чүүлдү Ш.Ч. Саттың ажылында база бижип турар [1987: 59]. Ынчангаш Ш.Ч. Саттың шинчилеп турган үезинден бээр бо үеге чедир ук чүүл өскерилге чок, хевээр арткан бооп турар.
Ниитизи-биле түңнеп чугаалаарга, Таңды улузунуң чугаазында лексика талазы-биле онзагайлар литературлуг дылдан улуг-ла ылгал чок деп болур. Чүге дээрге, ук онзагайлар литературлуг дыл-биле чергелешкек. Оларның чүгле адалгазы база үн талазы-биле өскерлиишкиннери ылгалды тургузуп турар.
III-кү эге. Грамматиктиг диалектизмнер
Грамматикага дылдың морфологтуг болгаш синтаксистиг тургузуглары хамааржыр. Көрүп турарывыс девискээрде морфологтуг диалектизмнер база эвээш эвес таваржып турар.
Таңды улузунуң чугаазында литературлуг дылга дүүшпес грамматиктиг онзагайлар эвээш эвес болуп турар. Ол онзагайларның аайы-биле диалектизмнерни дараазында бөлүктерге чарган бис.
Чүве ады
Чүве ады дээрге чугааның ийи кол кезээниң бирээзи болгаш чүве көргүзер чугаа кезээ болур [Сат, Салзынмаа 1980: 89].
Чүве адынга хамаарыштыр шинчилеп турарывыс аялгада онзагайлар эскерттинмээн.
Демдек ады
Демдек ады дээрге чүвелерниң шынарын болгаш демдээн көргүзер чугаа кезээ болур [Сат, Салзынмаа 1980: 119].
Шинчилеп турар ажылывыста демдек адынга хамаарыштыр алырга, чүгле быжар, тендии, онза деп сөстерни улам күштелдирер чадага ажыглаар.
Чижээ: Шаанда май 1 дээрге, тендии онза, чараш эртер турган.
Ук онзагайга хамаарыштыр, чүгле падеж категориязында эвээш онзагайлар таваржып турар. Олар колдуунда бээриниң болгаш үнериниң падежтеринде элээн ылгалдыг чүүлдер эскерттинип турар.
а) Бээриниң падежи.
Сөс соонга хамаарылга чаңгыстың хевириниң санында бирги арында (-ым, -м) немежип турда, ук дүлей үннүң соонга -ка вариантылыг апаар. Бо таварылга ам деп үе илередир сөсте (амка чедир) база төрел-бөлүк харылзаалар илередир сөстерге немежип турар: ачамка лит.ачамга, кадамка лит.кадамга, уруумка лит.уруумга.
Чижектер: Кадамка ужуражыдайн.
Кызылда уруумка бо снупканы чедирип берип көрем, олгум.
Амка чедир өрезин төлевээн диин.
б) Үнериниң падежи
-дан деп кожумактың д деп ыыткыр үнүн н деп аяар үн солааш, -нан деп кожумакты тывылдырып турар таварылгалар бар: бажыңнан лит. бажыңдан, агбаннан лит. агбандан, Дүргеннен лит. Дүргенден.
Чижектер: Дүргеннен бээр чорааш келдим.
Бажыңнан сандайны эккелем.
Агбаннан чыып алгаш салывыдайн.
Морфологтуг
арга, азы кожумактаашкын аргазы,
дээрге янзы-бүрү чогаадылга
Дус деп чүве адының соонга а деп вариантылыг кылыг сөзү чогаадыр кожумак немежир тургаш, -та деп кылыг сөзү тургузар кожумак немежип турар: дуставаан лит. дузаваан.
Чижээ: Шайны дуставаан мен.
Хамаарылга категориязы дээрге бир чүвениң өске бир чүвеге хамааржыры болгаш ону илередир кожумактар болур [Сат, Салзынмаа 1980: 104].
Хөйнүң санында үшкү арынның кожумааның сөс дазылынга немешкеш, ооң аяар в, л, ң деп ажык эвес үннерниң ажык үннер аразынга тургаш чиде бээр: бажыывыс лит. бажыңывыс, амыдыралыс лит. амыдыралывыс, классчыс лит. классчывыс.
Чижээ: Бир классчыс Красноярскиде.
Бажыывыс документизин чаа кылдырып алдывыс.
Чүвелерни, оларның демдээн болгаш кылдыныын дорт адавас, чүгле айтып чоруур сөстерни ат оруннары (лат. pronomen) дээр [Сат, Салзынмаа 1980: 221].
Ынчалза-даа чүвелерни шуут-ла ол, бо, ынча, ындыг деп айтыр ат оруннары бар [Сат, Салзынмаа 1980: 225].
Таңды аялгазында ол, бо, дуу деп айтылганың ат оруннарының ийи аңгы вариантызы тус черниң улузунуң чугаазында ажыглаттынып турарын эскерген бис.
а) Үнериниң падежиниң хевирлери онзагай, ооң бурунгу хевири артып калган болуп турар: монуун лит. моон, дунуун лит. доон (доон).
Чижектер: Монуун узуп ал даан, мында арыг чедир.
Дунуун келдим.
б) Ол, бо деп айтылганың ат оруннарынга бээриниң падежиниң кожумаа немешкенде үн солчулгазы болуп турар: бота лит. маңаа, доота лит. доо аңаа, аата лит. аңаа.
Чижектер: Бота журнал кайы? лит. Бо маңаа журнал кайы?
Доота салып кал лит. Доо аңаа салып кал.
Аата чытты чоп, кайнаар кире бергени ол? Лит. Аңаа чытты чоп, кайнаар кире бергени ол?
Кылыг сөзү (англ. verv) дээрге дылда ийи кол чугаа кезектериниң бирээзи болур болгаш чүвелерниң кылдыныын база турум байдалын илередир чугаа кезээ болур [Сат, Салзынмаа 1980: 140].