АҚШ-тың қазіргі саясаттағы рөлі

Бір жағынан ел ішіндегі қатаң цензуранын жойылуы, екінші жағынан, Қазақстанның және басқа мемлекеттердің мәдени мекемелері мен білім беру орындарымен байланыстардың кеңеюі қазақ халқының әлемдік мәдениетке етене жақындауына және әлемдік қауымдастыққа кіруіне септігін тигізеді. АҚШ үкіметтік деңгейде, сонымен қатар әр түрлі қорлар көмегімен /Сорос қоры, Макартур қоры және т.б. қорлар/ Қазақстан ғылымдары мен өртістеріне гранттар ұсынады. Қазақстандықтар әр түрлі мамандықтар бойынша АҚШ-та дайындықтардан өтеді [31].

Тараптар ынтымақтыстықтың құкықтык. негізін күшейтуге айрықшы  көңіл бөледі. Қазіргі кезде саяси, сауда-экономикалық, әлеуметтік, ғылыми және мәдеии салаларда жетпістен астам екі жақта құжаттар жұмыс істейді.

2001 жылдын 11 қыркүйегінен кейін халықаралық антитеррористік науқан басталысымен каспийдің маңызы батыс елдері үшін құрт арта түсті. Соңғы кездері бұл анық байқалады. Сондықтан осыған байланысты, неліктен бұлай болып отыр деген сұрақ ортаға шығады? Бұл мәселені бірнеше ссбсп термен ашуға болады [32].

Біріншідеи, АҚШ-тағы ланкестікке байланысты әлемдегі жалпы і сосаяси жағдай өзгерді, мұның өзі бать ста олардың Таяу Шығыс аймаі ындап.і іпергетикалық іәуелділікті азайту теңденциясын күшейте іұсгі.

Екіншіден, түтасгай алганда дүниежүзілік энергетика рыногында жағдай орнықты болмай отыр. Әлемдік рыноқа мұнай шығаратын негізгі ондірушілер арасындағы босеке ширығып барады.

Үшіншіден, Каспийдің  негізгі энергетикалық қорын  пайланау кезеңі жақындап келеді. Каспий шельфін барлау жұмыстары соңғы кезеңіне аяқ басты. Мұндағы ресурстар картасы неғүрлым айқындалып келеді, ынта тугызыи отырған мұнайлы аудандардың қарасы анықталып та қалды.

Осыдан келіп, мұныц барлығы Каспий ймағы төңірегіндегі геосаяси құрссгі күшейгіп оіыр. Атаи өту қажет, бұл процеске объсктивті қалыптасқаи жағдайларді.іц салдарынаи көптеген мемлекеттер озін-өзі кагысуға можбұр болады екен. Каспий гөңірегіндегі бірнеше күштің орталықтары, атап өтетін болсақ олар-АҚШ, Ресей, Қытай, Еуропалық Одақ, Түркия, иран, Парсы Шығанағынын аса маңызды өмірлік мүдделері айрықша өткір қақтығысқа түскен. Күмән жоқ, мұның дәлеліне-батыс дипломатиясының Закавказье аймағында белсенділік танытуы, антитеррорлық күресте күш біріктіруді кеңейтуі, Каспийде 2002 жылдың тамыз айында соңғы он жылдағы ең ірі Ресей-Қазақстан әскери-теңіз жаттығуларының өтуі, АҚШ-тың Каспийдің бойындағы ірі мемлекет-Иранды «зұлымдық бмідеуі» деп аталатын шеңберге енгузуі жатады [33].

Осыған байланысты, Н.Ә.Назарбаевтің пайымдауы бойынша  Каспий маңындағы геосаяси координаттар анықтамасына қатысты негізгі көзқарастарды ескере отырып, түтастай алғанда бұл аймақты Солтүстік-Оңтүстік және Шығыс-Батыс жерлері бойынша өзінше бір геосаяси қақпа деп сипаттауға болады. Сонымен қатар оны өзімен шектес аймақтардағы геосаяси жағдайлардан бөліп қарудың да бізше реті жоқ.

Осы мәселеге назар аудару қажет. Түтастай алғанда  қазірдің өзінде аймақтағы орта мерзімдік кезеңдегі стратегиялық тұрақтылық энергетикалық немесе экологиялық аспектілерге емес, Каспий төңірегіндегі геосаяси құрылымын өзгерісіне байланысты болмақ. Сондықтанда мына жәйт талассыз шындыққа айналып келеді. Каспий мен Каспий маңындағы аймақтың геосаяси маңыздылығы бүгінде артқан ұстіне арта тұседі. Дәстүрдегідей мұндай геосаясат түрғысынан жоғары мән берілуі процесінде Каспий теңізі шельефінде және Каспий маңы аймағындағы құрлық бөлігінде қазірге дейін ашылған, сондай-ақ әліде зерттеліп анықтала тұсетін қуаты мол көмірсутегі мен табиғи газдың болжамды қоры ерекше орын алады. Бір жағынан, Каспийдің мұнай-газ қоры мен оған деген жоғары ынта-ықластың белгілі бір сәйкессіздігі бар сияқты көрінуі мүмкін. Онда бұл жағдайға басқа қырынан да үңілуге болады [34].

Дипломдық жұмыста Каспий аймиғына көңіл бөлу, оның маңыздылығын арта тұсетініне күмән жоқ. Сондықтан бұл мәселені ашу, АҚШ-тың негізге стратегиялық мақсаттарын жан жақты зерттеумен сипаттауға болады. Әлемдік қара алтын қорының Парсы шығанағы сияқты алтын аймақ ойыншылары мен салыстырғанда Каспий теңізінің көмірсутекті энергиялық қоры әжептеуір аздау екендігінде күмән жоқ.

Алайда мынаны ескеру қажет секілді. Каспий төңірегіндегі  елдердің басым көпшілігі, демек Каспий теңізімен тікелей шектесетін елдер энергиялық қуаты зор шикізатты әлем деңгейіне шығаратын ірі-ірі мұнай-газ өнімдерін сатушылар болып табылады. Мәселен, Ресей мен Иран мұнай, газ өнімдерін сыртқа шығарып сатудан дүниежүзілік мұнай экспорты санатында ол Сауд Арабиясынан кейін үшінші эрынды иеленіп келеді [35].

Егер бұлай болса Каспийдің көмірсутегі қорының мөлшері дүниежүзілік шикізат өнімінің жағдайды жаңа сапада өзгерте алатын қосымша көлем бола алады. Тек Каспий арқылы ғана кейбір мемлекеттер негізгі мұнай шығаратын елдер жіктелісінде ресми түрде бірінші орынға жылжуы мүмкін. Бұл арада мына жайды да үмытпағаны жөн: бұл жүйеде тек кімнің қандай орынға ие болуы ғана мұнай экспорттайтын елдердің геосаяси артықшылыққа қол жеткеізуінде аса мәнді рөл атқарады.

Міне ресми емес осындай астарын теке тірес жарыстың салдарынан келіп Каспий төңірегіндегі геосаяси жағдайға жаңа даудамайлар қара көрсетіп отыр. Бұл жерде Ресейдің алатын орнм барған сайын маңызды бола беретін түрі бар. Ал АҚШ болса оны алқанында ұстағысы келеді. Сондықтан АҚШ-тың аса маңызды геосаяси саясаты астартын саясатты жүргізуде АҚШ Ирактағы мұнай құбырларды өз қолында ұстай алмайтынына көзі жеткеннен кейін стратегиялық саясатын өзгертті. МҰнда Қазақстан оның басты серіктестігіне айналды. Басқа бір жақтан Кавказ елінде өз позицияларын мығымдастырғысы келген Буш үкіметі Грузияда ұстанымдарын арттыра тұсірді.

Сондықтан Каспийдің  маңызын ашу АҚШ Қазақстанға  кеден қызығушылығына ашатынына күмән жоқ. Бүгінгі таңца Каспийдің барлық ірі көлік қатынастарының дәлізі бір бағытқа-тек Ресейге қарай шығады. Осы бағыт арқылы ғана Какспий мұнайы батыс рь ногына жеткізіледі. Сол үшін Батыс елдерімен бір жақтан Ресей бәсекеге енсе, екінші жақтан АҚШ өз мүдделерін арттыруда [36].

Түрікменстанның, Өзбекстан мен Қазақстанның газы да экспортқа Ресей арқылы жәнелтіледі. Магистралді мұнай құбырларын салу құрылысына КТҚ қызметінің біртіндеп алға басуына байланысты жан кіре бастады. Бұдан соң «Трансмұнай» мемлекеттік компаниясы жұмысын өрістетіп, 2000 жылдың көктемінде Шешенстанға соқпай Дағыстан жері аркылы Баку-Новороссийск мұнай құбырының жетпей тұрған бөлігін салып шықты. Соның нәтижесінде Новороссийскінің терминалдарына Әзірбайжан мұнайын кедергісіз жеткізіп тұру қамтамасыз етілді.

2000 жылы магистральді мұнай құбырларының тағы да басымдылығы жоғарғы екі бағытты анықтады: олар-Балтық құбырлар желісінің жүйесі және Йон Российскіге Украиианы айналып өтіп, Суходольная-Родтоновская бағыты бойымша жартылай магистраль [37].

Балтық құбырлар желісінің, жүйесі арқылы Орал мен Сібірдің мұнайы Балтық теңізінде салынып жатқан Ресейдің Приморск терминалдарына Латвия мен Литваның порттарын пайдаланбай-ақ неғұрлым қысқа әрі арзан жолмен жеткізілетін болады. Сондықтан АҚШ үшін жүргізіп жатқан геосаясаты маңызды орынға иеленеді.

Егер бұл жобалар толық көлемінде жүзеге асырылатын болса, онда Балтық құбырлары желісінің өзі-ак Балтық елдерінің портттарында қазіргі жөнелтіліп жатқан мұнайдын тең жартысынан астамын өңдеп жөнелте алар еді.

Балтық құбырлар желісі жүйесінің бірінші кезегінің жүк жөнелту мүмкіндігі жылына 12 миллион тонна. Ол үшін 270 мың киллометр мұнай құбыры мұнай құятын терминал және мұнай қоймасы салыну көзделген. Ал бұл жобаның келесі екінші кезегін іске қосу тағы да жылына 17 миллион тонна мұнай жәнелтуге мүмкіндік береді. Ілгері болашақта бұл жүйенің мүмкіндігін 32 миллион тоннага дейін жеткізу көзделген. Осы мәліметтерге қарағанда АҚШ бұл көрсеткіштердің тиесілі пайызын өзінің қалтасына салуды көздеп отыр. Сондықтан Қазақстан бір жақтан Ресейдің антипагиясын оятып алмау саясатын жүргізіп, екінші жақтан тиымды жолдарды іздестіруде. Сол үшін АҚШ пен Қазақстан арасындағы қарым-қатынас екі елдің пайдасы тең бөлініпп шешілуді қажет етеді [38].

Суходольная-Родионовская мұнай құбырының үзындығы 250 километр. Демек бұл қазіргі Украина жері арқылы өтетін бағыттан 100 километр қысқа. Ал мұнай тасымалдау қуаты жылына 26 миллион тоннаны құрастырады. Жобаның құны 180 миллион доллар. Оның құрылысы осы таяу уақытта аяқталмашы. Каспий шельфінің Қазақстанға тиесілі бөлігінде мұнай өндіруінің артуына байланысты шамамен 2010 жылға қарай /Н.Ә.назарбаевтің пайымдауы бойынша/ КТК бойымен тағы бір мұнай құбырын тарту мәселесі туындауы мүмкін [39].

Қазіргі жүзеге асырылып жаткан бұл : собалардан басқа Еуропаның бірнеше елдері арқылы Адриакатидадағы Хорват порты Омишальге дейін мұнай құбырын тарту жоспары да бір көрінеді. Бұл дружба-Адрия жобасымен толық сәйкес келеді. Бұған қоса Газпромның экспорт саясатындағы жоспарларып ескеру қажет. Олардың жұмысы қазірдің өзінде басталған Украинаға сокпай Белоруссия арқылы өтетін Ямал-Еурома газ құбырының бірінші учаскесі және Қара теңіздің астымен Түркияға тартылатын «көгілдір ағыс» деп аталатын аса ірі жоба.

Ресей компаниялары Ресейдің өз ішіндегі мұнай-газ қорларын таратып тасымалдауы аяқталғаннан кейін Каспий аймағын игеруді жеделдете бастады.

Осыған орай АҚШ-тың да соңғы уақыттары Каспий аймағына зор ынта таныта бастағаны өзінен-өзі түсінікті. Ақ Үйдің қазіргі әкімшілігі Каспий аймағының маңызына мән беруі бірден байқалады. АҚШ-тын, энергетикалық стратегиясында -бұл аймақтың өзіндік орны арта түседі. Ішінара айтқанда ол мына тұрғыдан көрінеді:

-Баку-Жейхан құбырын тарту жобасы бұрынғысынша қолдау тауып отыр;

-Қашаған кенешінен көмірсутекті қазынасьшың елеулі қоры табылғаннан кейін Вашингтонның бұл аймаққа ынтасы тіпті жандана түсті.

Мұның өзі АҚШ-тың әрекетін ширатты, оның ішінде Қазақстан рыногында жұмыс істейтін Еуропа инвесторларының мүмкіндігін жұмылдыру арқылы жүргізілетін іс-қимылдар бар.

Әрбір ынталы тарап Касиий байлығының түпкілікті әлуеті қандай екені туралы хабардар. Шынында да бағалаулар бойынша мұндағы мұнайдың дәлелденген корының өзі 4-6 млрд. тоннаны құрайды немесе бұл әлемдік кордың үш пайызына тең. Қазірдін, өзінде Каспий мұнайының өндіру кәлемі дүние жүзі бойынша өндірілген мұнайдың 1,5 пайызын, ал Таяу Шыгыс елдері бойынша 4 пайызды құрайды. Жалпы алғанда 2010 жылға қарай Каспийдің өндірістік әулеті 150-200 миллион тонна болады деп бағалануда немесе бұл сол кездегі Таяу шығыс елдерінің өндірістік қуатының 12 пайызына теңдеседі [40].

Каспийдің минералдық қоры осы өңір тиімділігі жоғары бірқатар өндірістер мен өнеркәсіп кешенін кең түрде дамытуға жеткілікті. Сондай-ақ Касиий жағалауыидағы елдер азат еткен, Түркіменстан, Әзірбайжан, Ресей, Ирак өздерінің экономикалық проблемаларын дүниежүзілік рыногына энергетикалык шикізат шығару арқылы шешуге ұмтылыс жасауда. Сондықтан мына жағдайды атап өту қажет. Каспий бойындағы мемлекеттердің стратегиясы бұл  ймақтағы отын-энергетика кешенін дамытуға ауқымды көлемде шетелдік инвесторларды тартуға неізделіп жасалып отыр.

Мәселен, Каспий мұнай мен газын өндіріп, іске жаратуға бұл күнде кырықка тарта компания қатысуда, олардың ішінде АҚШ-тан он бір, Жапониядан бес, Англиядан төрт, Франциядан үш, Түркиядан үш т.б. Мұнымен катар мына жайды да атап өтпеске болмайды. Каспий аймағы жаңа коммуникация жүйесінің нак ортасында орналаскан. Бұл аймақ аркылы халыкаралык маңызы бар мынандай көлік қатынастары өтеді: ТРАСЕСА, Солтүстік, Оңтүстік, ТАЕ ВОЛС дәліздері, әуе жолы қатынастары. Бұлар алдағы уақытта Еуразия косқұрлығындағы көлік-коомуникацмя байланыс торабында маңызды орын алуы мүмкін. Аймақтың Шығыс пен Батыс, Солтүстік пен Оңтүстік арасындағы қатыната транзиттік маңызы да артып келеді. Сол арқылы тасымалға кететін уақыт қазіргі теңіз жолына қарағанда әлдеқайда қысқармақшы [41].

Каспий аймағы Еуразия экономикасының. жаңа әлі қалыптасу үстіндегі бөлігі. Бірқатар бағыттар бойынша аймақтык өзара қарым-қатынасты дамыту үшін Каспийдің экономикалык болашағы анық байқалады. Еуропа мұнаймен газды сырттан алдыруды диверсификациялауға ынталы, Таяу Шығыс елдеріне тәуелділікті азайтуға тырысады. Сондықтан Еуропа елдерімен АҚШ Каспий маңына өз қызығушылықтарын арттыра түсегініне күмән жоқ.

Энергия шикізатына мүлде зәрулік көріп отырған Түркия үшін Каспийден мұнай құбырларын бұл бағыты бойынша Түркия Республикасы және Иранмен бәсекелестікке түседі.

Шельфтегі Қазақстан секторы болашағы зор мұнайлы аймақ болып табылады. Каспий шельфінің Қазақстан өңірінде тұтастай алғанда оннан астам белгілі ұлтаралық корпорациялар жұмыс істейді. Олардың арасында Тексако-Мобил, Би Пи Амоко, шелл, Шеврон және т.б. Каспийде американдык ұлтаралық корпорациялар неғұрлым белсенділік танытуда. Америка капиталы Каспий шельфінің Әзірбайжан белігі бойынша жүргізілетін жұмыстардың бас үйлестірушісі АМОК-ті бақылауға алған. Ал оның Каспий құбырлары консорциумының магистралді бағыттарын түпкілікті анықтауда да маңызды орын бары белгілі.

Каспий аймағында Шеврон корпорациясы дсрбес әрі өте белсенді рөл танытып келеді және бұдан былайда таныта бермек. Бұл бағьпта маңызды жағдайды атап өткен жөн. Қазақстан мен шеврон бір-біріне тең дәрежеде ынталылық танытты. Шеврон Батыс Қазақстандағы алдын ала жүргізілетін және бастапқы жұмыстарға ірі көлемде инвестициялар жұмсады, ол болашақта да сондай көп инвестициялар жұмылдыруды жоспарлауда.

Батыс сарапшылары  Шеврон акцияларының құндылығы артқанын теңіз келісім шарты жасалуымен тікелей байланысгырады. Қазақстан бұл келісімшартты кең түрде жарнамалай отырып, оны елді экономикалық дағдарыстан алып шығудың басты жолдарының бірі деп қарады, өйткені Шевронның Қазакстанда болуының өзі коптеген жекеменшік шетел инвесторларының келуіне үлкен кепілдік еді. Каспий мұнайын игеру жобаларында АҚШ-тан басқа Батыс елдерінің, әсіресе Франция, Италия және Ұлыбританияның ұлтаралық корпорациялары да белсенді жұмылдырылған [42].

Атап өткен жөн, дүниежүзіндегі көшбасшы мұнай компаниясы болып есептелетін Exxon Mobil бүкіл күшін мұнай мен газға шоғарландырып, энергияның жаңа жаңа көздеріне және қоршаған ортаны сақтаудан бұрынғы дәстүрдегіден басқа әдістерді қолдануға мүлде аз көңіл бөліп келеді [43].

Олай болса, дүниежүзілік ауқымда таяу болашақта энергияның қайталанбас көздерін қайталануға болатындай жолдармен алмастыру мүмкіндігі жайына қала тұрады. Шамасы бұл мәселе тек энергия шикізаттарының табиғи қоры әбден шегіне жетіп, сарқыланғанда барып шұғыл түрде қойыла бастауы мүмкін. Ресей компанияларының өзі Exxon Mobil идеологиясын ұстанып отыр.