Беларускія землі ў другой палове XVII – XVIII ст.

У дзевятым раздзеле вызначаўся парадак прызначэння рэгента  на выпадак хваробы, палону або непаўналецця караля; дзесяты раздзел вызначаў асаблівасці вучобы дзяцей караля і  нагляду за іх выхаваннем.

Апошні, адзінаццаты, раздзел  канстытуцыі прысвячаўся ўзброеным сілам, якія павялічваліся ў некалькі разоў і складаліся са шляхецкага апалчэння і рэкрутаў з сялян. Армія падпарадкоўвалася выканаўчай уладзе і павінна была прысягаць на вернасць народу і каралю, на абарону дзяржаўнай канстытуцыі.

 Канстытуцыя 1791 г. – гэта першая спроба карэннай рэформы дзяржаунага ладу Рэчы Паспалітай, праведзеная зверху, без крыві, без пік і тапароў. Яна засведчыла, што справа незалежнасці дзяржавы неадлучна звязана з сацыяльнымі рэформамі, асабліва з сялянскай рэформай.  

 

 

 

 

 3.3 Паўстанне Тадэвуша Касцюшкі.

 

Напярэдадні паўстання  на працягу 1793 г. – пачатку 1794 г. на тэрыторыі  ВКЛ вялася яго актыўная падрыхтоўка, якое павінна было пачацца адначасова ў Кракаве, Вершаве, Вільні. Падрыхтоўка  паўстання кіравала група патрыётаў, вымушаных пакінуць краіну і выехаць у Лейпцых і Дрэздэн. Сярод іх, акрамя Т. Касцюшкі, былі Г. Калантай, І. Патоцкі і іншыя. Цэнтрам падрыхтоўкі была Вільня.

24 сакавіка 1794 г. у Кракаве  ўспыхнула паўстанне, у якім  прынялі ўдзел шляхта, мяшчане  і некаторая частка сялян. На чале паўстання стаў генерал-лейтэнант Андрэй Тадэвуш Банавентура Касцюшка, які быў абвешчаны вышэйшым і адзіным начальнікам узброеных сіл і кіраўніком усяго паўстання. У гэты ж день быў абвешчаны Акт паўстання грамадзян, жыхароў Кракаўскага ваяводства, і Касцюшка прынёс прысягу, у якой абавязаўся давераннай яму ўлады не ўжываць у чыіх-небудзь асабістых інтарэсах, а толькі для абароны целасці граніц, вяртання самаўладдзя народа, усталявання ўсеагульнай свабоды.

 Асноўнымі мэтамі  паўстання былі: пазбаўленне ад іншаземнай акупацыі, барацьба за поўную суверэннасць Рэчы Паспалітай, аднаўленне яе ў межах 1772 г., вяртанне рэфарматарскіх рашэнняў Канстытуцыі 3 мая 1791 г. Лозунг паўстання – “вольнасць, цэласць, незалежнасць”.

24 красавіка 1794 г. пасля вызвалення Вільні паўстанне ахапіла Літву і заходнюю Беларусь. Быў утвораны самастойны орган па кіраўніцтве паўстаннем – Найвышэйшая Рада Вялікага Княства Літоўскага. Склад Рады павінен быў папоўніцца прадстаўнікамі паўстанцкіх сіл з паветаў і ваяводстваў, што стварала магчымасць яе пераўтварэння ў прадстаўнічы рэвалюцыйны орган.

Паўстанне зрабіла спробу аб’яднаць разам інтарэсы перадавой часткі шляхецтва, сялянства і гарадскога насельніцтва. Кастюшка заклікаў да  ўдзелу ў паўстанні прадсаўнікоў усіх веравызнанняў. Асаблівая ўвага была выказана ім да праваслаўнага святарства і насельніцтва. Ім была паабяцана поўная роўнасць і самастойнасць. Паланецкім універсалам (7 мая 1794 г. ) Касцюшка адмяніў асабістую залежнасць сялян. Сяляне, якія пайшлі ў паўстанне (касінеры), вызваляліся ад прыгону. На тэрыторыі Беларусі ў паўстанцкіх атрадах сяляне складалі да адной трэці іх колькасці.

За кароткі тэрмін ( з красавіка па верасень ) на Беларусі ў паўстанні прыняло ўдзел  да 25 тыс. чалавек. Найбольш буйныя бітвы беларускіх касцюшкаўцаў адбыліся пад в. Паляны  ( 7.05),в. Солы (25.06), Слонімам (4.08), Любанню (4.09), в. Крупчыцы (17.09). пад Крупчыцамі адбылася самая вялікая бітва часоў паўстання.

10 кастрычніка 1794 г.  каля Мацяёвіцаў, адбылася бітва  паміж польскім корпусам Т. Касцюшкі і расійскім корпусам  І. Ферзена. Бітва скончылася паражэннем польскага корпуса. У палон трапілі цяжкапаранены Т. Касцюшка, генералы К. Серакоўскі, І. Каміньскі і К. Князевіч. Рэшткі польскага корпуса на чале з генерал-маёрам А. Панінскім адышлі да Варшавы. 
        На Варшаву рушыла расійскае войска. А. Сувораў атрымаў загад камандаваць усімі расійскімі войскамі ў Польшчы. Аб’яднаныя расійскія карпусы 4 лістапада ўзялі прадмесце Варшавы Прагу, знішчыўшы па загаду абаронцаў, і насельніцтва (18 тыс. чал.). З 14 тыс. салдат і афіцэраў,што абаранялі Прагу. Пры абароне Варшавы загінуў і Я. Ясінскі. 6 лістапада горад капітуляваў. Рэшткі паўстанцкіх войск на чале з Т. Ваўжэцкім адступалі на поўдзень, дзе 16 лістапада пад Радошыцамі былі рассеяныя расійскімі войскамі. Паўстанне 1794 г. закончылася.   

Паўстанне 1794 г. на Беларусі пратрымалася крыху болей 5-ці месяцаў. Але яно змагло адцягнуць на сябе значныя сілы расійскіх войскаў. Гэта не дазволіла адразу кінуць іх супраць атрадаў Т. Касцюшкі. Адной з прычын паражэння паўстання на тэрыторыі Беларусі з’яўлялася адсутнасць адзінага камандавання, належнага ўзаемадзеяння ў паўстанцкім войску,няздольнасць вайсковага кіраўніцтва. Але галоўнай прычынай бачыцца палавінчатасць аб’яўляных рэформаў, пастаянная аглядка на шляхецтва, якое не хацела дапускаць рэвалюцыйнага выступлення сялянства і мяшчанства.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Заключэнне

 

Войны Рэчы Паспалітай у другой палове XVII – XVIII ст., якія ў той ці іншай ступені закраналі Беларусь, не прынеслі і не маглі прынесці ёй якіх-небудзь здабыткаў. Наадварот, руйнаваліся гарады і вёскі, скарачалася насельніцтва. Але разам з тым трэба адзначыць і той факт, што вызваленчая барацьба беларускага народа ў сярэдзіне XVII ст. уз’яднанне Украіны з Расіяй засталіся ў народных марах і надзеях як рэальны шлях свайго вызвалення ад нацыянальна-рэлігійнага прыгнёту.

Аднаўленне разбуранай эканомікі Беларусі адбывалася ў  абстаноўцы разлажэння феадальна-прыгонніцкай сістэмы, ва ўмовах феадальнай анархіі, усеўладдзя магнатаў, шырокіх эканамічных і палітычных прывілеяў шляхты і жорсткай эксплуатацыі сялян і гараджан, а таму зацягнулася на доўгі час і не закончылася да ліквідацыі Рэчы Паспалітай. Палітычны крызіс, якім даўно ўжо хварэла Рэч Паспалітая, перарастае ў агонію і вядзе дзяржаву да канчатковай згубы.

Канстытуцыя 1791 г. – гэта першая спроба карэннай рэформы дзяржаунага  ладу Рэчы Паспалітай, праведзеная  зверху, без крыві, без пік і  тапароў. Яна засведчыла, што справа незалежнасці дзяржавы неадлучна звязана  з сацыяльнымі рэформамі, асабліва з сялянскай рэформай.  

Паўстанне Т. Касцюшкі мела сусветна-гістарычнае значэнне, бо стварала рэвалюцыйны асяродак ва Усходняй Еўропе і стала працягам Вялікай  французскай рэвалюцыі. Яно выклікала ненавісць з боку манархаў суседніх дзяржаў. Мэты паўстання на Беларусі і ў Літве былі больш радыкальныя ў параўнанні з праграмай паўстання ў Польшчы. Віленская праграма была разлічана на больш паслядоўныя рэформы, у тым ліку прадугледжвала вызваленні сялян ад прыгонніцтва. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Спісак літаратуры

 

1 Грыцкевіч В. Два  погляды на адну канстытуцыю  // Полымя. – 1993. – № 9.

2 Грыцкевіч А. П.  Паўстанне 1794 года: перадумовы, ход,  вынікі // Беларускі гістарычны часопіс. – 1994. – № 1.

3 Емяльянчык У. П.  Паланез для касінераў. – Мінск:  Беларусь, 1994. 

4 Казакоў Ю. Л., Каханоўскі  А. Г., Лойка П. А. і інш.  Гісторыя Беларусі: Вучэбны дапаможнік. – Мінск: ВП Экаперспектыва, 1997.

5 Касцюк М. П., Біч  М. В., Ігнаценка І. М. і інш. Нарысы гісторыі Беларусі: у 2 ч. Ч. 1 – Мінск: Беларусь, 1994.

6  Новік Я. К., Марцуля Г. С. Гісторыя Беларусі: у  2 ч. – Мінск: Выш. Школа, 2006.

7 Пашкевіч У. ВКЛ  у Паўночнай вайне (1700 – 1721гг.) // Беларускі гістарычны часопіс.  –  1995. – № 3.

8 Чудаков М. Ф. Конституция Речи Посполитой 3 мая 1791 г. – Минск : Право и экономика, 2005.

9 Юхо Я.А. За вольнасць  нашу і вашу: Тадэвуш Касцюшка. – Мінск: Навука і тэхніка, 1989.

10 Юхо Я. А. Канстытуцыя  Рэчы Паспалітай 3-га мая 1791 г.  і Беларусь // Веснік БДУ. Сер. 3. Гісторыя. Філасофія. Паліталолія.  – 1996 . – № 3. – с.85 – 89.