Берасцейская церковная уния

Вяртаючыся да народжанай 1596 годам  палемічнай літаратуры, трэба адзначыць, што яна яшчэ не даследавана як з'ява беларускай гістарыяграфіі і  крыніцазнаўства. Даследуючы яе, трэба  мець на ўвазе, што яна ў свой час  фармавала грамадскую думку і  ўплывала на ход падзей.

Палемічны тон першых пакаленняў уніязнаўцаў  залішыўся ў літаратуры і да нашага часу. Апаненты ўзаемна закідваюць адзін аднаго аргументамі, якія, паўтораныя ў дзесятках і сотнях прац, прымаюць нават вучоныя, часам не спыняючыся перад тым, наколькі яны абгрунтаваныя.

У другой палове ХVІІІ ст. гнеўна выступаў супраць уніі ў сваіх публіцыстычных працах магілёўскі ўладыка Георгій Каніскі[34], які даказваў яе незаконнасць на беларускіх землях і лічыў праваслаўе сімвалам іх незалежнасці ад "тлетворнага" ўплыву Захаду.

У Расійскай імперыі і СССР уніяцкай праблематыцы, якая надта ж закранала  пякучыя пытанні сучаснасці, было наканавана доўгае і сумнавядомае жыццё. Навуковая распрацоўка праблемы пачынаецца з канца ХVIII cт, калі змена рэлігійна-палітычнай сітуацыі ў гэтым рэгіёне Еўропы паставіла пытанне аб далейшым лёсе уніяцкай царквы і ажывіла цікавасць да яе гісторыі, і актывізуецца з 60-х гадоў ХІХ ст., што звязана з пачаткам другога этапа буйнамаштабных рэлігійна-палітычных калізій.

Паказальна, што ля вытокаў навуковага вывучэння беларускай гісторыі як самастойнага прадмета даследавання ў Расійскай  імперыі стаіць праца пра Берасцейскую унію, цікавасць да якой абумоўлена ўдзелам Расіі ў яе лёсе. Яна  напісана ў 1794 г. па загадзе Кацярыны ІІ стацкім саветнікам М.Бантыш-Каменскім  на аснове кампраментуючых уніяцкую царкву дакументаў Калегіі замежных спраў і прызначалася спачатку для  службовага карыстання [35]. Сведчанні, што зыходзілі з уніяцкага  лагера, да ўвагі не прымаліся. Праца, якая падавала гісторыю уніі як летапіс  генацыду беларускага праваслаўнага  насельніцтва, стала навуковым падмуркам  урадавага курса на "выкараненне" уніяцкай царквы, а аўтар узнагароджаны брыльянтавым пярсцёнкам.

Другое выданне кнігі з'явілася  ў 1864 г. [36], калі на афіцыйным узроўні  пачалася новая хваля апалагетыкі  царскай палітыкі на Беларусі. Збіраючыся на пасаду віленскага генерал-губернатара, Мураўёў-вешальнік вывучаў па ёй гісторыю падпарадкаванай яму тэрыторыі, узяў яе з сабой у Вільню як настольную кнігу і чэрпаў з яе аргументы для сваёй рэпрэсіўнай нацыянальна-рэлігійнай палітыкі.

З лёгкай рукі Бантыш-Каменскага уніяцкая царква на наступныя два стагоддзі займела ў афіцыйнай гістарыяграфіі імідж ворага беларускага народа і яго культуры. Ніякіх кніг у абарону уніі расійская цэнзура не дазваляла, статутам 1828 г. яна забараняла абмеркаванне царкоўна-рэлігійных пытанняў у друку, таму палажэнні першага расійскага уніязнаўцы паволі ўплывалі на фармаванне варожых адносін да гэтай канфесіі. Яе галоўная віна бачылася ў тым, што яно скіравала Беларусь у такое рэчышча рэлігійна-культурнага развіцця, якое разышлося са шляхам расійскай народнасці. Багатая на вытрымкі з крыніц і дакументальныя дадаткі, гэтая кніга аказала вялікі ўплыў на ўсю наступную ўсходнеславянскую гістарыяграфію і да нашага часу выкарыстоўваецца ў якасці крыніцы, найперш, прадстаўнікамі дыскрэдытацыйнага кірунку гістарыяграфіі.

Такім чынам, адначасова з урадавымі рэпрэсіямі супраць уніяцтва рэпрэсіраваць яго пачалі і гісторыкі

Царская ўлада і Сінод мабілізуюць "вернападдадзеных" гісторыкаў, пачынаючы з Бантыш-Каменскага, на выпрацоўку навуковага і ідэалагічнага абгрунтавання сваёй палітыкі аправаслаўлівання уніятаў. Падпарадкаваная апраўданню палітычнай, 1772-1795 гадоў, і культурна-рэлігійнай, 1839 года, інкарпарацыі Беларусі ў склад Расіі, доказу справядлівасці, законнасці і "благодетельности" ліквідацыі уніяцкай царквы, уся афіцыйная гістарыяграфія імперыі канца ХVІІІ - пачатку ХХ ст. трактавала гісторыю уніі ў духу ўвараўскай формулы "праваслаўе, самадзяржаўе, народнасць". Яна навязвае грамадскай свядомасці тэзіс аб выратавальнай ролі расійскага самадзяржаўя ў лёсе беларусаў і сваё разуменне этнаканфесійнай падаплёкі забароны уніяцтва. Яго сутнасць у наступным: на забраных у канцы ХVІІІ ст. землях Рэчы Паспалітай жыў рускі, ці расійскі народ, які цярпеў рэлігійны ўціск, таму Расія мела маральны абавязак прыйсці гэтаму народу на дапамогу і гістарычнае права захопу тых зямель, а ліквідацыя уніяцтва зрабіла для яго магчымым вярнуцца да веры бацькоў і аднавіць падпсаваную уніяй "рускасць". З цягам часу такую трактоўку уніі прымаюць і айчынныя гісторыкі.

Аднак у першай палове ХІХ ст. спалітызаваную вялікадзяржаўную канцэпцыю гісторыі Берасцейскай уніі падрывалі працы  прафесароў Віленскага універсітэта Міхаіла Баброўскага, Ігната Даніловіча, Ігната Анацэвіча, а таксама выдатных вучоных Платона Сасноўскага, Антона Марціноўскага. Усе яны - выхадцы з сямей прыходскіх уніяцкіх святароў, што ўжо само па сабе паказальна. Разам з прафесарам Язэпам Ярашэвічам і Тэадорам Нарбутам яны ўтварылі апазіцыйны ўрадаваму кірунак гістарыяграфіі і заклалі падмурак нацынальнай канцэпцыі гісторыі Беларусі [37]. Унія здавалася ім той рэлігіяй, што спрыяла захаванню Літвой-Беларуссю сваёй незалежнай пазіцыі паміж Польшчай і Расіяй. З уніяй, з захаванымі ў ёй старымі звычаямі і абрадамі яны звязвалі гістарычную і нацыянальную асобнасць нашага краю. Калі першы гістарыяграфічны кірунак, які, у прыватнасці, прадстаўляла праца Бантыш-Каменскага, маляваў унутранае жыццё далучаных да імперыі тэрыторый пад мінулым уладаннем усялякімі змрочнымі фарбамі, то для другога, прадстаўленага віленскай прафесурай беларускага паходжання, характэрны настальгія і ідэалізацыя "старога добрага мінулага". Будучы самі царкоўнымі дзеячамі, Платон і яго бацька Антон Сасноўскія, а таксама Міхаіл Баброўскі імкнуліся захаваць беларускую плынь і стараславянскі дух ва уніяцтве, надта крытычна ацэньвалі дзейнасць базыльянскага ордэна і разглядалі мінулае сваёй Радзімы ў кантэксце мінулага і тагачаснага стану уніяцкай царквы.

Пачынальнік беларускага славяназнаўства  Зарыян Даленга-Хадакоўскі (Адам Чарноцкі) яшчэ ў 1810-1820-я гады канстатаваў факт падтрымкі ніжэйшым беларускім і ўкраінскім уніяцкім духавенствам і сялянствам даўніх звычаяў, традыцый і народнай мовы [38].

Адным з першых ураджэнцаў Беларусі, хто спецыяльна заняўся пытаннямі  царкоўнай гісторыі, быў Іван Іванавіч Грыгаровіч (паходзіць з Прапойска  Магілёўскай губерні). Вынікам яго  працы былі даведнік "Беларуская іерархія", рукапіс якога, накіраваны для ўхвалення ў Сінод, больш  за 170 гадоў праляжаў ў яго архіве [39], і першы ў беларускай навуцы археаграфічны зборнік "Белорусский архив древних грамот" [40], які ўтрымлівае каштоўныя крыніцы і па гісторыі канфесій.

З 30-х гадоў ХІХ ст. у гістарыяграфіі пашыраецца цікавасць да пытанняў нацыянальна-культурнага развіцця Беларусі, з якімі цесна звязана уніяцкая праблематыка. Але дзейнасць даследчыцкіх устаноў і вучоных скіроўваецца ўрадам у раней зададзенае рэчышча самадзяржаўя, праваслаўя і русіфікацыі. Пасля Бантыш-Каменскага 50 гадоў ніхто не займаўся спецыяльным даследаваннем уніі. Доўгае маўчанне гісторыкаў тлумачыца заблытанасцю прадмета, недахопам даступнай літаратуры і крыніц, а таксама, відаць, забаронай публічнага абмеркавання пытанняў у сувязі з узятым урадам курсам на рэфармаванне уніі і звужэнне сферы яе ўплыву.

Унія дажывала свае апошнія дні  і ў 1839 г. была знішчана. Закліканая апраўдаць гэты акт і распаліць  праваслаўна-расійскі патрыятызм, прапагандысцкая  брашура, якая выйшла ў тым жа годзе  з друкарні Сінода [41], настойліва падкрэслівала, што два с паловай стагоддзі Берасцейская унія разрывала адзіную да таго ўсходнеславянскую (рускую) сям'ю. Але, хаця лідары уніяцтва "ўхіліліся" да Захаду і імкнуліся рабіць шараговых вернікаў "чужымі … прамой Бацькаўшчыне іх - Расіі", тыя "ніколі не адвыкалі называць сябе і сваю веру "рускімі" і заставаліся чужым для Польшчы племям. Відавочна, што аўтар, які застаўся для нас ананімам, свядома ігнараваў розніцу ў гістарычным і сучасным разуменні этноніма "рускі". Падрыхтаваны тады па заданні Трэцяга аддзялення імператарскай канцылярыі і змешчаны ў замежнай прэсе артыкул пра скасаванне уніі, з адказам "шматлікім нядобразычліўцам Расіі", быў выкліканы клопатам пра адпаведны міжнародны рэзананс вакол гэтага факта.

У сярэдзіне ХІХ ст. помнікі уніяцтва на Беларусі апісвалі М.Без-Карніловіч [42], Ф.Турчыновіч [43], П.Шпілеўскі [44], пазней - А.Кіркор [45] і інш. У 1862-1863 г. узяў уніяцкую царкву пад сваю абарону К.Каліноўскі, якога веравызнаўчая праблема цікавіла найперш з пазіцыі нацыянальнай самаідэнтыфікацыі і самадзейнасці беларусаў. У апошніх нумарах "Мужыцкай праўды" ён асудзіў рэлігійную палітыку самадзяржаўя на Беларусі і выступіў супраць падаўлення праваслаўем уніяцтва, якое лічыў "сапраўднай верай дзядоў і прадзедаў" [46].

Сістэматычнае спецыяльнае вывучэнне  гісторыі Берасцейскай уніі пачынаецца з другой паловы ХІХ ст. На цэлую палову стагоддзя яна трывала прапісалася на старонках манаграфій і перыёдыкі.

Глава 2

Канцэпцыя Берасцейскай уніі М.О.Каяловіча

Першым беларускім гісторыкам, які  заняўся спецыяльным даследаваннем  Берасцейскай уніі, быў Міхаіл Осіпавіч Каяловіч (1828-1891) - ураджэнец мястэчка Кузніца Сакольскага павета Гродзенскай  губерні (цяпер Беластоцкае ваяводства Польшчы), выхадзец з сям'і уніяцкага  святара, у якой захаваўся стары  беларускі быт, звычаі, мова, якая, аднак, дыскамфортна адчувала сябе ў рымска-каталіцкім атачэнні і бачыла ў Расіі адзінага абаронцу ад гістарычнага польскага ўціску. Уніяцкай праблематыкай ён захапіўся падчас вучобы ў Санкт-Пецярбургскай духоўнай акадэміі, сама атмасфера якой - барацьба за ўзвышэнне праваслаўя - штурхала да распрацоўкі гэтай тэмы. Гэта быў блізкі і родны яго сэрцу прадмет, забяспечаны найбагацейшай, яшчэ нікім не кранутай базай крыніц, але зусім не распрацаваны, які да таго ж выклікаў жывую цікавасць сучаснікаў. Мінала другое дзесяцігоддзе пасля дэнансацыі ў 1839 г. Берасцейскай уніі, а яе поўная гісторыя яшчэ не была напісана. "Историческое известие о возникшей в Польше унии" Бантыш-Каменскага - праца пяцідзесяцігадовай даўнасці - ужо не магла задаволіць тагачаснага чытача.

Прыступіў М.Каяловіч да распрацоўкі  гісторыі уніі ў той час, калі Беларусь пад знешнім спакоем і правінцыйнасцю кіпела страсцямі вакол мінулага і сучаснасці, а Пецярбург і Варшава сапернічалі, намагаючыся павесці яе менавіта па свайму шляху развіцця. Берасцейская унія ўяўлялася яму тым вузлом, развязаўшы які, можна было шмат што зразумець і растлумачыць у беларускай мінуўшчыне.

Пачынаючага даследчыка, які любіў  свой народ, але не бачыў у ім самастойнага этнаса, а разглядаў як частку рускага, і які бачыў выратаванне сваёй радзімы у саюзе з адзінавернай Масквой, вельмі хвалявала пытанне: куды - на Усход ці Захад - схіліцца ў пошуках лепшай долі "Заходняя Русь". Трэцяга шляху - шляху асобнасці - ён не дапускаў. Гэты выбар, на яго думку, напрамую залежаў ад вырашэння уніяцкага пытання: захаванне уніяцтва несла ў сабе пагрозу адрыва Белай і Малой Русі ад "традыцыйнага" расійска-праваслаўнага гістарычнага шляху развіцця; аправаслаўліванне ж беларусаў "магло зняць нацыянальныя адрозненні" з расіянамі і цясней звязаць гэты край з імперыяй. Для Міхаіла Осіпавіча, які свой талент вучонага паставіў на службу навуковага абгрунтавання вяртання свайго народа на ўсходне-праваслаўны шлях развіцця, у лёсе уніі нібы сканцэнтраваўся лёс усёй "Заходняй Расіі".

Ён так захапіўся дадзенай праблемай, што "дыхаў ёй і мроіў аб ёй у сне". З таго часу даследаванне гісторыі уніі стала любімым заняткам і справай усяго жыцця Каяловіча. Гэта праца прынесла яму прызнанне ў вышэйшых афіцыйных колах імперыі і ў сталічным навуковым свеце, зрабіла яго імя папулярным сярод славянафілаў і мясцовых "западно-руссов", дала прафесарскае званне, зрабіла прызнаным знаўцам гісторыі "Заходняй Расіі", але і спарадзіла нямала нядобразычліўцаў і крытыкаў сярод "літвінаў - патрыётаў", у беларускай нацыянальнай і польскай гістарыяграфіі, сярод расійскіх "западников". Адназначнай ацэнкі навуковай спадчыны і грамадскай дзейнасці Міхаіла Осіпавіча няма да сённяшняга дня [47].

Сваю канцэпцыю гісторыі уніі М.Каяловіч выклаў у шэрагу навуковых прац, публіцыстычных артыкулаў, падрыхтаваных  ім да друку зборніках дакументаў. Разлічаныя ў першую чаргу на расійскага чытача, пецярбургскую інтэлігенцыю, вышэйшыя колы імперыі, яго творы  з'яўляліся своеасаблівым адказам  на іх жаданне разабрацца ў заблытаным клубку беларускай гісторыі, але гэтую  гісторыю яны ўкладвалі ў расійскі кантэкт. Пецярбургская палітычная і навуковая эліта бачыла ў ім новага і самага актыўнага прадстаўніка заходнерускага грамадства, якое ў асобе М.Каяловіча заяўляла аб нянавісці да Польшчы і сімпатыі да Расіі.

Пасля выхада ў 1859 г. у свет першага  тома "Литовской церковной унии" папулярнасць 30-гадовага вучонага стала  хутка расці. З выхадам другога тома (1861 г.) [48] аўтар атрымаў званне прафесара. Намер напісаць трэці том і абнародаваць у ім даступныя аўтару дакументы уніяцкага паходжання не быў здзейснены. Прыхільна сустрэтая ў Пецярбургу, названая праца дагэтуль з'яўляецца адпраўной кропкай для ўсіх, хто займаецца гісторыяй уніі.

Паўстанне К.Каліноўскага, лозунгі якога аб адраджэнні Рэчы Паспалітай у межах да 1772 г. М.Каяловіч не прыняў, надзвычай абвастрыла для гісторыка пытанне: з кім жа быць Беларусі - з каталіцкай Польшчай або з адзінавернай Расіяй? Адказам на гэта пытанне з'явілася публікацыя ў 1864 г. яго "Лекций по истории Западной России" [49]. Шырокі рэзананс у еўрапейскай грамадскай думцы, выкліканы як самім паўстаннем, так і яго задушэннем, вымусіў расійскі ўрад тлумачыць сваю палітыку. Гэтай мэце служыла і серыя падрыхтаваных М.Каяловічам дакументальных публікацый, перадусім выдадзены ў 1865 г. "для правячых сфер Расіі і Еўропы" зборнік тэндэнцыйна падабраных "Документов, объясняющих историю Западно-русского края и его отношения к России и к Польше" [50].

У 70-я гады прафесар займаецца даследаваннем  апошняга этапа існавання уніяцтва, які завяршыўся яго скасаваннем, вывучае масу уніяцкіх спраў, перададзеных у 1839 г. у архіў Сінода. Вынікам гэтай працы стала доктарская дысертацыя "История воссоединения западнорусских униатов старых времен (до 1800 г.)"[51], нядаўна перавыдадзеная на Беларусі [52].

Каяловічаўская ацэнка 1839 года і  падзей, што да яго прывялі, знайшла  адлюстраванне ў яго шматлікіх  публікацыях з нагоды паўвекавой гадавіны Полацкага сабора і ў  першую чаргу ў працы "К предстоящему пятидесятилетию воссоединения западнорусских униатов 1839 года" [53]. З-пад пяра гісторыка выходзяць панегірыкі, прысвечаныя "ліквідатарам" уніі Іосіфу Сямашку і Васілю Лужынскаму [54]. Адыёзная (нават сярод сучаснікаў) постаць літоўскага епіскапа І.Сямашкі намаганнямі М.Каяловіча і выхаваных у духу яго прац гісторыкаў пераўбіраеца ў тогу вызваліцеля беларусаў.