Cацыяльна-палітычныя працэсы ў СССР і БССР у канцы 80-х г. ХХ ст. Змены у заканадаўстве

Палітыка перабудовы. На студзеньскім 1987 г. Пленуме ЦК КПСС была абвешчана палітыка перабудовы ўсіх сфер жыцця ў Савецкім Саюзе, а чэрвеньскі 1987 г. Пленум ЦК КПСС зацвердзіў яе накірункі. Асноўным зместам перабудовы абвяшчалася ўмацаванне сацыялістычнага ладу праз дэмакратызацыю грамадскага жыцця («дэмакратычны сацыялізм») і радыкальную эканамічную рэформу.

Дэмакратызацыя ажыццяўлялася праз тры важныя мерапрыемствы:

1) увядзенне палітыкі галоснасці, пад якой разумелася права чалавека публічна выказваць свае погляды і меркаванні, свабода слова, плюралізм думак і поглядаў, адкрытасць і даступнасць для насельніцтва інфармацыі аб тым, што адбываецца ў дзяржаве і грамадстве. У СССР аднавілася рэабілітацыя ахвяр сталінскіх рэпрэсій, адбыўся сапраўдны выбух грамадскага інтарэсу да падзей мінулага, асабліва да так званых «белых плямаў» гісторыі;

2) фарміраванне ў краіне шматпартыйнасці праз рэалізацыю правоў грамадзян на аб’яднанне і ўтварэнне розных саюзаў, рухаў, палітычных партый і грамадскіх аб’яднанняў. Яшчэ у пачатку 20-х гадоў ХХ ст. у СССР былi забаронены ўсе партыi, акрамя партыі бальшавікоў. Гэтую сітуацыю змяніў прыняты ў 1990 г. закон «Аб грамадскiх аб’яднаннях», і манаполія на ўладу КПСС была ліквідавана;

3) правядзенне альтэрнатыўных выбараў, якія ўпершыню адбыліся ў 1989 г. падчас выбараў Вярхоўнага Савета СССР [3,ст. 52-72].

Больш складанае становішча было ў эканамічнай сферы. Усведамляючы неабходнасць выхаду з крызісу і пры гэтым не жадаючы кардынальна мяняць падыходы да спосабу арганізацыі кіравання эканомікай, улады хацелі знайсці трэці шлях паміж камандна-адміністрацыйнай сістэмай і рыначнай эканомікай. Выхад бачыўся ў структурнай перабудове эканомікі на прынцыпах гаспадарчага разліку і самафінансавання.

 

 

1.2 Змены да Канстытуцыі БССР 1978 г.

 

Вярхоўным Саветам БССР 13 красавіка 1978 была прынята чацвёртая беларуская Канстытуцыя. Да гэтага часу ў 1977 годзе ўжо дзейнічала Канстытуцыя СССР,  у якой было абвешчана пабудова развітога сацыялізму і агульнанароднай дзяржавы. Гэтыя палажэнні знайшлі адлюстраванне і ў Канстытуцыі БССР. На жаль, яна мела такія недахопы, як залішняя дэкларатыўнасць, адсутнасць канкрэтных механізмаў яе выканання. У якасці галоўнай сілы ў грамадстве і дзяржаве захоўвалася кампартыя, што было прама замацавана ў адпаведных артыкулах Канстытуцыі. Органы дзяржаўнай улады, па сутнасці, былі прыдаткам адзінай партыі, якая дзейнічала ў грамадстве [25, ст. 81-84].

У Канстытуцыі БССР 1978 года фіксавалася прыналежнасць ўсёй улады народу, які ажыццяўляе яе праз Саветы народных дэпутатаў, якія складаюць палітычную аснову СССР. Усе іншыя дзяржаўныя органы падкантрольныя і падсправаздачныя Саветам народных дэпутатаў. Аднак пры гэтым у іншым артыкуле паказвалася, што кіруючай і накіроўваючай сілай савецкага грамадства, ядром яго палітычнай сістэмы, дзяржаўных і грамадскіх арганізацый з'яўляецца Камуністычная партыя Савецкага Саюза. Усе партыйныя арганізацыі дзейнічаюць у рамках Канстытуцыі СССР [7, ст. 546-548].

Можна коратка адзначыць наступныя асаблівасці Канстытуцыі БССР 1978 года:

1) уся  грамадскае і дзяржаўнае жыццё  было падпарадкавана інтарэсам  камуністычнага будаўніцтва. Так, згодна  з артыкулам 44 Канстытуцыі БССР  гарантавалася нават свабода  навуковай, тэхнічнай і мастацкай  творчасці, калі гэта адпавядала  мэтам камуністычнага будаўніцтва;

2) адзінай  ідэалогіяй была камуністычная, як і КПСС - адзінай законнай  партыяй; замацоўвалася юрыдычна  і была фактычнай кіруючая  роля КПСС. Рашэнні з'ездаў КПСС, пленумаў ЦК КПСС, Палітбюро вызначалі  курс краіны, кірунак і змест  заканадаўчага рэгулявання грамадскіх  адносін;

3) выключалася  прыватная ўласнасць, толькі ў  абмежаваных межах дапускалася  асабістая; сацыялістычная ўласнасць  існавала ў форме дзяржаўнай (агульнанароднай) і калгасна-кааператыўнай;

4) адсутнічаў  падзел уладаў;

5) адносіны  паміж дзяржавай і чалавекам  насілі патерналістскі характар;

6) нормы  міжнародных дагавораў, у прыватнасці  тыя, што складалі  Біль аб правах, нягледзячы на ​​іх юрыдычную  абавязковасць, як правіла, не ўжываліся;

7) канстытуцыйныя  нормы мелі толькі апасродкаваны  характар ​​дзеяння; выключнымі  былі выпадкі, калі суд, дазваляючы  спрэчку, звяртаўся непасрэдна да  артыкулу Канстытуцыі;

8) пераважала  адміністрацыйная форма абароны  сваіх правоў і свабод, часцей  за ўсё «ўправу» на чыноўніка, які зарваўся людзі знаходзілі  ў партыйных органах. [10]

Асноўны Закон быў дакументам, які утрымліваў шмат прагрэсіўных, гуманных па змесце артыкулаў, але, на жаль, з'яўляўся больш «парадным», чым якія працуюць.

Змены і дапаўненні Канстытуцыі БССР 1978 года, унесеныя ў 1989 годзе.

27 Кастрычніка 1989 Вярхоўны Савет БССР прыняў  Закон «Аб зменах і дапаўненнях  Канстытуцыі (Асноўнага Закона) Беларускай  ССР» [11]. Ідэя і мэта I гэтага Закона былі высакароднымі - для развіцця дэмакратыі (сацыялістычнай), самакіравання народа, удасканалення выбарчай сістэмы, структуры і дзейнасці Саветаў народных дэпутатаў і органаў правасуддзя.

Значныя навелы з'явіліся ў чале 10 «Выбарчая сістэма».

Згодна з артыкулам 84 выбары дэпутатаў праводзяцца па аднамандатных выбарчых акругах на аснове ўсеагульнага, роўнага і прамога выбарчага права пры тайным галасаванні. Пры гэтым з мэтай забеспячэння прадстаўніцтва ветэранаў вайны і працы і інвалідаў па нормах, устаноўленых Законам Беларускай ССР аб выбарах народных дэпутатаў Беларускай ССР, частка народных дэпутатаў Беларускай ССР абіраецца ад грамадскіх арганізацый: Беларускай рэспубліканскай арганізацыі ветэранаў вайны і працы, Беларускага таварыства інвалідаў, Беларускага таварыства сьляпых, Беларускага таварыства глухіх.

Рэвалюцыйнай, якая адпавядае духу часу, была норма артыкула 88, у адпаведнасці з якой колькасць кандыдатаў у народныя дэпутаты не абмяжоўваецца. Кожны ўдзельнік агітацыі на сходах для абмеркавання любыя кандыдатуры, у тым ліку і сваю. У выбарчыя бюлетэні магло быць уключана любы лік кандыдатаў. [18, ст. 72-73]

Якая адпавядае духу новага часу была якая з'явілася ў артыкуле 111 Канстытуцыі норма аб тым, што народныя дэпутаты Беларускай ССР вызваляюцца ад выканання службовых або вытворчых абавязкаў для ажыццяўлення дэпутацкай дзейнасці ў Вярхоўным Савеце Беларускай ССР, яго камісіях, а таксама сярод насельніцтва. Народныя дэпутаты Беларускай ССР вызваляюцца ад выканання службовых або вытворчых абавязкаў на ўвесь перыяд сваіх паўнамоцтваў у Вярхоўным Савеце Беларускай ССР або на пэўны тэрмін.

У цэлым наспеўшыя змены ў Канстытуцыю БССР з'явіліся прававой асновай для развіцця канстытуцыйнай дэмакратыі. Важна было правільна скарыстацца новымі нормамі. Наколькі гэта ўдалося - судзіць кожнаму з нас.

Адным з найважнейшых крокаў па шляху юрыдычнага афармлення руху да незалежнасці было прыняцце 27 ліпені 1990 Закона «Аб зменах і дапаўненнях Канстытуцыі (Асноўнага Закона) Рэспублікі Беларусь» [23]. Яго значэнне - у дэмакратызацыі ўнутранага жыцця дзяржавы. Ім юрыдычна гарантавалася шматпартыйнасць, Ухіляе манаполія адной партыі на ўладу, вырашаліся пытанні эканамічнай сістэмы рэспублікі, а менавіта: яе развіццё на аснове ўласнасці грамадзян, калектыўнай і дзяржаўнай уласнасці.

Прынцыпова важнае значэнне меў Закон ад 25 жніўня 1991 года «Аб унясенні змяненняў і дапаўненняў у Канстытуцыю (Асноўны Закон) Рэспублікі Беларусь». Па сутнасці гэты Закон і Закон «Аб асноўных прынцыпах народаўладдзя ў Рэспубліцы Беларусь» прадвызначылі атрыманне незалежнасці. Так, згодна з новай рэдакцыі артыкула 72 Канстытуцыі 1978 г., на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь ўсталёўвалася вяршэнства яе Канстытуцыі і законаў, г.зн. было ўстаноўлена правіла, аналагічнае таму, якое замацавана ў артыкуле 7 Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце.

Вярхоўны Савет, прымаючы ў сакавіку 1994 года Канстытуцыю, здзейсніў рэвалюцыю, замацаваў у ёй прынцып падзелу ўладаў, тым самым пазбавіўшы сябе манаполіі на ўладу, якой ён юрыдычна валодаў з чэрвеня 1990 года. Па сутнасці можна казаць аб дэманапалізацыі улады. Аднак мала абвясціць гэты прынцып, неабходна яго рэалізацыя на практыцы. Мінулы перыяд паказаў, што на гэтым шляху паўстала шмат цяжкасцяў і праблем, вытокі якіх крыюцца не толькі ў імкненні Прэзідэнта заняць сваю нішу ў палітычнай сістэме. Юрыдычна парламент да сакавіка 1994 года мае права быў прыняць да свайго разгляду і вырашыць любое пытанне, які знаходзіцца ў падпарадкаванні Рэспублікі Беларусь, што ён часта і рабіў, урываючыся ў кампетэнцыю выканаўчай улады, на вяршыні якой быў тады Савет Міністраў.

Безумоўна, аптымальным было б правядзенне адразу пасля прыняцця Канстытуцыі не толькі выбараў Прэзідэнта, але выбараў у Вярхоўны Савет. У дзяржаве была б зусім іншая атмасфера. У выніку замест абяцаных выбараў адразу пасля прыняцця Канстытуцыі яны былі прызначаны на гэтак «няўдалы» тэрмін - 14 і 28 мая 1995 года, што парламент не быў сфармаваны. Хацеў бы падкрэсліць, што нават у гады жорсткай аднапартыйнай сістэмы выбары праводзіліся ў лютым-сакавіку. Аналіз нормаў Канстытуцыі 1978 і 1994 гадоў таксама дазваляе зрабіць выснову, што выбары варта было праводзіць не пазней сярэдзіны лютага 1994 года. [12, ст. 96]

Безумоўна, што ў 1994 г. з прыняццем новай Канстытуцыі толькі пачалася вялікая праца па фарміраванні якасна новых адносін паміж дзяржавай і грамадзянамі. Яе поспех - залог рэальнага прасоўвання да дэмакратыі. Канстытуцыя павінна стварыць для гэтага надзейную аснову.

Дарэчы, толькі ў Беларусі Прэзідэнт як службовая асоба апынуўся па-за канстытуцыйнага працэсу: выбары кіраўніка дзяржавы адбыліся толькі летам 1994 Да гэтага часу, зноў жа без яго ўдзелу, быў сфармаваны Канстытуцыйны Суд, што нехарактэрна для дзяржаўнага будаўніцтва іншых краін, у тым ліку і заходніх. І гэта таксама абумоўлена папярэднім вопытам. Былі асцярогі, што Вярхоўны Савет зацягне са стварэннем Канстытуцыйнага Суда. Бо ён на працягу чатырох гадоў так і не стварыў прадугледжаны ў Канстытуцыі 1978 Камітэт канстытуцыйнага нагляду. У сувязі з гэтым у канстытуцыйным законе ад 15 сакавiка 1994 г. "Аб парадку ўступлення ў сілу Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь» [3; 29-30] было прадугледжана адукацыю Канстытуцыйнага Суда на працягу месяца пасля ўступлення Канстытуцыі ў дзеянне, г.зн. да 30 красавіку 1994 Сталі скажацца дух і сутнасць канстытуцыйных нормаў, прычым не толькі з боку выканаўчай, але і прадстаўнічай уладаў. [1, ст. 82-84]

Трэба прызнаць, што прынцып падзелу ўлад не стаў нормай паводзін ўладных структур. Напрыклад, у частцы другой арт. 83 Канстытуцыі ў рэдакцыі ад 15 сакавiка 1994 г. адмыслова было агаворана, што Вярхоўны Савет можа ажыццяўляць толькі тыя паўнамоцтвы, якія прадугледжаны ў Канстытуцыі: спасылка на закон як крыніца атрымання дадатковых паўнамоцтваў Парламентам была канфіскавана ў адным з апошніх варыянтаў Канстытуцыі. Нягледзячы на ​​гэта стала практыкавацца прыняцце законаў, якія надзяляюць дадатковай уладай Парламент. Нярэдкімі сталі выпадкі прыняцця нарматыўных актаў не ў форме законаў, а ў форме пастаноў, г.зн. Кіраўнік дзяржавы пазбаўляўся юрыдычнай магчымасці накласці вета на такі акт, бо ён падпісваўся Старшынёй Вярхоўнага Савета. Працягвалася ў масавым парадку ратыфікацыя міжнародных дамоваў не законамі, а пастановамі Вярхоўнага Савета, законы ўводзіліся ў дзеянне пастановамі, якія падпісваліся зноў жа Старшынёй Вярхоўнага Савета. На гэтыя і іншыя адступлення ад патрабаванняў Канстытуцыі я паказваў у сваіх публікацыях яшчэ ў 1994 годзе. Не спрыяла ўсталяванню нармальных дзелавых адносін паміж кіраўніком дзяржавы і Парламентам тое, што вета Прэзідэнта адносна прынятых законаў пераадольваюцца, як ужо было адзначана, у ста працэнтах выпадкаў.

Канстытуцыйная практыка на рубяжы стагоддзяў сведчыць, што юрыдычныя канфлікты былі адлюстраваннем тых важных палітычных і сацыяльных пераўтварэнняў, якія мелі месца ў дадзены перыяд гісторыі. [4, ст. 125-128]

 

 

1.3 Прыняцце законаў БССР аб выбарах у Вярхоўны Савет БССР і местныя саветы. Фарміраванне органаў джяржаўнай ўлады у адпаведнасці з імі.

 

Важныя змены, якія тычацца сістэмы і прынцыпаў дзейнасці Саветаў народных дэпутатаў, былі ўнесены ў главу 9.

У артыкуле 78 Канстытуцыі замацоўвалася, што Саветы народных дэпутатаў - Верховный Савет Беларускай ССР, мясцовыя Саветы народных дэпутатаў - абласныя, раённыя, гарадскія, раённыя ў гарадах, пасялковыя і сельскія - складаюць адзіную сістэму органаў дзяржаўнай улады Беларускай ССР.

У артыкуле 79 ўсталёўваўся тэрмін паўнамоцтваў Саветаў народных дэпутатаў - пяць гадоў.

Выбары дэпутатаў прызначаліся не пазней чым за тры месяцы да заканчэння тэрміну паўнамоцтваў адпаведных органаў дзяржаўнай улады (раней гэта тычылася толькі Вярхоўнага Савета), тэрмін паўнамоцтваў астатніх Саветаў быў два з паловай гады.

У артыкуле 80 замацоўвалася, што найважнейшыя пытанні рэспубліканскага і мясцовага значэння вырашаюцца адпаведна на сесіях Вярхоўнага Савета Беларускай ССР і мясцовых Саветаў дэпутатаў або ставяцца імі на рэферэндумы.

Вярхоўны Савет Беларускай ССР выбірае Старшыню Вярхоўнага Савета Беларускай ССР. Мясцовыя Саветы народных дэпутатаў выбіраюць старшыняў Саветаў, Вярхоўны Савет Беларускай ССР і мясцовыя Саветы народных дэпутатаў, за выключэннем гарадскіх (гарадоў раённага падпарадкавання), пасялковых і сельскіх, маюць свае прэзідыумы. [2]

Саветы народных дэпутатаў ўтвараюць свае камісіі, ствараюць выканаўчыя і распарадчыя, а таксама іншыя падсправаздачныя ім органы. У Канстытуцыю была ўключана норма аб тым, што службовыя асобы, якія выбіраюцца або прызначаныя Саветамі народных дэпутатаў, якія не могуць займаць свае пасады больш за два тэрміны запар. Такая норма была незвычайнай для савецкай сістэмы, для якой характэрна наяўнасць «палітычных доўгажыхароў». Любое службовая асоба можа быць датэрмінова вызвалена ад займаемай пасады ў выпадку неналежнага выканання ім сваіх службовых абавязкаў. [8, ст. 39-40] 

2 Абвяшчэнне джяржаўнага суверынітэта БССР Дэкларацыі аб джяржаўным суверыніцеце

 

2.1 Парад суверэнітэтаў Савецкіх Рэспублік

 

У 1990-1991 гадах у СССР прайшоў так званы «парад суверэнітэтаў»: усе саюзныя рэспублікі і многія аўтаномныя рэспублікі ў складзе саюзных прынялі Дэкларацыі аб суверэнітэце. У ліку першых была Расія (РСФСР). Рэспублікі заявілі аб прыярытэце рэспубліканскіх законаў над саюзнымі. Гэта спарадзіла «вайну законаў». Рэспублікі пераводзілі пад свой кантроль мясцовыя эканомікі, адмаўляліся плаціць падаткі ў саюзны бюджэт.