Cацыяльна-палітычныя працэсы ў СССР і БССР у канцы 80-х г. ХХ ст. Змены у заканадаўстве

У выніку было падарвана адзінае заканадаўчае поле, разрываліся эканамічныя сувязі паміж рэгіёнамі. Хворая эканоміка СССР апынулася каля краю прорвы.

Першай у студзені 1990 года незалежнасць абвясціла Нахічэванская АССР, якая ўваходзіла ў склад Азербайджана. Гэта адбылося адразу пасля крывавых падзей у Баку, калі часткі Савецкай Арміі задушылі выступ палітычнай апазіцыі.

12 чэрвеня 1990 года  I З'езд народных дэпутатаў  РСФСР прыняў Дэкларацыю аб  дзяржаўным суверэнітэце РСФСР. Гэта не азначала выхад са  складу СССР, але дэкларацыя зацвердзіла  прыярытэт Канстытуцыі і Законаў  РСФСР над заканадаўчымі актамі  СССР.

Да жнівеньскага путчу аб сваёй незалежнасці абвясцілі таксама Літва і Грузія. А Эстонія, Латвія, Малдова і Арменія адмовіліся ўступаць у новы Саюз, які меркавалася стварыць 20 Жніўня 1991 г.. Яны абвясцілі аб пераходзе да незалежнасці. [20]

Такім чынам, да путчу ГКЧП большасць саюзных рэспублік яшчэ былі гатовыя вярнуцца ўвайсці ў новы Саюз Савецкіх суверэннай дзяржавы і не аб'яўлялі аб сваёй незалежнасці. Але пасьля путчу, які адбыўся 19-23 жніўня 1991 г. усё кардынальна змянілася. «Парад суверэнітэтаў» дасягнуў апагею.

Першай пасьля путчу была Украіна: яна абвясціла аб сваёй незалежнасці 24 Жніўня 1991 года. У астатнія дні жніўня суверэнітэт абвясцілі Беларусь, Малдова, Кіргізія, Узбекістан, ў верасні-кастрычніку - Таджыкістан, Арменія, Азербайджан, Туркменістан, у снежні - Казахстан.

25 снежні 1991 года прэзідэнт СССР абвясціў  аб сваёй адстаўцы. СССР сышоў  у гісторыю.

Парад суверэнітэтаў» 1990 г. суправаджаўся разбурэннем саюзнага заканадаўства і эканамічных сувязяў. З гэтага моманту агульнасаюзныя органы ўлады сталі губляць кантроль над краінай. 11 сакавіка 1991 г. Літва першай з саюзных рэспублік абвясціла аб сваёй незалежнасці а Савецкі Саюз апынуўся перад перспектывай распаду як адзінай дзяржавы. З усведамленнем таго першы прэзідэнт СССР М. Гарбачоў настаяў на правядзенні 17 сакавіка 1991 г. Усесаюзнага рэферэндума з мэтай узняць народную актыўнасць у абарону адзінай дзяржавы. Але ідэя захавання абноўленага СССР выклікала супярэчлівае стаўленне да яе з боку саюзных рэспублік і іх грамадзян. Так з 15 рэспублік ад удзелу ў рэферэндуме адмовіліся Літва Латвія Эстонія Арменія Грузія Малдова. У той самы час жыхары астатніх рэспублік у большасці выказаліся за яго захаванне. У БССР гэты паказчык перавысіў 82 % галасоў.[22, ст. 28]

2.2 Дэкларацыя аб дзяржаўным суверэнітэце Беларускай ССР 1990 г. і яе значэнне

27 ліпеня 1990 г. Вярхоўны Савет Беларускай  ССР прыняў Дэкларацыю аб дзяржаўным  суверэнітэце [30], якая адзначала, што Беларусь выбрала ўласны шлях развіцця, хоць і не выключала магчымасці аб'яднання разам з іншымі рэспублікамі ў новы Саюз. Адзначалася таксама, што дзяржаўны суверэнітэт Беларускай ССР сцвярджаецца ў імя вышэйшай мэты - свабоднага развіцця і дабрабыту, годнага жыцця кожнага грамадзяніна рэспублікі на аснове забеспячэння правоў асобы ў адпаведнасці з Канстытуцыяй Беларускай ССР і яе міжнароднымі абавязацельствамі. Дзень 27 ліпеня быў абвешчан Днём незалежнасці Рэспублікі Беларусь (Днём Рэспублікі). Але многія лічылі, што для беларускага народа большае гістарычнае значэнне маюць падзеі, якія звязаны з яго вызваленнем ад нямецка-фашысцкай акупацыі. Пытанне аб перанясенні Дня незалежнасці Рэспублікі Беларусь (Дня Рэспублікі) з 27 ліпеня на 3 ліпеня – дзень  вызвалення Беларусі ад гітлераўскіх захопнікаў у Вяліка Айчыннай Вайне - было вынесена на рэферэндум, які адбыўся 24 лістапада 1996 г. У яго падтрымку прагаласавала 88,2 % выбаршчыкаў. Гэтым бларускі народ пацвердзіў сваё імкненне да захавання незалежнасці Радзімы, гатоўнасць абараняць яе, як гэта ўласціва ўсім свабодалюбівым народам. [26, ст. 46]

У сакавіку 1991 г. на рэферэндуме большасць насельніцтва рэспублікі выказалася за ўваходжанне ў абноўлены Саюз. І тады ж Вярхоўны Савет БССР прыняў Пастанову "Аб канцэпцыі новага Саюзнага дагавора", дзе прадугледжвалася прызнаць мэтазгодным уваходжанне Беларускай ССР у склад Саюза ССР з улікам пераўтварэння яго ў сапраўды дэмакратычную прававую дзяржаву, заснаваную на добраахвотным аб'яднанні раўнапраўных суверэнных рэспублік. У гэтым жа дакуменце падкрэслівалася неабходнасць удзелу Беларускай ССР у падрыхтоўцы Саюзнага дагавора. Адначасова быў прыняты Закон "Аб асноўных прынцыпах народаўладдзя ў Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспубліцы", артыкул І якога абвяшчаў, што ўся ўлада ў Беларускай ССР належыць народу, які з'яўляецца носьбітам суверэнітэту і адзінай крыніцай дзяржаўнай улады ў рэспубліцы. Надавалася ўвага таксама таму, што выключнае права выступаць ад імя ўсяго народа рэспублікі належыць Вярхоўнаму Савету Беларускай ССР.

20 лютага 1991 г. Вярхоўны Савет прыняў Закон "Аб мясцовым самакіраванні  і мясцовай гаспадарцы ў Беларускай  ССР", якім вызначыў сістэму  і эканамічную базу мясцовага  самакіравання ў рэспубліцы, замацаваў  асновы прававога становішча  мясцовых органаў тэрытарыяльнага  грамадскага самакіравання. [16, ст. 31]

Аднак надзеі забяспечыць суверэнітэт рэспублікі і ў той жа час захаваць Саюз аказаліся нязбытнымі. Гэтаму перашкаджалі дзве сілы, якія займалі супрацьлеглыя пазіцыі. З аднаго боку, радыкальна-патрыятычныя нацыянальныя рухі ў рэспубліках, уплыў якіх хутка ўзрастаў, патрабавалі поўнай незалежнасці і ніякага Саюза; з другога - кіруючая партыйна-дзяржаўная наменклатура стаяла за захаванне Саюза як унітарнай дзяржавы толькі з падмаляваным фасадам. З адзінствам краіны яны не ў апошнюю чаргу звязвалі свае надзеі на захаванне каманднай эканомікі, якая забяспечвала ім панаванне ў грамадстве. Гэта і было тое галоўнае, што аб'ядноўвала інтарэсы правячых колаў у Цэнтры і ў рэспубліках.

19 верасня 1991 г. Вярхоўны Савет прыняў Закон  аб назве Беларускай ССР, у  адпаведнасці з якім яна пачала  называцца "Рэспубліка Беларусь", а ў скарочаным найменні - "Беларусь". Новым Дзяржаўным стаў герб "Пагоня". Згодна з адзначаным законам  дзяржаўны сцяг Рэспублікі Беларусь  уяўляў сабой палотнішча, якое  складалася з трох гарызантальна  размешчаных каляровых палосаў:верхняй  і ніжняй - белага, а сярэдняй - чырвонага  колеру. Адносіны шырыні сцяга  да яго даўжыні - 1:2. [28, ст.52]

18 кастрычніка 1991 г. быў прыняты Закон "Аб  грамадзянстве Рэспублікі Беларусь". [28, ст. 54] Першараднае значэнне ў культурна-нацыянальным адраджэнні сучаснай Беларусі мае вяртанне народу яго роднай мовы. Важным крокам на гэтым шляху з'явілася прыняцце Вярхоўным Саветам Закона "Аб мовах", які ўстанавіў, што дзяржаўнай мовай Рэспублікі Беларусь з'яўляецца беларуская. Гэта значыць, што кожны грамадзянін Беларусі павінен ведаць мову дзяржавы, у якой ён жыве, карыстацца ёю ў якасці афіцыйнага сродку зносін паміж людзьмі. Разам з тым Рэспубліка Беларусь забяспечвае права свабоднага карыстання рускай мовай як мовай міжнаыянальных зносін. У выніку абмеркавання гэтая мова была замацавана ў артыкуле 17 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь. У адпаведнасці з вынікамі праведзенага 14 мая 1995 г. рэферэндуму рускай мове нададзены роўны статус з беларускай. Многія жыхары Беларусі выказвалі нязгоду з існуючай сімволікай па прычыне таго, што яна ўжывалася беларускамі калабарантамі на акупіраванай тэрыторыі падчас Вялікай Айчыннай вайны. Таму было вынесена пытанне: "Ці падтрымліваеце Вы прапанову аб устанаўленні новых Дзяржаўнага сцяга і Дзяржаўнага герба Рэспублікі Беларусь?" 75%, ці 3,6 млн выбаршчыкаў, выказаліся "За". У выніку быў прыняты новы Дзяржаўны герб, якім стаў мадэрнізаваны герб Беларускай ССР. У ім па-ранейшаму захаваліся снапы каласоў, якія абрамляюцца чырвонай лентай, а ў цэнтры замест сярпа і молата знаходзіцца ў прамянях сонца карта Рэспублікі Беларусь. І ў назве - Рэспубліка Беларусь, замест БССР. Новы сцяг - палотнішча з гарызантальнымі чырвона-зялёнымі палосамі і размешчанымі злева беларускім арнаментам чырвонага колеру на белым фоне.

Такім чынам, у новай сімволіцы Рэспублікі Беларусь захавалася пераемнасць з сімволікай БССР, што адпавядае менталітэту большасці жыхароў сучаснай Беларусі. [27]

3 Маскоўскі путч. ГКЧП і змены палітычнай сітуацыі ў СССР і БССР

3.1 Дзяржаўны пераварот у Маскве ў жніўні 1991 г. Абвяшчэнне незалежнасці Беларусі. Ліквідацыя СССР.

1990 год  з'яўляецца пераломным, лёсавызначальным  годам у гісторыі Савецкай  дзяржавы. Далейшы ход падзей  быў лагічным працягам і завяршэннем  таго, што адбылося менавіта ў  гэтым годзе. Вясной 1990 г. на альтэрнатыўнай  аснове прайшлі выбары ў рэспубліканскія  і мясцовыя органы ўлады, у  ходзе якіх патрабаванне адмены 6-га артыкула Канстытуцыі СССР стала ядром палітычных дыскусій, атрымала падтрымку на мітынгах. На выбарах вялікіх поспехаў дабіліся так званыя "дэмакраты" і нацыяналсепаратысты.

На пленуме ЦК КПСС, які адбыўся ў пачатку 1990 г., М.С. Гарбачоў прапанаваў выступіць з заканадаўчай ініцыятывай аб выключэнні з Канстытуцыі СССР яе 6-га артыкула аб кіруючай ролі КПСС, замацаваць у новай платформе партыі палітычны плюралізм, змешаную эканоміку і шматпартыйнасць, увесці пасаду прэзідэнта краіны. Паслухмяныя ўдзельнікі пленума без супраціўлення капітулявалі і пагадзіліся з прапановай свайго генсека аб добраахвотнай перадачы ўлады ў краіне антысацыялістычным сілам. Нечарговы Трэці з'езд народных дэпутатаў СССР у сакавіку 1990 г. адмяніў 6ы артыкул Савецкай Канстытуцыі і ўвеў пасаду Прэзідэнта СССР. З'езд на безальтэрнатыўнай аснове выбраў М.С. Гарбачова Прэзідэнтам СССР [24, ст. 231-233].

Падзеі сакавіка 1990 г. [30] сталі сігналам для нацыяналсепаратыстаў Эстоніі, Азербайджана, Арменіі, Латвіі, Літвы, Грузіі і іншых рэспублік. Яны аб'явілі аб суверэнітэце рэспублік. Па сутнасці, былі здзейснены антыдзяржаўныя парламенцкія перавароты. Цэнтральная ўлада бяздзейнічала, злачынна патурала сепаратызму нацыяналістаў. Больш за тое, быў прыняты Закон СССР "Аб парадку вырашэння пытанняў, звязаных з выхадам саюзнай рэспублікі з СССР". Саюзныя рэспублікі фактычна запрашаліся пакінуць СССР, хоць гэты працэс абстаўляўся ўмовамі і тэрмінамі. Механізм арганізацыйнага распаду краіны быў запушчаны.

Аднак вырашальны ўдар па СССР быў нанесены ў маі чэрвені 1990 г. на Першым з'ездзе народных дэпутатаў Расіі ў Маскве. У выніку напружанай палітычнай барацьбы Б.М. Ельцын з нязначнай перавагай галасоў быў выбраны Старшынёй Вярхоўнага Савета РСФСР. 12 чэрвеня 1990 г. была прынята Дэкларацыя аб дзяржаўным суверэнітэце РСФСР.

Падзеі ў Маскве ў маі чэрвені 1990 г. узмацнілі "парад суверэнітэтаў" і цэнтрабежныя тэндэнцыі ў краіне, ініцыіравалі прыняцце падобных дэкларацый у іншых рэспубліках. 27 ліпеня 1990 г. [] Вярхоўны Савет БССР прыняў Дэкларацыю аб дзяржаўным суверэнітэце рэспублікі ў складзе Савецкай федэрацыі. Прынятае рашэнне не выяўляла волі болыпасці беларускага народа. [5, ст.27]

Кіраўніцтва СССР замест узмацнення цэнтралісцкіх пачаткаў з апорай на большасць насельніцтва стала на шлях заахвочвання дэцэнтралізацыі, перадачы рэспублікам часткі паўнамоцтваў цэнтра, пераходу народнагаспадарчых комплексаў рэспублік на гаспадарчы разлік і ўстанаўлення прамых эканамічных сувязей паміж рэспублікамі, надання мовам тытульных нацый статусу дзяржаўных. Чым болып цэнтр саступаў саюзным рэспублікам, тым мацней гучалі патрабаванні на яго адрас з боку нацыянальных эліт.

Летам 1990 г. адбыўся апошні, XXVIII з'езд КПСС. На з'ездзе М.С. Гарбачоў выступіў з новай ідэяй перабудовы, на гэты раз перабудовы КПСС на манер заходняй сацыялдэмакратыі. Паслухмяныя дэлегаты з'езда адобрылі прапанову свайго генсека ў рэзалюцыі "Да гуманнага дэмакратычнага сацыялізму" і тым самым падпісалі сваёй партыі смяротны прыгавор. На з'ездзе з КПСС дэманстратыўна выйшаў Б.М. Ельцын. Восенню 1990 г. пачаўся працэс выхаду з партыі радавых камуністаў і самароспуску партарганізацый на прадпрыемствах і ўстановах.

Сітуацыя яшчэ больш ускладнілася, калі ўрад СССР на чале з М.І. Рыжковым у сярэдзіне 1990 г. прадставіў праграму выхаду эканомікі з крызісу і пераходу да рыначных адносін. Аналагічная праграма была распрацавана і адобрана ў Беларусі. Гэта была незаўважаная народам афіцыйная змена палітычнага курсу КПСС і Савецкай дзяржавы, бо рынак з усімі яго атрыбутамі з'ява капіталістычнага, а не сацыялістычнага грамадства. Але тады рабіў сваю справу ідэалагічны камуфляж: рынак гэта універсальны сродак выхаду з крызісу і росквіту любой эканомікі [7, ст.38].

Айчынная "дэмакратыя" з дапамогай Захаду ўзмацняла намаганні па развале Саюза ССР, знішчэнні існуючага ладу. Каб пазбегнуць абвінавачвання ва ўмяшанні ва ўнутраныя справы СССР, былі створаны шматлікія "фонды", "цэнтры", "саветы", "асацыяцыі", якія афіцыйна лічыліся прыватнымі, недзяржаўнымі арганізацыямі, а фактычна знаходзіліся пад кантролем спецслужб. Апазіцыйныя "дэмакратычныя" арганізацыі СССР атрымлівалі зза мяжы матэрыяльную і фінансавую дапамогу.

Палітычнае і прававое супрацьстаянне паміж Масквой і саюзнымі рэспублікамі стала набываць бесперапынны характар. Чацвёрты з'езд народных дэпутатаў СССР у снежні 1990 г. абмеркаваў ідэю Саюзнага дагавора і прыняў рашэнне аб правядзенні рэферэндуму па пытанні захавання Саюза ССР. Рэферэндум адбыўся 17 сакавіка 1991 г. Ён не праводзіўся ў Літве, Латвіі, Эстоніі, Арменіі, Малдавіі і Грузіі. Гэты "бунт" нацыянальных эліт не знайшоў адпаведнага рэагавання з боку цэнтральных улад. У рэферэндуме прынялі ўдзел 148,6 млн чалавек, ці каля 80 % грамадзян СССР, якія мелі права голасу. 113,5 млн чалавек, ці 76,4 %, выказаліся за захаванне СССР. У Беларусі за захаванне СССР прагаласавалі 82,7 % агульнай колькасці выбаршчыкаў. 14 жніўня 1991 г. быў надрукаваны тэкст новага Саюзнага дагавора, які меў супярэчлівы характар. Падпісанне дагавора павінна было адбыцца 20 жніўня 1991 г. Украіна пры гэтым заявіла, што не падпіша дагавор да таго часу, пакуль не прыме сваю канстытуцыю. Усе рэспублікі Сярэдняй Азіі, не даводзячы да ведама Масквы, заключылі паміж сабой сістэму двухбаковых пагадненняў. [14, ст. 228]

Дзяржаўны пераварот у Маскве ў 1991 г. 4 жніўня 1991 г. М.С. Гарбачоў пакінуў Маскву і паехаў адпачываць на крымскую дачу ў Фаросе. Перад ад'ездам ён даў свайму бліжэйшаму акружэнню даручэнне рыхтаваць увядзенне надзвычайнага становішча ў шэрагу рэгіёнаў СССР. 18 жніўня 1991 г. прадстаўнікі цэнтра прыехалі ў Фарос, азнаёмілі М.С. Гарбачова са складам будучага Дзяржаўнага камітэта па надзвычайным становішчы (ГКЧП) і прапанавалі падпісаць адпаведны ўказ. М.С. Гарбачоў адмовіўся гэта зрабіць, чым адразу ператварыў сваіх "гасцей" у загаворшчыкаў. Гэта вельмі нагадвала палітычную правакацыю.

Раніцай 19 жніўня 1991 г. усе сродкі масавай інфармацыі перадалі заяву ГКЧП аб тым, што М.С. Гарбачоў не можа выконваць свае абавязкі "па стану здароўя", а яго паўнамоцтвы пераходзяць да віцэпрэзідэнта Г.М. Янаева. Для недапушчэння хаосу і анархіі ў асобных мясцовасцях уводзілася надзвычайнае становішча. Прыпынялася дзейнасць палітычных партый і арганізацый, уводзілася цэнзура, забараняліся мітынгі і дэманстрацыі.

У Маскве была аб'яўлена каменданцкая гадзіна, былі ўведзены войскі, якія ніякіх дзеянняў не ажыццяўлялі. Вакол "Белага дома", дзе знаходзіліся органы ўлады і кіравання Расіі, збіраліся масквічы, у асноўным інтэлігенцыя і студэнты, будаваліся барыкады. Кіраўнікі Расіі ў звароце да грамадзян назвалі ГКЧП "рэакцыйным антыканстытуцыйным пераваротам" і запатрабавалі склікання Надзвычайнага з'езда народных дэпутатаў СССР. Сваім указам Прэзідэнт Расіі Б.М. Ельцын падпарадкаваў сабе ўсе органы выканаўчай улады СССР, якія знаходзіліся на тэрыторыі Расіі, у тым ліку КДБ, МУС і Міністэрства абароны. 21 жніўня 1991 г. прадстаўнікі ГКЧП вылецелі ў Фарос для сустрэчы з М.С. Гарбачовым, але ён іх непрыняў. Лідэры ГКЧП былі арыштаваны і аддадзены пад суд. Вечарам 21 жніўня 1991 г. М.С. Гарбачоў вярнуўся ў Маскву, цалкам адмежаваўся ад сваіх паплечнікаў. [15, ст.46]

Вучоныя і палітыкі неадназначна ацэньваюць падзеі 1921 жніўня 1991 г. Адны з іх лічаць, што гэтыя падзеі нельга кваліфікаваць як "дзяржаўны пераварот", "путч", "загавор", бо члены ГКЧП СССР не планавалі карэнных змен у дзяржаўным ладзе краіны. Яны, наадварот, стараліся захаваць наяўны канстытуцыйны парадак, адзіную дзяржаву, дзяржаўны і грамадскі лад перад пагрозай яго знішчэння. Яны не згаворваліся тайна супраць прэзідэнта СССР. Другія (былы прэм'ерміністр В.С. Паўлаў і інш.) сцвярджаюць, што падзеі 1921 жніўня 1991 г. гэта "сапраўдны дзяржаўны пераварот, добра падрыхтаваны і прафесійна праведзены Гарбачовым Ельцыным па спецзаказе". Галоўным у "спецзаказе" было разбурэнне СССР і перавод краіны на капіталістычны шлях развіцця. Трэцяя група даследчыкаўлічыць, што выступленне ГКЧП СССР у абарону краіны і яе Канстытуцыі было няўдалым, непрафесійным. Гэкачэпісты аказаліся пешкамі ў грандыёзнай правакацыі, якая была падрыхтавана і праведзена "сусветнай закулісай"1. Іх падманным шляхам уцягнулі ў заведама правальнае мерапрыемства, якому прысвоілі катэгорыю "путчу" з тым, каб звярнуцца да немагчымых у звычайнай сітуацыі надзвычайных мер па змене існуючага ладу. Гэкачэпісты, на іх думку, ахвяры вялікага зману.