Ежелгі дүние тарихының терминдері

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Екібастұз қаласы

№25 қазақ қыздар гимназиясы

 Аманжолова Анаргуль

 

 

 

 

 

 

 

 

Дүниежүзі тарихы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2012 жыл

 

 

Ежелгі дүние  тарихының терминдері

Авеста – ежелгі парсылардың діни кітабы.

Агора – (грек сөзі, базар, алаң) қаланың орталық бөлігінде орналасқан. Ол трапеция етіліп қоршалған. Оның айналасына қоғамдық үйлер мен ғибадатханалар салынған.

Александр маягі - әлемнің жеті кереметінің бірі. Ніл өзенінің сағасында орналасқан. Ол кемелерге жол көрсетіп тұруға арналған. Маяк биіктігі 111 мр жуық мұнарадан тұрған. Маяктың құрылысы түгелімен мәрмәр мен қоладан жасалған.

 Амфитеатр – (грек сөзі, көрушілер залындағы орындар) көне Рим жұрты түрлі ойындар мен сайыстарды тамашалауға арнап салған алып құрылыс. Мұнда жабайы аңдарды қуу, талату, гладиаторлар сайыстары өткізіліп тұрған. Оның ортасында дөңгелек майдан алаңы орналасқан. Көрермеңдердің орындары тұйық шеңберленіп келген.

Амфора – қыш ыдыстан жасалған шар тәрізді, екі тұткасы бар ыдыс, құмыра. Оны бидай, май және шарап сақтауға арнап жасаған. Мұндай ыдыстарды ежелгі гректер өте көп пайдаланған.

Аргонавтар – Грек мифтеріндегі 50 саяхатшы. Олар Колхида жеріне Қара теңіз арқылы «Арго» кемесімен саяхат жасаған.

Аристократия – (грек сөзі, жоғары лауазымды) 1. Ежелгі Грекиядағы мемлкеттік өкіметті басқарудың бір түрі. 2. Құлдық, феодалдық қоғамдардағы рубасылардың, қанаушы топтың жоғары өкілдері.

Арка – (латынша доға, иін) қабырға немесе тірек аралықтарын ұштастыратын иін. Арка алғаш рет ежелгі Шығыс архитектурасында пайда болған.

«Арыстандар қақпасы» - Микены қаласында «П» әрпі тәрізді етіп салынған. Тікесінен қатар қойлған екі тас үстіне екі арыстанның бейнесі қондырылған. Арыстандар алдыңғы яқтарымен бағандарға сүйеніп, артқы аяқтарымен тікесінен тұр. Қаланың ішіне тек «Арыстандар қақпасы» арқылы кіруге болады.

«Аспалы бақ» - Вавилондағы алыстан жер мен көктің арасында тұрғандай болып, ерекше көз тартатын әсем бақ. Әлемнің жеті кереметінің бірі.

 

Будда діні – «жарық сәулесі» деген мағынаны білдіреді. Будда діні ежелгі үнділерде кең тараған. Оны негізін салған Сиддхардһа Гаутама атты патшаның баласы болды. Будда дінінің мақсаты – адамдарға жақсылық пен еркін өмірге қалай қол жеткізуге болатынын уағыздау. Бұл дін әлемдік дінге айналып, буддизм деп аталып кетті. Ол кең таралған алғашқы дүниежүзілік діннің бірі еді. Қазір буддизмге Қытай, Жапония, Монғол, Вьетнам халықтары сиынады. Бұл діни ілім б.з.б V ғасырда пайда болған.    

Вавилон – (аккад тіліндегі «бабилу» - құдайға барар қақпа деген сөз) көне Месопотамиядағы ең үлкен қала. Ол б.з.б ХІХ ғасырға дейін Вавилон мемлекетінің астанасы болған. Навуходоносор патшаның кезінде ең әсем , әйгілі қалаға айналды. Вавилон қаласы қалыңдығы 7 м және 3,3 м болып келген үш қабырғамен қоршалған. Сол қабырғаның бір бұрышында әлемнің жеті кереметінің бірі «Семирамида аспалы бағы» егілген.

Вавилон мұнарасы – ежелгі тамаша сәулет ескерткіші. Биік мұнара құдіретті Мардук құдайдың ғибадатханасы. Оның биіктігі 90 м-ге жеткен. Шатырын алтынмен жалатқан. Мұнараны түрлі түсті күйдірілген кірпіштен тұрғызған. Мардук – Вавилон қаласының қамқоршы құдайы саналған.

Гладиатор – (Латын сөзі, семсер) ежелгі Римдегі өзара сайысу үшін арнайы үйретілген құлдар. Гладиаторлар сайысы алғашқыда құлдарды діни дәстүр бойынша өтірудің түрі болды. Ал б.з.б ІІІ ғасыдан бастап өлген атақты адамдардың құрметіне ұйымдастырылды. Б.з.б І ғ қарсаңында ойын – сауық түріне айналды.

Демократия – (грек сөзі «халықтық өкімет билігі»). Афиныдағы жоғары өкімет билігі – халық жиналысы болды. Бүкіл Афины азаматтары халық жиналысына қатысуға құқылы еді. Халық жиналысында қызу талас – тартыстар жиі болып тұрды. Барлық шешімдер көпшілік дауысқа салынып қабылданатын. Афиныдағы мемлекеттік басқару ісін гректер демократия деп атады.

Демос – (грек сөзі, халық) ертедегі құлиленушілік Грекиядағы төменгі еркін халық, яғни халықтың ақсүйектерге қарсы қойылатын бөлігі. Таптық қоғамдағы қарапайым адамдар.

Дорий – б.з.б ХІІ ғасырда Балқан түбегіне солтүстіктен басып кірген грек тайпасы. Олардың темір құралдарды пайдалануы Грекияның дамуын тездетті.

Заратуштра – дүниетанымдық діни ілім. Ол бойынша жақсылық пен жамандықтың күресі әлемдік дамудың негізі.    

Иероглиф – (латын сөзі, таңба суреттері)  ежелгі адамдардың үңгірлері мен тастарға жазған суреттері мен таңбалары негізінде пайда болған  жазу жүйесі.

Капитолий жотасы – Рим қаласы б.з.б. 753 жылы жті жотаның үстінде орналасқан. Капитолий жотасы қаланың орталық бөлігі. Осы жерде Капитолий қасқырының мүсіні бар. Капитолий жотасы Римнің саяси және мәдени орталығы болған.

Каста – (португал сөзі, ру, ұрпақ). Ежелгі Үндістанда адамдардың шығу тегі мен құқықтары бойынша белгіленіп ерекшеленген және таптық артықшылығын қорғайтын қоғамдық топ. Адамның кастаға жатуы мұраға қалып отырған. Үндістан Конституциясы 1950  жылы касталардың тең құқылығын жариялады.

Колизей – ежелгі Римдегі ең үлкен амфитеатр. Колизей ежелгі Римде І ғасырда салынған. Оның ортасында дөңгелек шайқас алаңы – арена орналасты. Театрда көрермендердің орындары тұйық шеңберленіп, оған сатыла көтерілетін. Амфитеатрда жыртқыш аңдар және гладиаторлар шайқастары өткізіліп отырған. Колизей 50 мың адамға арналған.

Колондар – ежелгі Римде жерсіз, күйсіз, тақыр кедей, жерді ұсақ жалға алушылар осылай аталған. Колон жер иесіне арендаақысын төлеген. Ол өз еңбегінің өнімдірек болуына мүдделі еді. Себебі өндірген өнімнің бір бөлігін иемдене алаын. Сондықтан ол құлға қарағанда жақсы еңбек етіп, көлік пен құрал – сайманды күтіп ұстады.

Колонналар – сәнді бағаналар. Колонналарды ежелгі гректер сәулет өнерінде, қоғамдық ғимараттар, храмдар және театрлар салғанда пайдаланған. Гректер сәулет өнерінде колонналардың үш түрін қолданған. Олар коринфтік, дориилік және иониялық. Дориилік стиль қарапайым плиталармен көмкерілген сәнді бағаналар. Ал иониялық және коринфтік стиль сымбатты, әдемі өрнекпен әшекейленген.

Комедия – (грек сөзі, көңілің шаруалар әні) қызықты, күлкілі пьесалардан комедиялар туған. Комедиялар көрерменді көңілдендіріп отырған. Ежелг Грекияда Аристофанның  комедиялары ерекшелігімен көзге түскен.

Консулдар – (грек сөзі, кеңесші) Ежелгі Римдегі жоғары лауазымды адамдар. Олардың билігі патшаның билігімен тң болды. Бірақ олар бір жыл бойы қызмет іседі. Консулдар заң шығаратын сенатты, халық жиналысын шақыруға, әскерге қолбасшылық етуге құзырлы болды. Соғыс кезінде консулдардың әскерге жүргізетін билігі шексіз еді.

Корифей – (грек сөзі, көсем) 1. Ежелгі Грек трагедиясындағы хор жетекшісі. 2. Кемеңгер, қайраткер, көсем, ғылым мен өнердің белгілі бір жетекші саласының аса көрнекті кемеңгері.

Мифтер – (грек сөзі, аңыздар мен әңгімелер). Табиғаттан тыс тіршілік иелері мен таңғажайып құбылыстар, оқиғалар туралы аңыз - әңгімелерді мифтер деп атайды. Грек мифтері түрлі ғажайып құбылыстарды, батырлардың қаһармандық ерліктері мен бастан кешкен оқиғаларын баяндайды. Ежелгі мифтерді жыршы ақындар ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп отырған.

Олимпия – Гректер үшін Олимпия қасиетті қала. Қала храмының ортасында Зевстің зәулім статуясы орнатылған. Храм айналасында құдайлардың, батырлардың және ойын жеңімаздарының статуялары орналасқан. Б.з.б. 776 жылы Олимпия жерінде тұңғыш Олимпиядалық ойындар өткізілген. Олимпиядалық ойындарға гректердің ең мықты деген атлеттері жүгіруден, секіруден, күресуден, диск пен найза лақтырудан жарыстар өткізген.

Палатин жотасы – ежелгі Римдегі 7 жотаның бірі. Қаланың орталық бөлігі. Палатин жотасы форумның жанында орналасқан. Осы жерде императордың алтын жалатқан мәрмәр сарайлары тұрғызылған. Сонымен қатар ондаған мың көрермен сыятын үлкен цирк-ипподром салынған. Ипподромда төрт ат жегілген жеңіл арбалар жарысы өткізілген.

Пантеон – (латын сөзі, бүкіл құдайларға арналған ғибадатхана немесе қасиетті орын). 1. Ежелгі Римдегі «Бүкіл құдайлар ғибадатханасы». 2. Ұлы адамдарға арналған сахна. Пантеон ғимарат ішіне жарық түсіріп тұратын алып күмбезбен жамылған.

Папирус – қияқ тұқымдасына жататын көпжылдық өсімдік. Үшкір, жуан, түп жағы қабыршық жапырақты келеді. Египеттіктер олардың сабақтарын жұқа, жалпақ етіп тіліп, бір-біріне жемілдеп, парақтар әзірлеген. Осындай әдіспен дайынндалған папирусқа бір жағы ұшталған қамыспен жазған.

Парфеон храмы – Грекиядағы ең үлкен храм. Храмдарды басқа ғимараттардан ерекше көрсету үшін оны биік жерлерге салған. Парфеон храмы әйел құдай Афинаның құрметіне тұрғызылған. Храм Афиныдағы акропольде орналасқан. Ол 46 дориилік сәнді бағаналармен көмкерілген.

Патрицейлер – Римнің ежелгі тұрғындарының ұрпақтары. Олар алғашқы кезде РИм халқын құраған. Патрицейлер артықша сословие болды. Олар сенатқа сайланған, кейін барлық билікті қолына алған.

Пергамент – жарғақ, ертеде қағаз орнына жақсы өңделіп, пайдаланылған бұзау терісі.

Перғауын - өте ертедегі Мысыр патшаларының лауазымы, жоғары атақ. Египеттіктерге «перо» (үлкен үй) патша сарайы деген мағына береді. Перғауындардың билігі шексіз болды.

Прамидалар – Египет патшаларының жерленге жерлеріне салынған ескерткіштер. Пирамидалар өңделген тастардан салынған. Олар Египет елінің елтаңбасы сияқты. Ең үлкен Пирамида б.з.б. 2600 жылдардың шамасында хеопс перғауынға арна салынған. Оның биіктігі 146,6 м. Праидалар негізінен Каир қаласының Ғизада орналасқан.

Плебейлер – (латын сөзі, қарапайым халық). Римге басқа жақтан келіп қоныстанған адамдар мен олардың ұрпақтары. Плебейлер әскерде қызмет атқаруға тиіс болған. Бірақ қауым егістігінен жер ала алмаған.

Полис – (грек сөзі). Ежелгі Грекиядағы қала – мемлекеттерді осылай атаған. Полис – қала-мемлекеттер Грекияда б.з.б. VIII-VII ғасырларда пайда болған. Әр полистің құрамына қала мен оның айналасындағы елді мекендер енген.

Провинциялар – (грек сөзі) шет аймақтар. Жаулаушылық соғыс нәтижесінде РИм бүкіл жерорта теңізіне үстемдік етті. Жаулап алынған жерлер провинциялар деп аталынды.

Республика – (латын сөзі, «халық басқару ісі»). Рим республикасы б.з.б. 509 жылы орнады. Ежелгі римдіктер Тарквиний атты патшаны қаталдығы мен адамгершілігі төмен болғандықтан, оны отбасымен елден қуып жіберді. Римде республика орнағаннан кейін мемлекеттік құрылыс қалыптасып, оның билік орныдарына халық жиналыстары, сенат басшылық етті.

Риторика – (латын сөзі, шешендік өнер) өнерінің дамуы б.з.б. ІІ-І ғаырлардағы Римнің қоғамдық – саяси өмірімен тығыз баланысты болған. Халық жиналытарында, сенат мәжілістерінде және сот комиссияларының жұмыстарында табысқа жетудің негізі шешендік сөз болды. Шешендік өнер сол заманда халықтық сипат алған. Римнің ең атақты шешендері болып Цицерон Марк Тулий және Гай Юлий Цезарь саналды.

Сенат – (латын сөзі, қария). 1. Ежелгі Римде құлиленушілер республикасынағы ақсүйектер кеңесі.

Сфинкс –(Ежелгі  Египеттегі басы адам, денесі арыстан бейнесіндегі мүсін) жұмбақ адам. Мүсіннің биіктігі 20 и-ден астам, ені 52 метр. Оны ухты сақтаушы, патша билігінің рухы деп есептеген.

Сына жазу – шумерліктер ойлап тапқан, саз балшыққа жазу жүйесі.

Театр – (грек сөзі, ойын көрсететін орын). Грекияда театр б.з.б. V-VI ғасырларда салына бастаған. Грек театрлары таудың етегінде, ашық далада орналасқан, төбесі жабылмаған, пердесіз болған. Театр жарты дөңгелек (амфитеатр) етіп салынған. Көрермендер отыратын орындықтар алғаш ағаштан, кейін тастан орнатылған. Театр ойындарында трагедиялар мен комедиялар өрселген.

   Термдер – (латын сөзі,монша). Императорлардың бұйрығы бойынша барлық ерікті адамдар үшін термдер – монша салыны. Оның саны Римде мыңға жеткен. Римдегі аса ірі сәулетті термдердің бірі – Каракаллы моншасы. Термдердің жанында демалыс залдары, әр түрлі шайханалар және шаштараз бөлмелері болған.

Триба – тайпа одақтары. Трибалар жиналысына адамдардың мүліктік орнына шек қойылмай, Римнің бүкіл азаматтары қатысты, сондықтан да оның демократиялық жағы басым болды. Азаматтардың дауыс беруі арқылы трибалар жиналысында заң-жоба талқылау т.б. мәселелері шшілді.

Триумвират – (латын сөзі, үштік одақ). Ежелгі РИмде сайланған немесе тағайындалған үш саяси қайраткердің бірлесіп жоғары өкіметті басқаруы.

Триумф- жеңімпаз қолбасының Римге әскерін бастап, салтанатпен кіруі. Ежелгі Римде белгілі тарихи оқиға құрметіне арнап салтанат қақпасы тұрғызылған. Қақпа есік пен еңселі маңдайшадан орнатылып, мүсіндік ескерткіштер, рельефтер және императордың жеңісін баяндайтын жазулармен нашықталған.

Триумфалдық арка – Триумф қолбасшысының жеңісті шерумен келуіне арналған салтанатты қақпалар. Ежелгі Римдегі өте кең тараған ескерткіштердің бірі – салтанатты қақпалар пен аркалар. Бұл сәулетті құрылыс доға  тәріздес (арка) 1-3 арнайы есіктерден тұрады. Римдегі ең сәулетті қақпалар қатарына Тит және Константин атындағы салтанатты қақпалар жатады. Бұл жерде жорықтан жеңіспен оралған қаһарман батырларды зор қошеметпен қарсы алып отырған.

Троян аты – ағаштан жасалған ат бейнесі. Троя қаласын басып алу үшін әдейі қулықпен жасалған. Бұл туралы Гомердің «Илиада» және «Одиссея» поэмасына жазылған.

Ұлы Жібек жолы – Қытайдан Римге дейін, қазақстан мен Орта Азия арқылы өтіп баратын жол. Бұл жолмен жібек тасылды, елшіліктер жүрді, мәдени байланыстар жасалды.

Форум – (латын сөзі, алаң). 1.Ежелгі Римдегі алаң, базар. Форум экономикалық қана емес, сонымен қатар саяси өмір орталығы да болды. Оның іргесі б.з.б. VI ғасырда қаланған. Қала көшелері Римнің ежелгі орталығына – форумға келіп түйісті. Форумда ежелгі Римдегі салтанат қақпасы да орналасқан. 2. Мемлекеттік және халықаралық мәселелер талқыланатын жиналыс өткізілетін алаң.