Ежелгі дүние тарихының терминдері

Фреска – сылақ кеппей тұрып, қабырғаға салынған әшекейленген сурет. Фрескалы суреттер ежелгі Грекия жеріндегі Криттен табылған. Криттегі Кносс сарайындағы сән-салтанат өткізілетін залдардың қабырғалары фрескамен өрнктелген. Сондай фрескалы суреттің бірі: «Бұқамен шайқас ойыны». Фреска өнері антикалық заманда кеінен қолданған.

Христиан діні – (грек сөзі, Иисус Христостың есімімен аталған) әлемге кең тараған діндердің бірі.

Центруиарт – патрицейлер мен плебейлердің жиналсы. Онда жоғары лауазымды қызмет адамдарын сайлады, соғыс пен бітім жасау мәселелерін шешті.

Юпитер – ежелгі Римнің бас құдайы, аспан құдайы.

 

Орта ғасырлар дүние тарихының терминдері

Аббат – 1.Католик шіркеуіндегі барлық дін қызметкерлерінің құрметті аты. 2.Еркектер монастырының басшысы.

Абсолютизм – бір адамның (император, король, патша) шексіз билігі. Жоғары өкімет билігі толық бір адамның ғана қолында болған басқару түрі.

Альморавид – Солтүстік Африкадағы берберлік тайпалар қозғалысы кезіндегі (ХІ – ХІІғ) әулет пен мемлекеттің аты.

Анабаптистер – басқаша шоқынушылар.

Аңқау Жак – ортағасырлық Францияда дворяндардың шаруаларға қойған келемеж аты.

Аутодафе – 1.Күпірлерді жазалау үкімін жиналған көпшілік алдында салтанатты түрдежариялау. 2. Испанияда күпірлерді көпшілік алдында өртеу.

Барон – Батыс Еуропадағы феодалдың атағы. VI – VII ғасырларда ауқатты адамдардың бәрі осылай аталды, ал ХІ-ХІІ ғасырларда корольдің тікелей – ірі феодалдар гана осылай аталды.

Барщина – орыстың «еңбекпен өтеу салығы» деген сөзі, шаруаның феодал иелігінде тегін істелетін еңбегі.

Басқақ – монғол хандарының жаулап алынған жерлердегі салық жинау және халық санын есепке алумен шұғылданатын өкілі.

Бас шатттар – феодалдық Франция мен Нидерландыдағы сословиелік өкілдіктің жоғарғы органы. Қалалардың өсуіне, әлеуметтік қайшылықтардың шиеленісуіне және таптық күрестің күшеюіне байланысты пайда болды. Францияда 1302 жылы Жүз жылдық соғыс қарсаңында шақырылды.

Бей – Таяу және Орта Шығыс әлдерінде ру-тайпалық, кейінірек ақсүйектерге ғана берілетін феодалдық атақ.

Бенефеция – уақытша сыйлыққа берілетін жер үлесі.

Билль – конституциялық актілердің аты (мысалы, құқ туралы билль).

Бург – жау шапқыншылығынан қорғану үшін салынған Батыс Еуропадағы бекініс орны. Кейінірек бург әскери және әкімшілік орталықтарға, сондай-ақ епископтар резиденцияларына айналды. XIV – XV ғасырларда орталық өкіметтің күшеюіне байланысты және артиллерияның шығуы нәтижесінде бург өз мәнін жойды.

Буржуазия – табыс көзі жалдамалы жұмысшылардың еңбегін қанау болып табылатын өндіріс құрал – жабдықтарының иесі, капиталистік қоғамның үстем тобы.

Буси – Жапониядағы әскери – поместьелік дворяндар.

Вакуф, Вакф – Дели сұлтандығындағы мешіттер мен медреселердің жер иеліктері. Ол мекемелер жабылып қалған жағдайда жер қайтадан мемлекет қарамағына көшіп отырған.

Вандализм – мәдениетті, рухани байлықты хайуандық жолмен құру.

Вандалдар – римде талан – таражға салған герман тайпасы. Олар 455жылы Римді басып алып, ондағы көптеген теңдесі жоқ өнер туындыларын құртып жіберді. «Вандал» деген сөз топас, дөрекі, шапқыншы, мәдениетті құртушы деген мағынада қолданылады.

Варарлар  (гректің «жат жерлік адам» деген сөзінен шыққан) – надан, қатыгез адамдар. Гректер мен римдіктер осылай атаған германдықтар шапқыншылығы құл иеленушілік құрылысты жойды.

Ватикан (латынның сөзі «төбе», «қырқа» деген сөзінен шыққан) – Рим қаласының ішіндегі діни мемлекет – қала, Рим папасының мекені.

Вербендік жексенбі – Иса Мәсіхтың (Иисус Христос) айқыш ағашқа шегеленіп өлтірілуінен бес күн бұрын оның Ирусалимге бейбіт патша ретінде кірген күні.

Византий – Босфор бұғазының Еуропа жағалауына орналасқан ежелгң грек елді мекені. 324 жылы император Константин астанасы Римнен осында көшірді. 330 жылдан бастап жаңа астана Константинополь деп аталды. 1453 жылы түріктер жаулап алған соң, қала Стамбұл деп атала бастады.

Византия – 395-1453 жылдар аралығында өмір сүрген құл иеленуші, кейінірек – феодалдық мемлекет. Орта ғасырларда ресми түрде «Ромейлер империясы» деп аталған.

Викария – епископтың епархияны басқарудың көмекшісі.

Вилландар – феодалдық тәуелсіздіктегі шаруалар. Англияда олар басыбайлы болды, ал Францияда, Германияда, Италияда вилландар жер иелену кезінде тәуелді болғанымен, жеке бас бостандықтары болды.

Вира – ерте ортағасырлық Русьтегі ауыр қылмыс өтемі.

Габсбургтер – 1516-1700 жылдары Австрияда, Чехия мен Венгрияда, Испания мен оның иеліктерінде билік құрған мемлекет. 1438- 1806 жылдардағы «қасиетті Рим империясының» императорлары.

Гайдуктер – түріктер үстемдігіне (XV-XIX ғ.) қарсы қарулы күреске қатысушы оңтүстік славян халықтары.

Герцог – Батыс Еуропада корольден кейінгі баспалдақта тұрған ірі аймақ иесі.

Гильдиялар  (немістің «бірлестік» деген сөзінен шыққан) – көпестер бірлестігі. Англияда қолнершілер бірлестігі – цехтар да солай аталды.

Готика («гот» деген герман тайпасының атынан шыққан) – XII ғасырда Францияда қылыптасып, кейінгі ортағасырларда бүкіл Батыс Еуропаға тараған көркемдік, негіщінен сәулет өнері стилі.

Ғибадатхана – құдайға табынатын орын.

Дарғы, Даруға – Алтын Ордаға бағынышты қалалардың билеушілері.

Дворяндар – мұрагерлік артықшылықтарды пайдаланған жер иеленуші ақсүйектер сословиесі. Дінбасылармен бірге феодалдық қоғамның үстем табы болды. Капиталистік қатынастардың даму барысында дворяндардың басым көпшілігі жаңа жағдайға бейімделіп, буржуазия табының негізін қалады.

Держава – ірі мемлекет.

Домен (француздың «иелену» деген сөзінен шыққан) – Батыс Еуропадағы феодалдық поместьенің тікелей феодалға тиісті бөлігі. Онда феодал тәуелді шаруалар мен жері, мал – мүлкі жоқ адамдардың еңбегін пайдаланған.

Епископ – христиан дініндегі шіркеу округінің басшысына берілетін жоғары атақ.

Жакерия – Франциядағы феодализмге қарсы бағытталған 1358 жылғы шаруалар көтерілісі.

Иезуиттер – католик сопылардың ордені. Оны 1534 жылы Парижде ықпалды католик сопылар құрған. Орденнің мүшелері қоғамдық өмірге белсенді араласып отырды. Тыңшылық жасау, пара беру, сатып алу, өсек тарату, жала жабу әректтері арқылы беделді адамдарды католик дінінің мүддесіне пайдаланып отырды.

Индуизм – Үндістанда кең тараған дін, шамамен біздің заманымыздың V ғасырында қалыптасқан.

Индульгенция (латынның «кешірімділік», «мейірімділік» деген сөзінен шыққан)- папаға немесе шіркеуге сіңірген еңбегі үшін католик шіркеуінің Рим папасының атынан беріп отыратын күнәні кешіретін куәлік.

Инквизиция (латынның «тергеу» деген сөзінен шыққан) – Рим папасының ХІІ ғасырда күпірлермен күрес үшін құрған арнаулы соты. Ол католик шіркеуінің өзіне қарсы пікір білдіруші адамдарды, әсіресе озық ойлы оқымыстыларды жазалау мекемесі болды.

Испанже – Осман түріктері империясындағы барлық еңбек етіп жүрген адамдарға салынған ақшалай салық.

Каролингтер – Франк мемлекетіндегі корольдіктердің, кейінірек – императорлардың әулеті. Ұлы Карлдың (768-814) атынан шыққан. Әулет 751 жылы Меровингтердің орнына келді, Х ғасырда биліктен айырылды.

Католик шіркеуі (гректің «әлемдік», «бүкіл жүниежүзілік» деген сөзінен шыққан) – 1054 жылы христиан халықтар екіге бөлінгеннен кейінгі Батыс Еуропа халықтары ұстанған дінінің бір түрі.

Клир – христиан шіркеуіндегі дінтану саласының, шіркеу қызметкерлерінің жиынтығы.

Коммуна - өзін-өзі басқаратын қалалық қауым.

Кортес – Испаниядағы сословиелік өкілдердің органы.

Күпірлер (ректің «ерекше діни ілім» деген сөзінен шыққан) – үстем дінінің басты қағидалары мен ұйымдық құрылымын млйындамайтын ерекше діни нанымды ұстанушылар.

Қалан – монғолдар билігі орнаған жерлердегі егіншілерге салынған салық.

Қапшуыр,Копчур – монғолдар қол астындағы халықтардың мал басынан төлеп тұрған салығы.

Құрылтай – Шыңғысхан әулетінің басшылығымен өтіп тұрған монғол ақсүйектерінің кеңесі.

Лен – вассалдың қожасынан қызмет ету үшін алып отырған жер үлесі.

Лорд – ортағасырлық Англиядағы жер иеленуші феодал. Бірте-бірте ол ағылшын дворяндарының ең жоғарғы, ортақ атағына айналды.

Лютерандық – негізінен Мартин Лютер (1483-1546) қалаған протестанттық діни ілімнің бір түрі. XVI ғасырда Реформация барысында Германияда қалыптасты. Германия мен скандинавиялық елдерде кеңінен тараған.

Магистрат – қалалық басқарма.

Майордом (латынның «үлкен үй» деген сөзінен шыққан) – Франк мемлекетіндегі V ғасырдың аяғы – VIII ғасырдың ортасындағы сарай меңгерушісі, ең жоғарғы мемлекет басшысы.

Мануфактура (латынның «қол ісі» деген сөзінен шыққан) –қол еңбегі қолданылған ірі кәсіпорындар.

Меровингтер – Франк мемлекетінде 481-751 жылдары билік құрған корольдіктер әулеті. Аса көрнекті өкілі – Хлодвиг (481-511).

Миссал – дұға сөздері жазылған кітап.

Монарх (гректің «жеке-дара билеушісі» деген сөзенен шыққан)- монархияның басында тұрған тұлға(патша, король, император, фараон, сұлтан, шах т.б).

Монах (гректің «жалғыз» деген сөзінен шыққан) – жападан-жалғыз өмір сүруші; діни қауымға кірген және монастырь жарғысының талабына сай сопылық құруға уәде берген адам.

Натуралды шаруашылық - өнімді айырбас үшін емес, тек өз қажетіне ғана арнап өндіретін томаға-тұйық шаруашылық.

“Ника” «гректің «жеңу» деген сөзінен шыққан) -532 жылғы 11-17 қаңтар аралығында Шығыс Рм империясы – Византияның астанасы Константинопольде болған халық көтерілісі.

Нормандардың Англияны жаулап алуы – Нормандия герцогі Вильгельм басқарған норман феодалдарының 1066 жылы Англияға басып кіруі.

Нотабель – Франциядағы жоғарғы дінбасыларының, қала тектілерінің өкілі.

Оброк – феодалдық басыбайлы шаруаның азық-түлікпен немесе ақшалай төлейтін жер салығы.

Ордонанс – Франциядағы, Англиядағы корольдің жарлығы.

Пайғамбар – діни ұғымда Құдайдың айтқан сөздерін адамдарға жариялау үшін арнайы жіберген адамы.

Папалық – Рим папасы басқарған католик шіркеуінің діни монархия орталығы.

Парламент (ағылшынның, француздың «сөйлеу» деген сөзінен шыққан) – буржуазиялық мемлекеттегі жоғарғы заң шығарушы өкілдік орган. Сословие өкілдерінің органы ретінде Англияда парламент алғаш ХІІІ ғасырда құрылды.

Патриарх (гректің «әке», «басшы» деген сөзінен шыққан) – кейбір елдердегі православиелік шіркеудің басшысы.

Подъячий – XVI-XVIII ғасырдың басындағы Ресей әкімшілігіндегі төменгі шен. Дъяктордың басшылығымен подъячийлер орталық және жергілікті мемлекеттік мекемелерде негізгі іс қағаздарын жүргізушілер болды.

Райя – Осман түріктері империясындағы бүлік салық төлеуге міндетті халық.

Реакция – озық қоғамдық қатынастарға қарсы бағытталған кертартпа әрекет.

Реконкиста «испанияның «қайтарып алу» деген сөщінен шыққан) – VIII-XV ғасырлардағы Пиреней түбегі халықтарының арабтар жаулап алған жерлерін қайтарып алу.

Ренессен «француздың « қайта өркендеу» сөзінен шыққан) – Батыс және Оңтүстік Еуропа елдеріндегі ортағасырлық мәдениеттен жаңа заман мәдениетіне өту дәуірі. Ол Италияда шамамен XIV-XVI ғасырарда, басқа елдерде XV-XVI ғасырларда орын алды.

Реформация (латынның «қайта құру» сөзінен шыққан) – XVI ғасырдағы Батыс және Орталық Еуропадағы католик шіркеуіне қарсы қуатты қоғамдық-саяси және діни қозғалыс.

Ронин-Жапониядғы кедейленген самурайлар.

Рыцарь- (немістің «атты жауынгер» деген сөзінен шыққан) – сеньорына атты әскер қатарында қызмет етуге міндетті феодал.

Самурай – Жапониядағы ұсақ дворяндардың әскери-феодалдық сословиесі.

Санжақ – Осман түріктері империясындағы облыс.

Санскрит – ежелгі және орта ғасырлардағы үнділіктердің әдеби тілі.

Сейм – феодалдық монархиялардағы сословиелік-өкілдік мекеме.

Сеньор(француздың «үлкен» деген сөзінен шыққан) –орта ғасырлардағы Батыс Еуропадағы жер иесі, феодал. Тар мағынада – вассалдың мырзасы, қожасы.

Сервтер «латынның «құлә деген сөзінен шыққан) – орта ғасырлардағы феодалдарға басыбайлы шаруалар тобы.

Сёгун – жапонның әскери қолбасшысы. Ол өімет басшысы да болды.

Сипахилер, Спахи- Осан түріктері империясындағы сұлтаннан жер иеліктерін алып, ол үшін әскер жасақтап, феодалдың атты әскері қатарында әскери міндет атқаруға тиісті леншілер.

Сойырғал – Темір ұрпақтарының кезіндегі шартты түрде сыйға беріліп тұрған жер үлесі.

Статут – Англия және тағы басқа кейбір елдердегі заңның аты.

Тағар – Ақ Ордаға бағынышты қалалардың билеушілері.

Тархан – 1)ортағасырлық түрік халықтарындағы феодалдардың, сондай-ақ кейбір салықтан босатылған адамдардың атауы;2)мемлекеттік салықты төлеуден босатылған Закавказье, Ора Азия,Қазан,Астрахан және Қырым хандықтарының жері мен мүлгі.

Таурат – иудаизм мен христиандықтың қасиетті кітабы.

Тевтон ордені -  ХІІІ-XVI ғасырларда неміс католиктері құрған діни-рыцарлық ұйым.

Технология - өндірістің әдіс-тәсілі туралы ғылым.

Тиара – Рим папасының ерекше тігілген бас киімі.

Тиран - әрекеттері зорлық-зомбылыққа негізделген басшы.

Тордессильялық келісім – Рим папасының төрелік етуімен 1494 жылы жасалған келісім. Ол бойынша Атлант мұхитының дәл ортасынан батысына қарай жаңадан ашылған жерлер – испандықтар иелігіне, ал шығысқа қарайғы жерлер португалдықтар иелігіне өтті.

Тоталитарлық – жойқын билік.

Университет (латынның «жиынтық» деген сөзінен шыққан) – құрамында ғылыми білім негізін қалайтын әр түрлі пәндерді қамтитын бірнеше факультеттері бар жоғары ғылым-білім ордасы.

Уния – мемлекеттердің бір одаққа бірігуі.

Утопия (гректің «жоқ жер» деген сөзінен шыққан) – бұл терминді ең алғаш ағылшындық ойшыл-гуманист Томас Мор қолданды. Ол өзінің бірде-бір кемшілігі, қайшылығы жоқ қоғамын орнатпақшы болды. Ол қоғамды»утопия» деп атады.

Үшір – Осман түріктері империясындағы халықтың өнім түсімінен төлеген салық.

Феод – феодалдық қоғамдағы жер иелігінің негізгі түрі. Жер әкеден балаға мұрагерлік жолмен берілді. Жерге оның қожасының толық меншігі орнады.