Калабарацыянізм вайсковы

Частка насельніцтва, напачатку, прыход немцаў успрымала  прыход немцаў з вельмі вялікімі надзеямі. Ваенныя поспехі нямецкай арміі, атэістычная палітыка савецкіх уладаў, калектывізацыя , усе  гэта прывяло да пэўнай папулярнасці нямецкіх уладаў.

Аднак у рапартах беларускага  самакіравання паступова пачаў  прысутнічаць матыў недастатковай  бясьпекі .  У адным з рапартаў гаварылася: “ Магутная нямецкая зброя нанесла зброя нанесла паразу галоўным сілам нашых ворагаў – палякаў, бальшавікоў, габрэяў, але тэрыторыя беларускага народа ў гэткія хвіліны цалкам не вызваленая ад непрыяцеля”. Для прадстаўнікоў мясцовага кіравання склад группаў ваеннага супраціву ў лясах Усходняй і Заходняй Беларусі ў сваей сутнасці быў няясны. Але аўтары рапартаў усе большае значэнне надавалі польскай прысутнасці. Лідскі і Слонімскі рэгёны лічыліся асабліва ненадзейнымі у якіх вялікую актыўнасць праяўлялі былые польскія вайскоўцы .

 На беларускай весцы  людзей цікавіла толькі адно  пытанне: што станецца з зямлёй? Сельская гаспадарка была самай  галоўнай крыніцай для забеспячэння  патрэбаў вермахта, жыхароў Рэйха,  і ,ў самую апошнюю чаргу,  мясцовага насельніцтва. Сяляне спадзяваліся на прыватызацыю зямлі, і тут для акупантаў існаваў шанец здабыць лаяльнасць беларускага насельніцтва.  Але ў межах стратэгіі стратэгіі бліцкрыгу калгасы былі захаваныя, і атрымалі назву “гмінныя двары” . У Заходняй Беларусі, дзе калектывізацыя не ласягнула такога ўзроўню як ва Ўсходняй, акупацыйныя ўлады канфіскоўвала зямлю ў дробных гаспадароў і аддавала зямлю прагнаным саветамі землеўладальніка (нават, у выпадку, калі яны былі палякамі).

  На праблему прыватызацыі  калгасаў, унутры нацыянал-сацыялістычнага  кіраўніцтва існавала шмат поглядаў. Варыянт за захаванне калгасаў падтрымаў міністр сельскае гаспадаркі Бакэ. Але з іншага боку шмат экспертаў-саветазнаўцаў, у ліку якіх быў і Отта Бройтыгам, выступалі за ліквідацыю калгасаў. Яны аргументавалі сваю пазіцыю што гаспадарчы рост немагчымы без актыўнага ўдзелу насельніцтва, і спасылаліся на досьвед нямецкай акупацыі пад час Першай сусветнай вайны. Некаторыя нават прапаноўвалі ў выпадку неабходнасці забяспечваць насельніцтва ежай з нямецкіх запасаў .

Вынікам гэткіх спрэчак  было увядзенне увесну 1942 г. “новага  аграрнага парадку”. Нямецкія прапагандысты  прадставілі ўсе гэта як сапраўдную прыватызацую   зямлі сялянамі, хоць на практыцы і надалей засталіся  існаваць буйныя сельскагаспадарчыя прадпрыемствы. Таксама па-ранейшаму, асноўнай крыніцай існавання сялянства заставаліся прысядзбныя надзелы і вельмі абмежаваная законамі жывелагадоўля.                

У лютым 1942 г. пры даследванні  новага вырашэння аграрнага пытання, выявілася, што кіраўнікі сельскіх гаспарак, якія былі пастаўленыя нямецкімі ўладамі не ведалі нічога пра краіну, і не вельмі былі забяспечаны неабходнымі дакументамі. Новыя гаспадары былі вымушаны для выканання пастаўленных задач выкарыстоўваць дапамогу былых савецкіх вытворчых установаў, мясцовых адміністратараў, перакладчыкаў. Напрыклад, былыя “машынна-трактарныя станцыі” надалей выкарыстоўваліся і атрымалі назоў “сельскагаспадарчыя базы” .   

 Зямля, якая паглядала  падзелу на Беларусі ўвесь  час змяншалася. Калі ў маі 1942 Таварыства загаспадарання земляў “Остлянд” мела пад апекай 967 дзяржаўных маенткаў, а ў студзені 1943 г. іх заставалася толькі 312. Хоць там праводзілася сельскагаспадарчая праца, ажыцяўляўся кантроль, але эфектыўнай абароны супраць узброеных нападаў не існавала. У жніўні 1943 года, пад нямецкім кантролем заставалася толькі кожны чацверты маентак, адначасова ўзмацнілася частата і брутальнасць партызанскіх нападаў.  

   У сувязі з  гэтымі новымі абставінамі выкананне  палітыкі “новага аграрнага парадку” было прыпынена ў пачатку 1943 года. Генеральны камісар загадаў правесці поўную рэгістрацыю ўсіх сялян, што выканалі харчовыя пастаўкі на 100%.

   У гэтых умовах  самае цяжкае становішча мелі  мясцовыя старасты, бургамістры  і іншыя прадстаўнікі нямецкай адміністрацыі. На іх плечы лёг увесь цяжар абавязкаў абароны цывільных грамадзян ад розных нападаў, харчовых паставак, вярбоўкі насельніцтва на працы ў Германію. 

Бургамістры, старасты і  г.д. з пункту гледжання матэрыяльных варунках ды шырыні светапогляду мала адрозніваліся ад людзей, што жылі побач. Шмат хто з іх пэўны час служыў у паліцыі, або ў ахове габрэйскіх гета, ды ўзбагачаліся за кошт маёмасці забітых габрэяў .

Акрамя бургамістраў, вясковых старастаў, важную ролю таксама  выконвалі аграномы. Яны мелі вельмі вялікія паўнамоцтвы. Пакуль эканамічныя вынікі задавальнялі нямецкія ўлады, ніякіх перашкодаў не было. У заходніх гебіткамісарыятах нямецкія акупацыйныя улады нярэдка прызначалі былых польскіх памешчыкаў кіраўнікамі калгасаў і саўгасаў. Зразумела што гэта выклікала шмат цяжкасцяў з беларускімі сялянамі .

Адной з самых вялікіх  магчымасцяў для уціску у сваіх  вёсках для бургамістраў і вясковых старастаў была мажлівасць рабіць адбор  на прымусовыя працы ў Нямеччыну. Сяляне лічылі прымусовую працу ў Няммечыне горшым  ліхам, чым якое–небудзь іншае пакаранне. Некаторыя нават баяліся гэтага больш, чым смерць . 

Увогуле трэба зазначыць, што палажэнне вясковых старастаў, бургамістраў, аграномаў было вельмі цяжкае і неадназначнае. Яны былі паміж двух агнёў: з аднаго боку нямецкае кіраўніцтва, з яго патрабаваннямі, з другога боку аднавяскоўцы з іх патрэбамі.

 

                

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Глава I. Калабарацыянізм палітычны.

   У самым пачатку вайны развіцце палітычнага і ваеннага калабарацыянізму адбывалася нязначнымі тэмпамі. Галоўнай прычынай гэтай з’явы былі ваенныя поспехі нямецкай арміі. Яшчэ адной прычынай былі скептычныя адносіны нямецкага кіраўніцтва да здольнасцяў беларускага народа да дзяржаўнага будаўніцтва з-за слабасці этнічнай самасвядомасці. У гэты перыяд асноўнай формай калабарацыянізму была яго грамадская форма. Палітычны калабарацыянізм пачаў свае актыўнае жыцце толькі у канцы 1942,

пачатку 1943 года калі немцы, бачачы што вайна зацягваецца, пачалі бальш актыўную палітыку на акупаваных тэрыторыях. Менавіта ў гэты час пачынаецца стварэнне ўжо палітычных калабарацыйных арганізацый такіх як, напрыклад Саюз Беларускай Моладзі, Беларуская цэнтральная рада.  Улады таксама пачынаюць гульню з праваслаўнай царквой. Усе гэтыя дзеянні былі накіраваны перш за ўсе на тое, каб ва ўмовах пашыраючыгася партызанскага руху, няўдач на фронце забяспечыць прыхільнасць беларускага народа да нямецкай акупацыйнай улады, стварыць у беларусаў ілюзію будоўлі нацыянальнай дзяржавы, здабыць іх лаяльнасць у пытаннях паставак.

 

1.1 Беларуская цэнтральная  рада.

  Беларуская цэнтральная рада была створана  на мяжы 1943 і 1944 гадоў. У гэты час насельніцтва ўжо не верыла нацыстскім лозунгам аб “нацынальным самавызначэнні Беларусі, і аб яе месцы ў Новай Эўропе”²⁸.

  Яшчэ ў чэрвені 1943 года, нямецкія ўлады стварылі так званую раду даверу

у складзе 16 асобаў пад  кіраўніцтвам В. Іваноўскага і Ю. Сабалеўскага. Гэта быў першы крок да стварэння калабарацыйнага ўрада. У пошуках магчымых удзельнікаў гэтага урада нацысцкія ўлады звярнуліся да беларускіх эміграцыйных колаў у Нямеччыне, Польшчы, Чэхіі²⁹. Некоторая колькасць беларускай інтэлігенцыі ўжо згуртавалася да таго часу ў “Беларускай   народнай самапомачы”, беларускіх тэатрах, музеях, рэдакцыях газет.

  У снежні 1943 года ўпершыню сабралася Беларуская Цэнтральная Рада –  час, калі ўсім быў бачны канец нямецкага панавання. Прэзідэнтам быў прызначаны Радаслаў Астроўскі. Таксама БЦР мела шэраг міністэрств: асветы, навукі і культуры, прэсы і прапаганды, сацыяльнай апекі, фінансаў, моладзевых справаў, агульнага кіравання, гаспадаркі, планавання і абароны.

  На працягу усяго свайго існавання БЦР з’яўлялася для нямецкіх цывільных улад установай на якую заўседы глядзелі з недаверам і якую трымалі пад пільным кантролем. Нямецкая адміністрацыя хацела, каб дзейнасць БЦР не выходзіла за межы дабрачыннасці - арганізацыі харчавання насельніцтва, якое цярпела сапраўднае бедства, а таксама школьнікаў ды ўцекачоў. Але ўплыў БЦР распаўсюджваўся фактычна толькі на Мінск і яго наваколлі.   Крыніцы фінансавання для БЦР былі таксама вельмі кволымі: напрыклад гэта былі падаткі ад продажу білетаў у тэатр і кіно.

  Ужо калі БЦР была ў эміграцыі, 20 ліпеня 1944 г. Міністэрства ўсходніх акупаваных тэрыторый выдала інструкцыю, у якой былі пералічаны “рэальныя задачы і паўнамоцтвы БЦР”: барацьба з бальшавізмам, аб’яднанне ўсіх беларусаў у Саюзе вызваленя Беларусаў, актыўная моладзевая праца(СБМ, ваенная дапаможная праца), жаночая праца³⁰.

  БЦР часта перадавала нямецкім уладам просьбы людзей аб вызваленні іх сваякоў і нават цікавілася справамі беларускай дыаспары у Прыбалтыцы ды Польскім генерал-губернатарстве. Акрамя таго БЦР намагалася абмежаваць дзейнасць палякаў ва ўсіх сферах грамадства. Прысутнічалі нават і этнічныя чысткі. Напрыклад, марыянеткавы ўрад даў згоду на дэпартацыю шэсць тысяч палякаў са Слонімскага і Лідскага раену на дэпартацыю на прымусовую працу у Нямеччыну, бо сярод насельніцтва вядзецца “польская прапаганда і палякі падтрымліваюць польскіх партызанаў³¹.

   Беларуская цэнтральная рада паступова трапляла ва ўсе большую ізаляцыю з-за таго, што яна паўсюль бачыла ворагаў і імкнулася да такой кантрольнай функцыі, магчымасці выканання якой пазбаўлялі яе нямецкія ўлады. Вельмі напружаныя адносіны рада мела і с царквой: яе мітрапаліт павінен быў узгадняць усе прызначэнні  і вызваленні з пасадаў с аддзелам БЦР па канфесійных справах. Але афіцыйна БЦР дэкляравала, што ня будзе умешвацца ва ўнутраныя справы царквы³².

   Канец БЦР быў  такім жа бясслаўным, як і яе  дзейнасць. Спецыяльны поезд з дзеячамі рады і іх сем’ямі, прыбыў у Кенігсберг з Мінска, занятага савецкімі войскамі. Пасля знікнення усіх нямецкіх адміністрацыйных устаноў на Усходзе зацікаўленнасць у БЦР у нямецкага кіраўніцтва паступова пайшла на спад. Калі, нарэшце, было прынята рашэнне аб  пераезде БЦР у Берлін, упаўнаважаны Усходняга міністэрства, што павінен быў сустрэць “рускіх” на вакзале, нават не з’явіўся³³. Для прадстаўнікоў БЦР якія чакалі, што іх сустрэнуць як прадстаўнікоў урада Беларусі ў эміграцыі, нават, спачатку, не былі падрыхтаваныя пакоі для засялення. Для большай часткі прадстаўнікоў рады Усходняе міністрства дало магчымасць “свабоднага працаўладкавання”³⁴. Хаця з іншага боку, Яўхім Кіпель, адзін з дзеячоў БЦР, у сваіх мемуарах пазней згадваў:

   “Улеткі 1944 г. беларускае жыцьце ў Берліне было досыць актыўнае: паступова з’яджаліся уцекачы, дзейнічалі розныя беларускія арганізацыі пры Міністэрстве Прапаганды і пры Міністэрстве Усходніх Справаў, быў беларускі аддзел пры Арбайтфронце, дзейнічаў Белаоускі камітэт, выходзілі газеты “Раніца” і “Беларускі Работнік” і паступова афармлялася БЦР³⁵.

  А астатнія разам з нямецкімі бюракратамі, да самага канца вайны, разважалі над тым, як адваяваць страчаныя тэрыторыі Генеральнага камісарыята³⁶.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.2 Улады і царква.

  Яшчэ адным патэнцыйным хаўруснікам акупацыйнае ўлады была праваслаўная царква. Каталіцтва нямецкае кіраўніцтва разгладала як “пятую калону” палякаў³⁷. Дзесяцігоддзі антырэлігійнай прапаганды выклікала ў маладзейшых жыхароў апатыю да пытанняў рэлігіі. 

   Але прапаганда абвясціла сваей мэтай адраджэнне “беларускай нацыі” і вялікае месца ў гэтае месца павінна была заняць праваслаўная царква³⁸.  Гэта быў своеасаблівы контраргумент падобным спробам СССР. Нацыянал-сацыялістычная прапаганда імкнулася  дагадзіць царкве як той сіле, што “ператварае нянавісць у станоўчае і не праклінае зненавіджаных, а дабраслаўяе вызваліцеляў”³⁹.

Гэтак сама як акупацыйныя  ўлады паставіла беларускі нацыянальны  ўрад, так яны і спрабавалі ўсталяваць беларускую нацыянальную царкву. Прызначэнне святароў і епіскапаў у гэтай царкве абмяжоўвалася выключна прэтэндэнтамі-беларусамі. Таксама мітрапаліт выдаў загад аб ужыванні беларускай мовы ў казаннях, царкоўным пісьмаводстве ды навучанні Закону Божаму.

Пасля стварэння епархіяў сінод пачаў выконваць функцыі найвышэйшай царкоўнай улады. Сход епіскапаў падрыхтаваў царкоўныя статуты. “Беларускі Царкоўны сабор”, які сабраўся у жніўні 1942 г., праходзіў паводле нямецкага сцэнару і скончыўся адпраўленнем паслання Адольфу Гітлеру ды дзякавальным малебнам. Удзельнікі падкрэслілі падкрэслілі існаванне балансу інтарэсаў паміж нямецкай цывільнай адміністрацыяй ды царкоўнымі ерархамі. Аргументацыя праводзілася паводле вядомых прапагандысцкіх узораў. Гістарычная міссія нямецкай арміі палягала ва ўзнаўленні права царквы на самавызначэнне пасля мноства гадоў савецкана і польскага прыгнету⁴⁰.

Са свайго боку нямецкая цывільная адміністрацыя ўсяляк дэманстравала сваю велікадушнасць, адбоўваючы разбураныя савецкімі уладамі цэрквы, давала пазыкі і асобных выпадках нават вяртала раней сканфіскаваныя музейныя каштоўнасці⁴¹.

У межах Мінскай епархіі  цягам першага года акупацыі ўзнавілі сваю дзейнасць 120 з 400 дарэвалюцыйных царкоўных суполак⁴². На сяле патрэба ў царкоўных служках і правядзенні багаслужбаў была досыць значнай, кантроль над святарствам здавалася цывільнай адміністрацыі недастатковым. 

Але ў цэлым, усе ж  такі трэба зазначыць, што праваслаўныя святары не мелі занадта добрай рэпутацыі  ў нямецкіх уладаў, ні ў, як гэта было зазначана вышэй, Беларускай Цэнтральнай Рады. Канфлікты вазнікалі паўсюль: напрыклад вельмі пераследвалася нямецкімі ўладамі практыка, калі розныя царкоўныя абрады( хрышчэнне, шлюб, памінанне) аплачваліся натурай. Нямецкія ўлады хацелі ўвесці фіксаваныя таксы, і аблажыць іх пададкамі.

Беларуская Праваслаўная Царква адрэзаная ад сваіх духоўных цэнтраў з’яўлялася вельмі добрым інструментам для нямецкіх акупацыйных  уладаў. Кіраўніцтва царквы з выключнай  паслухмянасцю выконвала ўсе  загады нямецкай цывільнай адміністрацыі. З палітычных прычын нямецкія ўлады стараліся выключыць каталіцкі касцел з удзелу ў беларускіх справах. Таму для мноства беларусаў-каталікоў лозунг аб “нацыянальнай беларускай царкве” не з’яўляўся арыенцірам.