Месца і роля Вялікага Княства Літоўскага ў еўрапейскай гісторыі

 

 

ПУА "БІП – Інстытут правазнаўства»

 

Кафедра тэорыі і гісторыі права

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

РЭФЕРАТ

 

па дысцыпліне «Гісторыя Беларусі ў кантэксце сусветных цывілізацый»

на тэму «Месца і роля Вялікага Княства Літоўскага ў еўрапейскай гісторыі»

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Мінск, 2014

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Змест

 

Уводзіны

 

1. Перадумовы ўтварэння Вялікага Княства Літоўскага.
2. Галоўныя прычыны фарміравання новай дзяржавы.
3. Праўленне Міндоўга.
4. Праўленне Віценя і Гедыміна.

     Знешнепалітычная дзейнасць Віценя і Гедыміна.

5. Праўленне Альгерда і Кейстута.

     Дынастычная барацьба  пасля смерці Альгерда.

6. Праўленне Вітаўта ў ВКЛ.

Знешняя палітыка Вітаўта.

7. Сацыяльна-эканамічнае развіццё беларускіх зямель у складзе ВКЛ.

     Сельскагаспадарчая вытворчасць.

     Рамяство.

8. Эвалюцыя саслоўнай структуры і палітычнага ладу ў ВКЛ.
9. Культура Беларусі ў другой палове XIII – першай палове ХVI стст.

      Адраджэнне і рэфармацыя.

      Старажытная пісьменнасць.

 Духоўная і матэрыяльная культура.

 Кнігадрукаванне.

      Архітэктура.

 Выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва.

 

Заключэнне

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Уводзіны

 

Вялікае княства Літоўскае, Рускае, Жамойцкае і іншых зямель - пад такой назвай была вядомая ў гісторыі і ўпісала сваю старонку ў еўрапейскую і сусветную гісторыю адна з самых магутных і мудрых краін сярэднявечча, пачатак якой адносіцца да сярэдзіны XIII стагоддзя.    

 

1. Перадумовы ўтварэння Вялікага Княства Літоўскага, яго тэрытарыяльны рост

 

У XII - першай палове XIII ст. Усходняя Еўропа перажывала перыяд палітычнай дробнасці. На пачатку XIII ст. тут ўзвысіліся некалькі центраў, якія прэтэндавалі  на ролю “збірання” рускіх зямель. Аднак знешнепалітычная сітуацыя пагоршылася:

1. У вусці Заходняй Дзвіны, на  землях ліваў (Лівоніі), залежных  ад Полацка, з’явіліся нямецкія  каланісты, якія ў 1200 г. заснавалі г.Рыгу. а ў 1202 г. – духоўна-рыцарскі (крыжацкі) Ордэн мечаносцаў. Крыжакі імкнуліся забяспечыць манаполію на гандаль па Заходняй Дзвіне. Гэта супярэчыла эканімічным і палітычным інтарэсам Полацка. Палачане спрабавалі сілай аднавіць свае пазіцыі ў Лівоніі, аднак усе намаганні скончыліся безвынікова.

Сітуацыя пагоршылася ў 1227 г. На землях прусаў, што пражывалі на захад ад Лівоніі і Літвы, з’явіўся Тэўтонскі ордэн. У 1236 г. Ордэн мечаносцаў быў разгромлены літоўцамі ў бітве пры Шаўляі, аднак гэта нават узмацніла крыжацкі націск. У 1237 г. рэшткі разбітых мечаносцаў далучыліся да Тэўтонскага ордэну. З гэтага часу злучэнне прускай і лівонскай частак стала яго галоўнай задачай, што паставіла пад удар беларускія і літоўскія землі.

2. У сярэдзіне XIII ст. на паўдневым захадзе ўзнікла яшчэ адна знешняя пагроза: у 1237-1241 гг. Усходнія і паўднёвыя землі Русі былі захоплены і спустошаны манголамі. Мангольскі пагром закрануў паўднёвабеларускія землі – Гомель, Магілёў, Пінск, Брэст і інш. Большасць зямель Русі ўвайшло ў склад  Залатой Арды.

Знешні фактар аказаў вялізарны ўплыў на ўзнікненне ў басейне ракі Неман новага дзяржаўнага ўтварэння – Вялікага Княства Літоўскага (ВКЛ), што стала вынікам збліжэння эканамічных і палітычных інтарэсаў балцкага і славянскага насельніцтва Панямоння. Утварэнне ВКЛ звязваецца з імем яго першага правіцеля – Міндоўга, аднаго з літоўскіх князёў, што аб’яднаў у Панямонні балцкія і славянскія землі і вянчаўся 6 ліпеня1253 г. каралеўскай каронай.

 

2. Галоўныя прычыны фарміравання новай дзяржавы

 

1. Узрастанне палітычнай актыўнасці  літоўскіх пляменаў, якія перажывалі  разлажэнне родавага ладу. У XIII ст. на літоўскіх землях выдзяляліся дзве вобласці – Аўкштайція  (Сярэдняе і Верняе Панямонне) і Жамойць (Ніжняе Панямонне). У адрозненне ад іншых балцкіх пляменаў, з-за супраціўлення крыжацкай экспансіі літоўцы не былі падпарадкаваны Тэўтонскаму ордэну. Яны з’яўляліся сур’езнай  вайсковай сілай, на якую можна было абаперціся ў барацьбе са знешнім ворагам.

2. Эканамічны рост і ўмацаванне  гарадоў у Верхнім Панямонні. Заснаваныя як цэнтры славянскай каланізацыі балцкіх зямель, гарады Наваградак, Ваўкавыск, Гродна, Слонім, Турыйск, Здзітаў сталі да пачатку XIII ст. цэнтрамі рамяства і гандлю. Іх насельніцтва было зацікаўлена ў палітычнай стабільнасці ў рэгіёне і ва ўладзе, якая гарантавала б ім абарону ад знешняй пагрозы.

3. Сталая традыцыя міжэтнічных кантактаў у Верхнім Панямонні, дзе атсутнічала выразная этнічная мяжа паміж балтамі і славянамі, што рабіла іх натуральнымі саюзнікамі. Часам літоўскія і рускія князі заключалі палітыныя і ваенныя пагадненні нават па-за межамі Панямоння. У 1219 годзе Літва заключыла мір з галіцкімі князямі Данілам і Васількам, якія выкарыстоўвалі літоўцаў супраць знешніх ворагаў.

 

3. Праўленне Міндоўга

 

Адносіны паміж Літвой і Галіцка-Валынскай Руссю змяняліся ад прыязных і саюзных да насцярожаных і варожых, што магло быць выклікана мангольскім нашэсцем, закрануўшым галіцкія землі. У такіх абставінах Міндоўг змог паводзіць сябе больш незалежна, канчаткова прысвоіўшы сабе Верхняе Панямонне. Гэтым можа тлумачыцца  прыняцце Міндоўгам каралеўскай кароны, што ставіла яго на адзін іерархічны ўзровень з Данілам, і каранацыя ў Наваградку. Складанае палітычнае становішча прымусіла Міндоўга на нейкі час саступіць Верхняе Панямонне сыну Данілы Раману, перадаць частку Жамойці крыжакам. Каб замацаваць мір з Данілам, Міндоўг аддаў сваю дачку за яго сына Шварна, потым расправіўся з мяцежнымі літоўскімі князямі і вярнуў сабе Наваградак. Даніла спрабаваў аслабіць Міндоўга пры дапамозе  мангола – татараў, аднак іх паход ў землі Літвы і Беларускага Панямоння істотных вынікаў не меў.

У 1260 Міндоўг парваў свет з Тэўтонскім ордэнам і падтрымаў паўстанне прусаў супраць ордэнскай улады, якое пачалося восенню 1260 г. Па паведамленню нямецкіх хронік, літоўскія войскі ўдзельнічалі ў разгроме Ордэна на возеры Дурбе ў Курляндыі 13 ліпені 1260 г., дзе загінулі 150 рыцараў Ордэна, у тым ліку магістр, маршал, і некалькі камтураў. Адмовіўшыся ад хрысціянства і фармальнага міру з крыжакамі, Міндоўг у 1260-1263 гадах здзейсніў некалькі спусташальных для крыжакоў паходаў у Лівонію, Прусію і Польшчу. У 1263 Міндоўг быў забіты змоўшчыкамі, сярод якіх розныя крыніцы называюць полацкага князя Таўцівіла, Нальшанская князя Даўмонта, князя Траняты. У дзяржаве пачалася барацьба за вялікакняжаскі стол паміж полацкім князем Таўцівілам і пляменнікам Міндоўга Транятам. Апошняму пашанцавала забіць Таўцівіла і заняць вялікакняжаскі пасад. У 1264 г. Транята быў забіты слугамі Міндоўга, а ягоны сын Войшалк пры дапамозе пінскіх і навагрудскіх баяраў, вярнуў сабе спадчыну бацькі, фактычна другі раз аб’яднаўшы дзяржаву. У 1267 г. Войшалк сышоў у манастыр, перадаўшы ўладу свайму швагру Шварну. Пасля смерці Шварна кіраванне дзяржаваў перайшло ў рукі  Траўдзеня (1270-12820), які вёў барацьбу з Галіцка-Валынскай Руссю, крыжакамі, супрацьстаяў татарам, пераадольваў унутраны сепаратызм. Пасля смерці Трайдзеня наступіў “цёмны” перыяд, пра які амаль нічога не вядома, а потым правіў Віцень (1295-1316), у часы якога ВКЛ выступала як адна з магутных палітычных сіл у рэгіёне.

 

4. Праўленне Віценя і Гедыміна

 

Пры Віцене і яго пераемніку Гедыміне (1316-1341) канчаткова акрэсліліся асноўныя напрамкі палітыкі ВКЛ. Галоўнай задачай было пашырэнне межаў на ўсход і поўдзень за кошт зямель былой Кіеўскай Русі. У першай палове ХIV ст. у выніку аслаблення Галіцка-Валынскай Русі ВКЛ стала галоўным цэнтрам “збірання рускіх зямель”. У другой палове XIII-XIV ст. у склад ВКЛ увайшлі ўсе беларускія, большая частка украінскіх і некаторыя вялікарускія землі.

Шляхі далучэння “рускіх” зямель да ВКЛ былі рознымі. Часам князі літоўскага паходжання запрашаліся на княжанне мясцовымі жыхарамі. Пры гэтым заключаліся дагаворы, у якіх князі гарантавалі захаванне даўніх парадкаў. А ў 1307 г., калі Полацкая  зямля трапіла ў рукі крыжакоў, палачане звярнуліся за дапамогай да Віценя. Полацкая зямля ўвайшла ў склад ВКЛ, аднак карысталася шырокімі правамі.

Асобныя землі ўваходзілі ў ВКЛ праз дынастычныя шлюбы. Так віцебскі князь Яраслаў аддаў сваю дачку Марыю за сына гедыміна Альгерда, які пасля смерці свайго цесця ў 1320 г. стаў княжыць у Віцебску і далучыў яго да балта-славянскай дзяржавы. Некаторыя ўсходнеславянскія землі былі далучаны да ВКЛ ваенным шляхам. На пачатку праўлення Гедыміна ў выніку канфлікта з Галіцка-Валынскім княствам у склад ВКЛ была ўключана Брэстчына. У 1359 г. было падпарадкавана Мсціслаўскае княства, якое належыла Смаленску. У 1386 г. смаляне зрабілі спробу адваяваць Мсціслаў, але былі разбітыя, і самі трапілі ў залежнасць ад ВКЛ.

 

4.1. Знешнепалітычная дзейнасць Віценя і Гедыміна

 

Найбольш важным напрамкам знешнепалітычнай дзейнасці Віценя і Гедыміна было супрацьстаянне крыжацкай агрэсіі. Тэўтонскі ордэн з 1280-х гг. Стаў пагражаць непасрэдна беларускім і літоўскім землям, асабліва Жамойці. Калі гаварыць пра Беларусь, то на Панямонне здзяйснялі свае паходы пераважна рыцары з Прусіі, а на Падзвінне – з Лівоніі.

Вайсковае супрацьстаянне крыжацкай аргэсіі суправаджалася дыпламатычнымі поспехамі ВКЛ. У 1325 г Гедымін заключыў саюз з каралем Польшчы. У 1326 г. адбыўся сумесны паход Польшчы і ВКЛ на Брандэнбург. На чале сілаў ВКЛ стаяў гродзенскі кашталян (стараста) Давыд. Войска дасягнула Франкфурта-на-Одэры. Гэты паход стаў прадвеснікам збліжэння ВКЛ і Польшчы ў барацьбе з крыжакамі.

Для аховы беларускіх зямель ад крыжацкіх наездаў рэканструяваліся старыя і будаваліся новыя замкі. Мацнейшыя з іх знаходзіліся ў Гродна, Лідзе, Крэве, Наваградку. Віцебску. У Літве найбольш значнымі центрамі былі Трокі і Вільня, куды ў 1323 г. Гедымін перанес сталіцу дзяржавы.

Пашырэнне межаў ВКЛ на ўсход спрыяла палітыка неўмяшальніцтва ва ўнутраныя справы беларускіх княстваў, якія захоўвалі ранейшы лад, традыцыі і веру бацькоў. Многія літоўскія князі, што правілі тут, прымалі праваслаўе, а

“руская” мова мела ў дзяржаве афіцыйны статус. Усе гэта рабіла ВКЛ “сваім” для зямель былой Русі, павышала прывабнасць далучэння да яго.

 

5. Праўленне Альгерда і Кейстута

 

Пасля смерці Гедыміна (1341) дзяржаву ўзначаліў яго сын Яўнут, аднак у 1345 ен быў адхілены ад улады сваімі братамі Альгердам і Кейстутам. Вялікім князем літоўскім стаў Альгерд (1345-1377), які падзяліў дзяржаву на дзве часткі. Захоўваючы вярхоўную ўладу ў краіне, ен непасрэдна кіраваў усходняй часткай з цэнтрам у Вільні. Заходняй часткай (Жамойць, беларускае Панямонне, Берасцеўшчына, Падляшша) кіраваў Кейстут, галоўная рэзідэнцыя якога знаходзілася ў Троках.

Альгерд не дасягнуў значных поспехаў у барацьбе з крыжакамі. У 1348 г. ён нават пацярпеў паражэнне ў бітве на р. Стрэве каля Коўна. Але на ўсходзе і поўдні ВКЛ імкліва пашырала свае межы. Палітыка Альгерда па “збіранню беларускіх зямель” сустракала супрацьдзеянне з боку Залатой Арды, якая лічыла іх сваімі, а таксама з боку Масквы, князі якой карысталіся даверам і падтрымкай татарскіх ханаў. У 1362 г. войска Альгерда разбіла татарскія сілы ў бітве на Сініх Водах. Гэта было першае буйное паражэнне татараў на Усходняй Еўропе, яно паклала пачатак вызваленню рускіх зямель ад мангола-татарскага ярма. ВКЛ замацавала сваю ўладу на большай частцы ўкраінскіх зямель. Імкнучыся аслабіць Маскву, Альгерд тройчы рабіў паходы на ўсход ( 1368, 1370, 1377 гг.), аднак захапіць яе не змог.

Пры Альгердзе ўзнік новы вузел знешнепалітычных супярэчнасцяў. У 1340 г. брат Альгерда Любарт Гедымінавіч быў запрошаны на княжанне ў Галіцка-Валынскую Русь, на якую прэтэндавала і Польша. У выніку войн  1349, 1366 і 1377 гг. у руках Любарта засталася толькі ўсходняя Валынь. Аднак ніводны з бакоў не застаўся задаволены, і гэты канфлікт успыхваў неаднаразова.

Час праўлення Альгерда стаў у гісторыі ВКЛ адным з найбольш удалых. Тэрыторыя дзяржавы павялічылася ў два разы. Аднак падзел дзяржавы на дзве часткі стварыў падставу для дынастычнай барацьбы, якая разгарнулася пасля яго смерці.

 

5.1.Дынастычная барацьба  пасля смерці Альгерда

 

  Паводле волі Альгерда пераемнікам стаў яго сын ад другога шлюбу – Ягайла (вялікі князь літоўскі ў 1377-1381, 1382-1386; кароль польскі ў 1386-1434). Дарадцам пры ім застаўся Кейстут, за якім засталася заходняя частка дзяржавы. Гэтым былі незадаволены старэйшыя браты Ягайлы. Найбольш зацяты яго прадстаўнік – князь Андрэй Альгердавіч -  быў выгнаны з Полацка і знайшоў прытулак ў Маскве. За ім пацягнуліся некаторыя іншыя князі. У далейшым яны адыгралі выдатную ролю ў Кулікоўскай бітве 1380 г., у якой татарскія войскі былі разбіты рускімі сіламі на чале з маскоўскім князем Дзмітрыем Данскім. Гэтая бітва мела вялікае значэнне, бо паказала, што ва Усходняй Еўропе ёсць яшчэ адна сіла, здольная выступіць як альтэрнатыва ВКЛ у справе “збірання рускіх зямель”.

 Адносіны Ягайлы з Кейстутам  пагаршаліся. Не жадаючы дзяліць уладу са сваім дзядзькам і адначасова імкнучыся нармалізаваць адносіны з крыжакамі, Ягайла заключыў з імі сепаратны мір. Кейстут палічыў гэта за здраду, захапіў у 1381 г. Вільню, пазбавіў пляменніка ўлады і саслаў яго ў Віцебск. Аднак у наступным годзе Ягайла вярнуў сабе вялікае княжанне; Кейстут быў зняволены і задушаны ў Крэўскім замку. Яго сын, гродзенскі і брэсцкі князь Вітаўт, уцёк у Прусію, каб з дапамогай крыжакоў вярнуць сабе спадчыну бацькі. І хоць гэтага небяспечнага апанента пры дапамозе шчодрых абяцанняў удалося вярнуць на радзіму, становішча Ягайлы заставалася хісткім.

Адначасова суседняя Польша перажывала дынастычны крызіс. Пасля смерці караля не засталося нашчадкаў мужчынскага полу, а на шлюб з ягонымі дзвума дочкамі прэтэндавалі нямецкія прынцы. Усталяванне на каралеўскім троне немца магло прывесці палякаў да страты дзяржаўнасці. Таму польскія феадалы звярнулі свае позіркі ў бок Ягайлы, якому прыпанавалі шлюб з малалетняй каралевай Ядзвігай і карону Польшы.

14 жніўня 1385 г. ў Крэўскім замку Ягайла падпісаў дакумент аб ўмовах  каранацыі: хрышчэнне паганскага насельніцтва Літвы, далучэння ВКЛ да Польшы, перавод дзяржаўнага скарба ВКЛ з Вільні ў Кракаў, вызваленне польскіх полонных, захопленных у папярэдніх войнах, вяртанне Польшы страчанных зямель і выплата 200 тыс. флорынаў былому жаніху Ядзвігі за сарваны шлюб.