Шпаргалка по "Истории"

43. Қазақ мемлекеттігінің басы. XV-XVI ғасырлар тоғысындағы Қазақ  хандығы.     Қазақ хандығының құрылу қарсаңында қазақ рулары Сібірден Сырдарияға, Ертістен Жайық жағасына дейінгі ұлан байтақ жерді иеленді. Қазақ халқы мемл-тігінің қалыптасу тарихы Алтын Ордалық мемл-те орныққан ұлыстық жүйінің тарихымен тікелей байланысты.    Қазақ хандығы туралы сенімді деректер аз емес. 15ғ-ң орт-нан бастап, 17ғ-ға дейін қазақ хандығы бірде берік, бірде босаң тұрақтылық дәрежесімен ерекшеленетін шын мәніндегі бірыңғай саяси жүйе тұрғысында тіршілік етті. Заид ад Дин «Бадам әл-вакан» деген шығармасында Қаз-н терминімен жетісудің оңт-бат-ғы Шу мен Таластағы жерлерді, яғни Жәнібек пен Керей хандардың қоластында болған қазақтар қоныстанған аймақтарды айтады. Әбілхайыр ханның сыртына кетуші рулар мен тайпалар Жәнібекпен Керей басқарды. Бұл жөніндегі хабар 1-рет М.Х.Дулатидің «Тарихи Рашиди» кітабынан көрінеді, Махмуд пен Вали, Жәнібек пен Керей Әбілхайыр ханға бағынудан бас тартты және өздерінің бас тартуларын Шыңғыс хан әулетінің далаға билік жүргізуге мұрагерлік дәстүрі мен ол Ақ Орда хандары ретінде өздеріне Шығыс Дешті-Қыпшақта билік дасау құқығын қамтамасыз ететіндігі мен дәлелдеді деп көрсетеді. Дулати қазақ хандығының құрылған уақытын Хижраның 870ж (1465-1466жж) жатқызады. Әбілхайыр дүние салысымен қазақ хандары бірден даладағы билікті өз қолдарына алу жолындағы күреске араласып кетті.

44. «Қазақ» этнонимі.

Тарихи әдебиетте қазақ этнонимінің шығуы жайында әр түрлі пікірлер кездеседі. Мәселен, әйгілі шығыстанушы ғалым Бернштам қазақтың атын сақтармен байланыстырады. Қазақ сөзі ежелгі замандағы Каспий және сақ деген екі тайпаның атының қосылуынан шыққан деп тұжырым жасайды. Белгілі Қаз-ндық тарихшы М.Ақынжанов «қазақ» сөзі «қас»(нағыз), сақ(тайпа) деген екі сөздің қосындысы дейді. Ал 982ж парсы тілінде жазылған «Худуд әл-Ғалам» атты кітапта «Алан мемл-де қасақ деген ұлыс бар»,- делінген. Біреулер оны түрік етістігі, «қаз»-ға «ғақ» жұрнағын жалғап, «қазғақ»(еркін адам) сөзін құраса, біреулер сол «қаз»-дан «үйрек» және «ақ» деген ойға қонымсыз этимологиясын жасайды. Қайткенде де «қазақ» түрік сөзі екені анық. Оның шығу түркіні қандай болғанымен әуелден еркін, ер жүрек адамдар деген мағынаны білдіреді.

45. Қазақ хандығының құрылуы.

Қазақ хандығының құрылу қарсаңында қазақ рулары Сібірден Сырдарияға, Ертістен Жайық жағасына дейінгі ұлан байтақ жерді иеленді. Қазақ халқы мемл-тігінің қалыптасу тарихы Алтын Ордалық мемл-те орныққан ұлыстық жүйінің тарихымен тікелей байланысты.

Қазақ хандығы туралы сенімді деректер аз емес. 15ғ-ң орт-нан бастап, 17ғ-ға дейін қазақ хандығы бірде берік, бірде босаң тұрақтылық дәрежесімен ерекшеленетін шын мәніндегі бірыңғай саяси жүйе тұрғысында тіршілік етті. Заид ад Дин «Бадам әл-вакан» деген шығармасында Қаз-н терминімен жетісудің оңт-бат-ғы Шу мен Таластағы жерлерді, яғни Жәнібек пен Керей хандардың қоластында болған қазақтар қоныстанған аймақтарды айтады. Әбілхайыр ханның сыртына кетуші рулар мен тайпалар Жәнібекпен Керей басқарды. Бұл жөніндегі хабар 1-рет М.Х.Дулатидің «Тарихи Рашиди» кітабынан көрінеді, Махмуд пен Вали, Жәнібек пен Керей Әбілхайыр ханға бағынудан бас тартты және өздерінің бас тартуларын Шыңғыс хан әулетінің далаға билік жүргізуге мұрагерлік дәстүрі мен ол Ақ Орда хандары ретінде өздеріне Шығыс Дешті-Қыпшақта билік дасау құқығын қамтамасыз ететіндігі мен дәлелдеді деп көрсетеді. Дулати қазақ хандығының құрылған уақытын Хижраның 870ж (1465-1466жж) жатқызады. Әбілхайыр дүние салысымен қазақ хандары бірден даладағы билікті өз қолдарына алу жолындағы күреске араласып кетті.

46,56 .Қазақ  жүздері-қазақ халқының  этногенездік құрылымының ерекше  белгісі. Жаңадан  қалыптасқан  қазақ  халқы  Қазақстан  жеріне  түгелдей  қоныстанды. Қазақ  халқы  мекендеген  бұл  жерлерде  3 түрлі   шаруашылық  аймақ  қалыптасты. Осыған  байланысты  сол өңірлерде  мекендеген  халықтар  3 жүзге  бөлінді. 1) Ұлы  жүзМекендеген  өңірлері: Оңт. Қазақстан, Жетісу (Іле,Шу,Талас өзендерінің бойы)

Тайпалар: Дулат, Албан,Үйсін, Қаңлы,Жалайыр, Суан,Шапырашты, Сіргелі, Ұлы  жүзді  Ақарыс деп те  атайды.2) Орта жүзМекендеген   өңірлері: Орталық  және  Шығыс  Қазақстан. (Ертіс, Есіл, Нұра, Тобыл, Сарысу  өзендерінің бойы ) Тайпалар: Арғын, Найман,Керей,Уақ, Қыпшақ, Қоңырат  Орта  жүзді Бекарыс  деп  те  атайды.3) Кіші  жүзМекендеген  өңірлері: Сырдарияның  төменгі  ағысы (Орал, Ырғыз, Торғай, Еділ  өзендерінің  бойы) Тайпалар: ТАБЫН, Адай, Шөмекей, Жағабайлы, Алшын, Шекті, Төртқара, Тама, Серкеш,Кіші  жүзді Кейде Жанарыс  деп  те  атайды.

47. 16ғ-ғы Қазақ хандығы.

Қазақ хандарының негізін салушылардың бірі Жәнібек ханның ұлы Қасым 1445ж шамасында туған. Қазақ хандығы өзінің ең жоғарғы қуаттылығына 16ғ-ң 1-ширегінде, әсіресе, Қасым ханның тұсында жетті. Іс жүзінде ол елді Мұрындық кезінде-ақ басқара бастады. Оның басқаруынан бастап, билік жүргізу Жәнібек ұрпақтарының қолына көшті. Мұрындық пен Қасымның өзара қарсыласуының кезінде-ақ Мұхаммед Шайбани қазақ жеріне бірнеше жорық жасады. 1510ж Мұхаммед Шайбани Сығанаққа келді, бірақ Қасым әскерінен быт-шыты шыққан жеңіліске ұшырады. Талқандалған, әрі тарыдай шашылған өзбектердің тірі қалғаны Самарқанға қашты. Сол жылдың соңында Мұхаммед Шайбани Мерв түбіндегі Хораанда Иран шахымен шайқаста қаза тапты. Қасым ханның тұсында қазақ мемл-ті туралы батыс елдеріндегілер де білді. Қазақ халқының саны 1 млн-ға жетті. Қазақ хандығы Москваға елші жіберіп, өзара байланыс бастады. Қазақ хандығының терр-сы бат-да Жайыққа, солт-де Қарқаралыға дейін, солт.шығ-да Балқаш, шығысында Жетісу аймағын, оңт-де Сырдарияның төменгі ағысына дейінгі аймағын иемденді. Қасым қайтыс болғаннан кейін, 20-жылдары Жошы әулеті сұлтандарының өзара талас-тартыстары қазақ хандығын уақытша әлсіретіп тастады. Қасым ханнан кейінгі мемл-ң әлсіреуіне тойтарыс беріп, оны бұрынғы қалпына келтіру бағытында үлкен табыстарға жеткен көрнекті қазақ ханы Ақназар болды. Ол ойраттарға және моғол ханы Әбдірашидке қарсы күресті. Сүйтіп, шығ-ғы және Жетісудің оңт-гі қазақ жерлерін басып алушылықтан уақытша болса да, сақтап қалды. Сібір ханы Көшімнің жауластық әрекеттеріне төтеп беру үшін Ақназар өзбек ханы Абдоллахпен одақтастық қарым-қатынас орнатты. Ақназар өзінің әкесі Қасымнаң тұсындағы қазақ хандығының көлемді аумағын құраған жерлерге деген қазақтардың құқын қайта қалпына келтіруге тырысып бақты.

49. 17ғ-ғы қазақ хандығы

17ғ-да қаз-ндағы ішкі саяси  өмір тұрақтылығымен ерекшелене  қойған жоқ. Қазақ хандығы барған  сайын бөлшектене түсті, феод. алауыздықтар  күшейе түсті. Көшпелі ақсүйектердің  әр түрлі топтары өзара бақталастыққы  берілді. Оңт-те іс жүзінде табаққұлдың мирасқоры Есім хан Түркістан қаласын өзінің астанасы етіп алды. Ташкентте Жәлім сұлтанның ұлы Тұрсын Мұхаммед өзін тәуелсіз ханмын деп жариялады. Бұхар ханы Иманқұл Ташкентті тартып алуға тырысты, кейбір сұлтандардың бөлініп шығу ниеттерін қолдап отырды. 612ж қазақ әскерлерінің Бұхара түбіне шапқыншылық жасауына жауап ретінде Иманқұл хан қазақ жерлеріне жорық ұйымдастырып Түркістан аймағын(Ашпара мен Қаратаудың шеткергі шегіне дейін) басып өтті, сүйтіп оның бірнеше қалалары мен елді мекендерін тонады. 1627ж Есім хан Тұрсын Мұхаммедті өлтірде бір жылдан соң Есімнің өзі де қайтыс болды. 1635ж жоңғар хандығының құрылуына байл-ты ойраттардың Ертіс маңына және Жетісудағы қазақ жерлерін жаулап алу қаупі арта түсті. 1644ж Жалаңтөс батыр басқарған Самарқандтық әскерлермен бірге жауға аттанған Жәңгір хан жоңғар қолдарының бірін тас-алқан етіп жеңді. 17ғ-ң 30-жылдары қонтайшы Қалданның басшылығымен жоңғар әскерлерімен Жетісу мен Оңт-Қаз-ға басып кірді. Бірнеше қазақ ұлыстары талқандалды, 9 қала жаулап алынды. Түкпе жазба материалдар солардың арасынан Сайрам, Манкент, Қараспан, Шымкент, Ташкент т.б. қалаларды айтады. Тәуке хан билік еткен кезде қазақ хандығының нығайтылуы, қазақтардың қырғыздармен және қарақалпақтармен одақтасуы жоңғарлардың қазақ жерлеріне шабуылын уақытша бәсеңдетті. Жоңғарлардың шапқыншылығы жоңғарлардың сауда жолдарын кесіп тастады. Бейібіт халықтың шаруашылығына үлкен зиян тигізді.

50.XVII-XVIII ғасырлар тоғысындағы Қазақ хандығы. Тәуке ханның қазақ жерлерін  біріктірудегі саясаты. «Жеті жарғы». 17 ғ басында билік үшін талас тартыс күшейе түсті. 1680-1718 ж қазақ хандығының хантағына Жәңгірдің баласы Тәуке отырды. Тәуке  өзбилігін билер сияқты әлеуметтік тіректің көмегі арқылы нығайтуға ұмтылды. Билердің қолдауына сүйенген Тәуке хан биліккебағынбай ақсүйектер тобына қарсы батыл күрес жүргізді. Тәуке тұсында көзге түске билер маңызды мемлекеттік істерді шешкен кезде хан кеңесінде маңызды орын алды, хан төңірегіндегі билер сот міндеттерін де атқарды, Сырдария бойында Иәукенің хандық өкіметі нығайып,, Түркістан оның астансы болды.  Тәуке ерекшелігі:Хандықтың боолшекьтенуі окталылып , бір орталыққа бағындырылуы, Жонгар шапрқыншылығы басендеп, тыныштық орнады, мемлекеттік курылыстын негізгі ұстанымдарын анықтайтын ЖЖ заңын жасады, көрші елдермен достык катынаста болуды  коздеді. Тәуке негізгі мақсаты Хан билігін ныгайту. Билер кенесін ішкі және сыртқы саясаттағы аса маңызды мәселелерді шешетін басқару жүйесіне айналдырды. Билер кенесі Күлтөбеде, Битобеде откізілген. Дауды маселені шешуді билер сотына жүктеді. Тәуке Жеті жарғыны жазу үшін  Көлтебенің баурайына атақты  Төле би бастаған жеті билерді жинап алды.  Олар Қасым мен Есім хандар ұстағ,ан ежелгі әдет ғұрып заңдарының басын құрап, Жеті жарғы деген жаңа әдет ғұрып заңдарының жинағын шығарды. Қазақ қауымы өкілдерінің өз зердесінен туған ғылымға белгілі ең алғашқы заң нұсқасы осы ЖЖ болды. Ақсүйектердің артықшылық жағдайын көздеді, құн төлеу үшін адам өлтіргені үшін мүліктік өтем төлеу енгізілді; Ер кісі үшін мың қой, әйел үшін бес жүз қой толенді. Сұлтанды не кожаны олтірсе жеті адамннің кунын толеу. Урлық ушін үш тогыз толеттіріп, дүре согу, әйел зорлағанды олим жазасына кесу. Тәуке хан 1686-93  ж Сібірге бес рет елшилик жиберилип, орыс катынастарын дамытты. 17 18ғғ жонгарлар жетісудын бир болігін жаулап алып, Сарысу озені алқабына дейін жетті. Үш жүздің окілдері 1710 ж Қарақұм жиынын откізді. Нәтижесінде бірыңғай халық жасағы құрылып, жоңғарлар шығысқа ығыстарылды. 1718 Тәуке қащзасынан кейін жоңғар шапқыншылығы күшейе тү