Знешняя палітыка ВКЛ (другая палова XIII-першая палова XVI ст.)

Пры князях Ягайле і Віатўце ВКЛ  ад прамых ваенных сутычак пераходзіць  на шлях дыпламатычных зносін і ўмяшання ў палітычныя справы слабеючай Залатой  Арды. У знакамітай Кулікоўскай бітве  саюзнікам Мамая выступіў Ягайла, які аднак не ўмяшаўся ў бітву. Пацярпеўшы фіаска ў барацьбе за ўладу татарскі князь Тахтамыш быў вымушаны шукаць паратунку са сваёй ардой у Вялікім княстве Літоўскім, дзе з 1395 г. служыў вялікаму князю Вітаўту. Менавіта пры князе Вітаўце ў ВКЛ з’явілася вялікая па колькасці татарская дысяпара, якая захавалася да нашых часоў. Вітаўт быў зацікаўлены ў дапамозе Тахтамышу, бо меў намер пасадзіць “свайго хана” ў Ардзе, каб з яго дапамогай перамагчы Вялікае княства Маскоўскае, а з другога боку наяўнасць татарскага войска на тэррыторыі ВКЛ гарантавала яму дадатковую моц у выпадку напада Польшчы альбо Тэўтонскага Ордэна. Вітаўт арганізаваў з Тахтамышам сумесныя ваенныя паходы на Кіпчак (1395 г.), Азоў, Нізоўе Дона і Крым (1397 г.), вусце Дняпра (1398 г.),  вынікам якіх стала частковае ўзнаўленне ўлады Тахтамыша і парушанных палітычных пазіцый ВКЛ на поўдні. У 1398 г. Тахтамыш зрокся на карысць Вітаўта ад вярхоўных правоў Арды пераважна на ўкраінскія землі, «почонши от Кiева, и Днепром и до устья».

У 1399 г. на р. Ворскле адбылася бітва са стаўленнікам Тамерлана Цімур-Кутлугам і эмірам Эдзігеем, вынікам якой стала зруйнавальная параза войскаў Вітаўта і Тахтамыша. ВКЛ было саслабенае, і Вітаўт больш не мог аказваць падтрымку Тахтамышу, які перабраўся ў Сібір і змог там заснаваць даволі вялікі ўлус, але быў забіты ў 1406 г.

Негледзячы на смерць Тахтамыша, Вітаўт не губляў надзей на рэалізацыю планаў. Вядома, што ўжо ў 1407 г. Джалал-пекла-Дын, сын Тахтамыша, пры падтрымцы Вітаўта здзяйсняе паспяховы паход у стэпы Булгара супраць Пулад-хана (стаўленіка Эдзігея) і займае яго трон. Аднак неўзабаве ён быў вымушаны адступіць ў ВКЛ, дзе ў 1409 г. была складзены дамова з Вітаўтам аб сумеснай барацьбе супраць Тэўтонскага ордэна.

    Ян Длугаш піша, што  падчас прытрымлівання Вітаўта  да Грунвальда яго суправаджалі 300 татарскіх вершнікаў на чале з Джалал-пекла-Дынам. Прускія хронікі паказваюць на колькасць у 30 тысяч татараў, якія згулялі вырашальную ролю ў дадзенай бітве. Пры гэтым гэтая лічба фігуруе ўжо ў 1409 г. у данясеннях магістру і комтурам Тэўтонскага ордэна. Пасля бітвы пад Грунвальдам Джалал-пекла-Дын зрушыўся на Крым і заняў усё чарнаморскае ўзбярэжжа, выгнаўшы з Солхата намесніка Пулад-хана. Сам Пулад-хан загінуў у сутычцы з Джалал-пекла-Дынам. Такім чынам, Джалал-пекла-Дын авалодаў да 1411 г. практычна ўсімі улусами Залатой Арды. Галоўны канкурэнт Эдзігей збег у Харэзм.

Аднак сам Джалал пекла-Дын правіў усяго год (да 1412 г.). У гэты час пачалася міжусобная вайна паміж сынамі Тахтамыша: паміж Джалал пекла-Дынам, Керэм-Бердэем, Бетсабулой , Ярэм-Фердэем, а таксама Кепеком, якая скончылася ў 1416 г. з узыходжаннем Ярэм-Фердея, які ў сваёй палітыцы абапіраўся на дапамогу вялікага князя Вітаўта. Аднак ужо ў 1417 г. ён быў выгнаны з раёнаў Паволжа і неўзабаве быў забіты змоўшчыкамі.

    З гэтага часу сфера  інтэрасаў ВКЛ перамясцілася  ў раён Крымскага паўвострава.  Ужо ў 1419 г. пры падтрымцы  Вітаўта становіцца ханам яшчэ  адзін сын Тахтамыша Кадыр-Бердзі, які неўзабаве забіў Эдзігея, але сканаў ад ран, атрыманых у выніку бітвы з ім. Кадыр-Бердзі быў апошнім сынам Тахтамыша, які дамагаўся на ўладу ва ўсёй Залатой ардзе.

Аднак гэта не спыніла Вітаўта. ВКЛ  да таго часу пашырыла свае межы да Чорнага  мора і атрымала ад татараў замкі  ў самога Дняпра.

Ужо ў 1421 г. з згоды шляхетных  крымскіх родаў і пры падтрымцы Вітаўта ў Крыму стаў кіраваць Улуг-Мухаммад (Махмет), па некаторых дадзеных сваяк Тахтамыша. Прычым крымскія феадалы самі дашлі да Вітаўта, просячы прызначыць ім новага хана. У 1422 – 1427 гг. Улуг-Мухаммад вёў дужанне за Крым з Барак-ханам, авалодаў Астраханню і Булгарамі, а ў 1428 г. адваяваў Адрыну. Аднак каля 1430 г. Даўлет-Бердзі захапіў уладу ў Крыму. У гэты час у ВКЛ пачалася міжусобная барацьба паміж   Свідрыгайлам і Жыгімонтам.

Пад ціскам Сайід-Ахмеда (магчыма яшчэ адзін сын Тахтамыша, па іншых дадзеных сын Керым-Берды), новага прэтэндэнта на ханскі пасад, Улуг-Мухамед павінен быў пакінуць Дешт-і-Кыпчак і сысці на верхнюю Волгу, дзе ў 1437 – 1438 гг. захапіў Казань і паклаў пачатак Казанскаму ханству.

У 1433 г. Хаджы-Гірай, які таксама ўдзельнічаў у барацьбе за ўладу яшчэ ў 20-е гг. XV у. пад заступніцтвам Вітаўта, пры дапамозе вялікага князя Жыгімонта захапіў крымскі пасад. Гэтая падзея яшчэ больш ускладніла адносіны з Улуг-Мухамедам, а Сайід-Ахмед у гэтым жа годзе арганізаваў паход у Крым супраць Хаджы-Гірэя, у выніку чаго апошні быў змушаны збегчы да Жыгімонта. У 1447 г. ён вярнуў сабе пасад пры падтрымцы вялікага князя літоўскага Казіміра.

У 1461 г. Хаджы-Гірай пацвердзіў у  адмысловым ярлыку права Вялікага княства  Літоўскага на валоданне ўкраінскімі землямі. Дарэчы, такі жа ярлык у будучым быў выдадзены Вялікаму княству Літоўскаму Менглі-Гірэем, сынам Хаджы-Гірэя, у 1472 г.

Лічыцца, што Хаджы-Гірай канчаткова аддзяліў Крымскае ханства ад Залатой  Арды, паклаўшы пачатак збліжэнню з Атаманскай Портой. Шмат у чым гэта было абумоўленае тым, што ўжо з самога пачаткі сваёй палітычнай актыўнасці (каля 1428 – 1429 гг.) Хаджы-Гірай шукаў падтрымкі ў турэцкага султана Магамета II у пытанні аб'яднання ўсіх земляў крымскага паўвострава (уключаючы хрысціянскае Мангутское княства, генуэзскія і венецыянскія гандлёвыя калоніі). Гэта быў апошні хан, які праводзіў цалкам дружалюбную палітыку ў стаўленні Вялікага княства Літоўскага і Польскага Каралеўства. Ужо яго нашчадкі кардынальна памянялі сваё стаўленне да гэтых двух дзяржавам. Натхняючыся мінуўшчынай веліччу Залатой Арды, Гірэі некалькі разоў спрабавалі правесці «рэстаўрацыю», прад'яўляючы прэтэнзіі таксама і на ўкраінскія землі як былыя ардынскія валадарствы.

Становіўшча змянілася пасля таго, як хан Залатой Арды Ахмат, саюзнік ВКЛ у барацьбе з мацнеючай маскоўскай дзяржавай, у выніку двух паходаз на крым пасадзіў у 1476 г. на Крымскае ханства свайго прыхільніка Джанібека. Толькі ў 1478 г. Менглі-Гірэю з дапамогай Асманскай імперыі ўдалося вярнуць сабе ханства. Менглі-гірэй адразу стаў праводзіць перамовы з Вялікім княствам Маскоўскім. І ў 1480 г. быў заключаны саюз Крымскага ханства з Масквой супраць агульных ворагаў – Залатой Арды і ВКЛ, супраць Ахмата і Казіміра. Менглі-Гірэй адразу ж у 1480 г. зрабіў выправу на ВКЛ. Перад гэтым для ўрэгулявання адносін з крымскім ханствам з ВКЛ у якасці пасла быў адпраўлены  Іван Глінскі, але ён не паспеў даехаць да месца прызначэння, бо крымчакі ўжо выступілі ў паход. А ў 1482 г. Крымскім ханствам быў здзейснены шырокамасштабны напад на ВКЛ – быў узяты і разрабаваны Кіеў.

З 90-х гг. XV ст. крымчакі нападалі на ВКЛ ледзь не штогод, а то рабілі і па 2-3 паходы ў год. Пры гэтым Менглі-Гірэй узгадняў час наездаў з вялікім князям маскоўскім, з якім у яго існавалі саюзныя дагаворы аб сумесных дзеяннях супраць агульных ворагаў.У перыяд 1474 – 1569 гг. татары здзейснілі 75 набегаў на ВКЛ. [2, С. 426]

Можна зрабіць вынік, што татарскім  дзяржавам у знешняй палітыцы адводзілася значнае месца. Татарская  небяспека была адной з галоўных прычын утварэння дзяржавы ВКЛ. На першым этапе існавання адносіны з Залатой Ардой насілі характар вайсковых сутычак. Пазней, са станаўленнем цэнтралізаванай улады ў ВКЛ і ростам сепаратысцкіх тэндэнцый у Ардзе пэўныю ролю пачалі адыгрываць дыпламатычныя інтрыгі. Фактычна, ВКЛ дапамагло паўстаць незалежнаму Крымскаму ханству, якое у пачатковы перыяд свайго самастойнага існавання было надзейным саюзнікам ВКЛ. Пазней, калі Крымскае ханства трапіла пад уладу Асманскай імперыі, суадносіны дзяржаў набылі больш складаны характар. ВКЛ шукала саюзу з Вялікай Ардой у барацьбе з Масквою, што значна сапсавала адносіны з Крымскім ханствам.

Адносіны ВКЛ з рускімі княствамі і Масквой

Набегі літоўцаў на заходнерускія  землі (першым чынам Валынь, Ноўгарад, Пскоў) пачаліся яшчэ ў канцы XII стагоддзі. Пачынальна з 20-х гадоў XIII стагоддзі (Бітва пад Усвятом (1225)), з разлажэннем радавога ладу і канцэнтрацыяй цэнтральнай улады ў Літве дробныя частыя набегі саступаюць месца даволі рэдкім і магутным, добра спланаваным акцыям, прымеркаваным, як правіла, да перыядаў паслаблення тых рускіх княстваў, на якія літоўцы накіроўвалі свае ўдары. Але ў 1239 і 1245 гадах, як і ў 1225, рускім князям (найболей магутным уладзімірскім) атрымоўвалася наносіць паразы ўтаргаўшымся літоўскім вайскам (у прыватнасці, у 1239 г.  з кантраляванага ў той момант Міхасём Чарнігаўскім Галіча быў праведзены паход на Літву). У перыяды змагання за ўладу ў Паўночна-Ўсходняй  Русі літоўцам атрымоўвалася дасягаць асобных поспехаў (у 1248 г.  ў бітве з літоўцамі на рацэ Протве забіты Міхаіл Яраславіч Харабрыт, князь маскоўскі, які авалодаў уладзімірскім пасадам; у 1258 г.  літоўцы разбурылі наваколлі Смаленска і Торжка). На поўдні ўжо ў 40-ые гады XIII стагоддзі літоўцы пачынаюць набегі на Прыдняпроўе, літоўскі князь Міндоўг пачынае працяглую барацьбу з князем Даніілам Галіцкім. У 1259, 1275 і 1277 гадах галіцка-валынскія князі разам з ардынцамі ўрываліся на тэрыторыю Літвы, але літоўцам удалося абараніць сваю незалежнасць.

Літоўскі князь Гедзімін у першай чвэрці XIV стагоддзі далучыў да сваіх валадарстваў княства Пінскае, здзейсніў удалыя паходы на Ўладзімір-Валынскі і Кіеў, атрымаўшы перамогу над рускімі князямі (у тым ліку бранскім) у бітве на рацэ Ірпені. Гедымін ажаніў свайго сына Любарта на дачцы апошняга валынскага князя Андрэя Юр'евіча, што дало магчымасць Любарту пасля прэтэндаваць на Валынь. Дочкі Гедыміна былі замужам адпаведна за апошнім галіцка-валынскім князем Юрыем II Баляславам, Дзмітрыем Міхайлавічам Цвярскім і Сімеонам Іванавічам Маскоўскім. Аднак, Валынь, Кіеўская зямля і Севершчына былі ўключаныя ў склад Вялікага княства Літоўскага пасля войнаў Гедымінавічаў супраць Польшчы і Орды ў выніку вайны за галіцка-валынскую  спадчыну 1340-1392 гадоў і бітвы на рацэ Сінюхе 1362 гады, дзе была ліквідавана мангола-татарская небяспека.

Літоўскі князь Альгерд пачаў  паходы на Маскоўскае княства, скарыстаўшыся  ўсобіцай паміж маскоўскім і цвярскім князямі. Маскоўскія князі падтрымлівалі  сваіх сваякоў — кашынскіх  князёў — у іх барацьбе супраць цвярскога князя.

Першыя напады літоўцаў на Маскоўскае княства адбываюцца ў 1363 г. . У 1368 г.  вялікі літоўскі князь Альгерд распачаў вялікі паход на Маскву. Разбурыўшы «порубежные места», літоўскі князь  знішчыў атрад старадубскага  князя Сямёна Дзмітрыевіча Крапівы, у Абаленску разграміў князя Канстанціна Юр'евіча, 21 лістапада на рацэ Тросне разбіў маскоўскі вартаўнічы полк: усё яго князі, ваяводы і баяры загінулі. Аднак, пабудаваны годам раней новы белакаменны Маскоўскі крэмль Альгерду ўзяць не атрымалася. Войскі Альгерда разбурылі наваколлі горада і адвялі ў Літву велізарную колькасць насельніцтва і быдла. Непасрэднай прычынай здымання аблогі стала ўварванне тэўтонцаў у заходнія валадарствы Літвы. Пасля сыходу суперніка маскоўскія войскі здзейснілі зваротныя паходы ў смаленскія і бранскія землі.

У 1370 г.  Альгерд паўтарыў паход  на Маскву, разбурыўшы наваколлі Валока Ламского. 6 снежня ён абсадзіў Маскву і пачаткаў руйнаваць яе наваколля. Аднак атрымаўшы вестку, што князь  Уладзімір Андрэевіч (стрыечны брат вялікага князя маскоўскага) збірае сілы ў Перамышлі, а Алег Іванавіч Разанскі — у Лопасне, Альгерд вярнуўся ў Літву.

У 1372 г.  Альгерд зноў распачаў паход  на Маскоўскае княства і дайшоў да Любутска, спадзяючыся злучыцца з  войскамі саюзнага цвярскога князя, які ў гэты час руйнаваў наўгародскія валадарствы. Аднак, вялікі маскоўскі князь Дзмітрый Іванавіч разбіў вартаўнічы полк Альгерда, супернікі спыніліся па двух баках яра і склалі перамір'е.

У 1375 г.  Альгерд распачаў спусташальны паход на Смаленскае княства, але не прыйшоў на дапамогу цвярскому князю, які пасля аблогі сваёй сталіцы злучанымі сіламі паўночна-усходніх рускіх княстваў прызнаў сябе малодшым братам маскоўскага князя і аформіў з ім антыарднскі саюз.

Пасля смерці Альгерда ў 1377 г.  ў  Літве пачалася актыўная барацьба за ўладу, у якую ўмяшаліся Масква, Арда і Ордэн. Магчымасць заключэння маскоўска-літоўскага саюзу пасродкам жаніцьбы Ягайла на дачцы Дзмітрыя Данскога, актыўна падтрымліваемая маці Ягайла, былой цвярской князёўнай Ульянай Аляксандраўнай, не была рэалізаваная, і пад ціскам тэўтонцаў Ягайла склаў дамову з Польшчай, ажаніўшыся на ўнучцы Казіміра III Ядзвізе, і хрысціўся па каталіцкім абрадзе.

У 1386 г.  літоўскія войскі захапілі Смаленск. У 1394 г.  літоўскі князь  Вітаўт разбурыў валодання вялікага князя разанскага. У 1402 г.  князь  Вітаўт пры дапамозе польскіх войскаў  канчаткова далучыў да літоўскіх  валадарстваў Смаленскае княства, выгнаўшы князя Юрыя. У 1405 г. Вітаўт напаў на Пскоўскую рэспубліку, у Каложы ўзяў 11 тысяч палонных, разбурыў наваколлі Воранача.  Пасля гэтага нападу маскоўскі вялікі князь Васіль разарваў мірныя адносіны з Вітаўтам

У другой палове XV ст. пачало імкліва крэпнуць і расці тэрытарыяльна Вялікае Княства Маскоўскае . Паступова яно падпарадкавала сабе суседнія рускія княствы: Наўгародскае, Цвярское і іншыя, вызвалілася ад васальнай залежнасці ад Арды. Рост ВКМ лагічна выклікаў сутыкненне з Вялікім Княс-Літоўскім . Супярэчнасці паміж ВКЛ і ВКМ накапля-гадамі і ўрэшце выліліся ў войны. Літоўскі князь і польскі кароль Казімір IV, для аказання ціску на Івана III, увайшоў у саюз з Ахматам, ханам Залатой Арды. У 1472 хан здзейсніў напад на Маскоўскае княства і знішчыў горад Алексін. У 1480 г. , плануючы вялікі паход на Маскву, хан прайшоў праз літоўскія валадарствы свайго саюзніка караля Казіміра да берага ракі Угра. Саюзны Маскве крымскі хан здзейсніў набег на паўднёварускія валадарствы Казіміра і тым самым сарваў магчымасць сумесных дзеянняў Казіміра і Ахмата супраць Масквы.

Першая з масштабных войнаў ВКЛ з ВКМ  пачалася ў 1492 г. і ўяўляла сабой рэакцыю ВКМ на смерць караля польскага і вялікага князя літоўскага Казіміра Ягелон-чыка (7 чэрвеня 1492 г.). Вялікім князем літоўскім быў абраны Аляксандр, сын Казіміра. Прычынай вайны сталі тэрытарыяльныя прэтіэнзіі ВКМ, якія не мелі пад сабой ніякіх аб'ектыўных падстаў (яшчэ ў маі 1492 г. вялі-кікнязь маскоўскі Іван III паслаў да Казіміра пасольства з тэрытарыяльнымі дамаганнямі, іле пасольства вярнулася назад, даведаўшыся пра смерць Казіміра).

Іван, у саюзе з крымскім ханам  Менглі I Гірэем, уварваўся ў 1492 г. у  Літву: літоўцы супрацівіліся слаба  і у маскоўскага войска атрымалася авалодаць шматлікімі гарадамі. Пасля  перамір'я, заключанага ў 1494 г., вайна аднавілася ў 1499 г. і завяршылася падначаленнем северскай вобласці і ўзяццем Тарапца і Дарагабужа, спроба авалодаць умацаваным Смаленскам скончылася няўдачай.

Калі вялікім князем літоўскім  стаў польскі кароль Жыгімонт , ён задумаў  скарыстацца тым, што крымскі хан, пасля смерці Івана III, стаў у варожае стаўленне да Масквы, і вырашыў пайсці вайной на маскоўскае княства,  але вялікі князь Васіль III здолеў майстэрска скарыстацца барацьбой партый у Літве і прыцягнуў на свой бок аднаго з найшляхетных літоўскіх вяльможаў, князя Міхаіла Глінскага. Набраныя ім вайска пачалі ў 1507 году ваенныя дзеянні ў і авалодалі некалькімі гарадамі (Мазыр, Тураў). На ўзмацненне Глінскага быў адпраўлены да Менска перадавы атрад маскоўскіх войскаў пад начальствам Шамячыча, а затым і галоўная раць, але гэтае апошняе войска рухалася надзвычай павольна, так што Глінскі і Шамячыч, апынуўшыся без своечасовай падтрымкі, павінны былі адступіць перш да Барысава, а потым да Оршы. Жыгімонт, які з'явіўся с вялікім сіламі, вымусіў маскоўцаў зняць аблогу Оршы, пасля чаго і Дарагабуж ізноў перайшоў у рукі літоўцаў. Па заключаным у 1508 году міры за Масквой было зацверджана ўладанне абласцямі, занятымі пры Іване.