Мова герояў у романе "Людзі на балоце"

ЗМЕСТ

 

УВОДЗІНЫ 3

ГЛАВА І. АСАБЛІВАСЦІ МОВЫ ГЕРОЯЎ РАМАНА 6

ГЛАВА ІІ. ЛЕКСІЧНЫЯ СРОДКІ ПЕРАДАЧЫ МОВЫ ПЕРСАНАЖАЎ 15

2.1. Дыялектызмы 15

2.2. Фразеалагізмы і народныя выслоўі 18

2.3. Эмацыянальна-экспрэсіўная лексіка 22

Заключэнне 25

СПІС ВЫКАРЫСТАНАЙ ЛІТАРАТУРЫ: 26

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

УВОДЗІНЫ

Яшчэ ў 1946 годзе аўтар у рабочым  блакноце занатаваў:  «Напісаць аповесць   пра   Палессе». Мелася на ўвазе, што  гэта будзе кніга пра меліяратараў, «пра барацьбу палешукоў з прыродай» [4, с. 145] у   пасляваенныя   часы.   Прыступаючы ў пачатку 1956 года да ажыццяўлення даўняй задумы, пісьменнік ужо бачыў у cвaiі уяўленні не аповесць, а «раман аб простых людзях беларускага Палесся» [10, с. 86].

У 1960 годзе праца над раманам  была завершана. Але на той час  аўтару ўжо стала ясна, што яго  задума, якая ў працэсе творчай  працы ўсё больш ускладнялася, далека не вычэрпваецца i гэтым раманам. Пісьменнік, па яго словах, «зразумеў, што адной кнігай не абысціся. Логіка развіцця падзей i характараў патрабавала  працягу» [6, с. 242]. пяць гадоў — у   1965   годзе. Так нарадзілася выдатная мележаўская дыялогія пра Палессе, якую звычайна і называюць “Палесская хроніка”.

За цэлае  дзесяцігоддзе напружанай працы  аўтар уклаў ў сваю дылогію  столькі сіл, энергіі, роздуму, любасці i хвалявання, што яе, без перабольшання, можна назваць сапраўдным творчым  подзвігам. Як i ўсякі подзвіг, ён не даўся пісьменніку лёгкай цаной.

"Людзi на балоце" - раман пра жыхароў  глухой вёсачкi Куранi, адрэзанай  ад знешнега свету непраходнымi  палескiмi балотамi. Iвана Мележа  больш за ўсе прыцягвае штодзеннае  жыцце куранеўцаў, тое знешне  неяркае, шэрае, з чаго па  сутнасцi, i складаецца жыцце тысяч  i мiльенаў людзей, моцна прывязаных  да зямлi.

Усе, што  тут адбываецца спачатку здаецца  самым звычайным, вельмi ўжо "празаiчным". Нiякiх значных подзвiгаў, абсалютна  нiчога гераiчнага куранеўцы ў  рамане не робяць. Днi кожнага з iх  перапоўнены неадкладнымi справамi, клопатамi, якiя з году ў год  паўтараюцца. Трэба i своечасова скасiць сена на гiблым балоце. I зжаць неўрадiвае  жыта, i зкалацiць яго цагамi. I назбiраць грыбоў у лесе i ягад на тым балоце. У гэтым кругавароце бясконцых  турбот, гаспадарчых разлiкаў i разваг iдуць год за годам, праходзiць жыццё  палешукоў.

Абапіраючыся  на факты самой рэчаіснасці, Іван Мележ шчодра аддаваў сваім героям асабіста перажытае, аўтабіяграфічнае, выкарыстоўваў   рэальныя біяграфіі  знаёмых з дзяцінства людзей, якія  ў   асобных выпадках прыходзілі ў раманы не толькі са сваімi нявыдуманымі характарамі, але i з сапраўднымі iмeнaмi i прозвішчамi, маляваў пейзажы родных   мясцін,   якія   таксама нярэдка  ажываюць пад свaiмi ўласнымі назвамі i, калі гэта патрэбна аўтару, узнаўляюцца  з высокай фактычнай да-кладнасцю.

З першых старонак рамана "Людзi на балоце”  чытача захоплiваюць праўдзiвыя сцэны  жыцця глухой палескай вескi Куранi. Сярэдзiна 20-х гг. У свеце адбылiся вялiкiя перамены. Рабочыя i сяляне ўзялi ўладу ў свае рукi. Быў распрацаваны кааперытыўны план перабудовы вёскi. Пiсьменнiк сцвярджае гiстарычную заканамернасць перабудовы вескi [7, с. 96].

На спосаб жыцця куранеўцаў наклала свой след прырода. З усiх бакоў вёску  абступаюць балоты. Людзi жывуць, як на востраве. Нават зiмою сюды нялегка  дабрацца. Здаецца ў такi час вымiрае  ўвесь свет. Зiмою да хат, укутаных снегам, падыходзiлi ваўкi i будзiлi цiшыню нудным выццем.

У творы  дакладна намаляваны час. Бедная частка вёскi дужыцца на неўрадлiвых палосках зямлi. Поле скупа плацiць за нялегкую працу. Лепшыя землi - у кулака Халiмона Глушака. Кулак думае, як павялiчыць свае багацце, нажытае праўдамi i няпраўдамi.

Усё ў  рамане суаднесена са светам чалавечых  характараў, пададзена ў непарыўных сувязях з часам, сацыяльнымi пераўтварэннямi, прыродай, бытам. А наперадзе герояў чакаюць яшчэ больш складаныя  жыццевыя дарогi.

У рамане «Людзі на балоце» I. Мележ  стварыў цэлы шэраг вобразаў, якія надоўга застаюцца ў памяці. Яны  ўражваюць чытача сваёй праўдзівасцю і непаўторнасцю. Адны з іх з'яўляюцца для нас прыкладам сапраўднага  кахання, другія — вучаць беражлівым адносінам да зямлі і да таго, што створана рукамі чалавека.

Вельмі цікава І. Мележ апавядае нам пра узаемаадносіны Куранёўскай  прыгажуні – Ганны Чарнушкі і  працавітага хлопца - Васіля Дзятліка. Яны кахаюць адзін аднаго, але  абставіны складваюцца так, што  Васіль і Ганна ніколі не будуць разам. Яшчэ з дзяцінства Васіль і  Ганна вабяць час разам: разам  пасвяць жывёлу, разам бегаюць  на выган, разам гуляюць. Тады яны  яшчэ не ведалі, што іх дзіцячае сяброўства перарасце ў моцнае пачуццё –  каханне.

Васіль і Ганна станоўчыя  героі рамана, але яны зусім  розныя. І, здаецца, як яны могуць кахаць адзін аднаго?

Зразумела, наша шматнацыянальная літаратура i да Мележа паказвала пакручасты шлях сялянства  да новага жыцця. Але ў «Палескай  хроніцы» гэты гістарычна неабходны i разам з тым пакутлівы для  мільёнаў людзей шлях адлюстраваны ў  значнай меры па-новаму. I справа тут  не толькі ў большай глыбіні i праўдзівасці мастацкага даследавання, звязаных з  асаблівасцямі таленту пісьменніка, але і ў самім часе, у які  стваралася «Палеская хроніка». Па-майстэрску карыстаючыся сродкамі ёмістага i дакладнага псіхалагічнага аналізу, Іван Мележ  з нязнанай раней грунтоўнасцю і  вастрынёй асвятляе не толькi аб'ектыўна-сацыяльныя аспекты калектывізацыі, але i яе суб'ектыўны, чалавечы змест. I ў гэтым адна з  галоўных прыкмет яго наватарства  ў «Палескай хроніцы», наватарства  у caмiм падыходзе да вельмі традыцыйнай для нашай літаратуры праблематыкі.

Раман кранае шчырым словам пісьменніка-мастака, які  імкнуўся стварыць пераканальныя жыццёвыя малюнкі, паказаць блізкіх яму палешукоў  так, каб “узвялічыць раней амаль  не вядомых людзей не балотах” [12, с. 214].

Сапраўднага творцу заўсёды вызначае яго мова. І.Мележ надзвычйа чуйна ставіцца да слова, знаходзіць найболей ёмкае  яго сэнсавае напаўненне, арганізуе  моўную плынь у творах не грувастка-напышліва, а натуральна, па-мастацку адшліфавана. Возьмем, напрыклад, урывак, дзе жывая  карціна створана праз ужыванне дзеясловаў гаварэння; яны ў прыведзеным  кантэксце служаць таксама сродкам  індывідуалізацыі герояў: “Гразіўся, гатовы рынуцца ў бойку, Яўхім. Гарланіў, памагаў Яўхіму, нібы хвалячыся дужасцю голасу. Бугай. Кіпеў злосцю, аж ускокваў з лаўкі нецярпліва Нібыта-Ігнат. Важка, як у бочку, бухаў Пракоп Лясун, чыста, спрытна сыпала нядобрымі прымаўкамі Сарока” [14, с. 105].

Такі  ўважлівы падыход да выбару моўных сродкаў – вызначальная рыса творчасці  І.Мележа. Пра гэта сведчаць і выкарыстанне пісьменнікам фразеалагізмаў – з’явы  для гэтага аўтара натуральнай, заканамернай, неад’емнага кампанента яго мовы, стылю.

У кнізе  «Жыццёвыя клопаты» Мележ адзначае адну асаблівасць сваёй працы  над палескімі кнігамі. «Героі мае  гаварылі спачатку хоць і кожны ў  адпаведнасці са сваім характарам, але — агульналітаратурнай мовай. Так, як гаварылі ў іншых кнігах, як лічылася тады нормай. Я, аднак, увесь  час адчуваў нейкую дзіўную, непераадольную ненатуральнасць, фальшывінку ў  іх мове. I чым далей, тым больш расло гэта адчуванне.

Мэта  курсавой работы – разгледзіць асаблівасці  мовы герояў рамана І.Мележа “Людзі на балоце”. Для дасягнення пастаўленай  мэты ставіліся і вырашаліся наступныя  задачы:

• вызначыць адрозненні ў мове куранёўцаў ад мовы прыезджых;
• адзначыць агульнае ў мове герояў;
• выявіць моўныя сродкі, з дапамогай якіх аўтар перадае характар герояў.

 

 

 

 

 

 

ГЛАВА І. АСАБЛІВАСЦІ МОВЫ ГЕРОЯЎ РАМАНА

Шмат  яркіх прыкладаў сацыяльнай характарыстыкі персанажаў пры дапамозе разнастайных лексічных сродкаў можна знайсці  ў творах сучасных беларускіх празаікаў. Адметнымі характаралагічнымі рысамі надзяляе мову персанажаў «Палескай  хронікі» Іван Мележ.

На індывідуалізацыю мовы герояў Іван Мележ звяртае асаблівую ўвагу. Болей за шэсцьдзесят асоб дзейнічае ў рамане, і кожная, кажучы словамі У. Караленкі, «нават мімаходзь выпушчаная на арэну, адразу заяўляе пра сваю яркую асаблівасць». У размове палешукоў мы адчуваем і агульны каларыт паўднёвай гаворкі, і агульную сялянскую бытавую моўную плынь, і адначасова  — адметную для кожнага персанажа сацыяльную афарбоўку яе. Гэта дасягаецца найперш разнастайнасцю ўжытай пісьменнікам лексікі, але больш — багаццем інтанацый, выказаных праз своеасаблівую канструкцыю фразы.

Для індывідуалізацыі мовы Андрэя Рудога — першага у  Куранях палітыка і прамоўцы —  пісьменнік выкарыстаў адметнасць яго  лексікі. Гэта чалавек, які пааціраўся на людзях, нахапаўся «знешняга падабенства  да інтэлігента». Адметнай рысай яго  гаворкі з'яўляецца імкненне гаварыць па-руску, хоць вымаўленне астаецца беларускае. Ён часта перасыпае сваю гаворку  шматзначным «та-скаць» («так сказаць»), вымаўленым манерна. Бытавая лексіка ў яго размове прыглушана кніжнасцю. Так утвараецца своеасаблівы жаргон гэтага вясковага “інтэлігента”.

Так, напрыклад, Андрэй Руды любіць наказаць сваю дасведчанасць  у розных пытаннях, сваю адукаванасць; яго рэплікі насычаны кніжнай, газетнай лексікай:

«Са шчаслівым вазврашчэннем, Міканор Дамецевіч! Рады ўсе вас, та-скаць, бачыць зноў на нашай куранёўскай почве...» [10, с. 204] - так Руды віншуе Міканора з яго вяртаннем са службы.

Заходзіць гаворка пра асушку балот, і Руды тут як тут, каб уставіць сваё:

«— Толькі асушы — і сей,—  падтрымаў Андрэй Руды.— Асабліва любяць ету землю авёс, каноплі, усякая цехнічаская культура» [10, с. 204].

Рудому  ўвось час карціць сказаць  сваё. Толькі Хадосьчын бацька прыгадаў, што “генерал тут косісь буў”, як “…Андрэй Руды пацвердзіў: «Істарычаскі хвакт. Інхванцерыі генерал Жылінскі. Лічны друг цара...» [10, с. 204].

 «Навукі тыя яго булі не пралетарскія! - запярэчыў Руды» [10, с. 202].

«Чалавек — сушчаство. Так сказаць, ён і мошка, і ён валадар, цар прыроды!..» [10, с. 205].

Аўтар падае  Рудога, нібы ўвесь час іранізуючы над яго паказной інтэлігентнасцю, ад гэтага вобраз набывае рысы гратэскавасці.

Зусім у  іншым плане выступае старшыня валвыканкома Апейка, у якім сапраўдная інтэлігентнасць  кіраўніка не падкрэсліваецца знарок, а падаецца як натуральная, народжаная напружанай работай розуму, падмацаваная душэўнай цеплынёй моўная плынь. У яго  слоўніку не адно кніжнае, а і бытавое  слова. Апошняга нават больш у  самім ладзе гаворкі.

Вось  Апейка выступае на сходзе куранёцаў  і не забываецца, што ён і сам  тутэйшы. Гэта адценена не толькі ў  змесце, але і ў форме яго  звароту да сялян:

«— Праўда. Сам не адкуль-небудзь, а з такога ж балота... Солі ці запалак трэба — дык лезь, грабіся па твані, пакуль да кааперацыі дападзеш!.. Краму дастаць — таксама грабіся, калі не запасся зімой ці летам... Або от тут пра школу казалі. Канешне, якая тут школа дзецям, калі цэлымі месяцамі ні праехаць, ні прайсці!» [10, с. 243]

Гэта  ўсё ў характары кіраўніка, які  не сядзіць у сваім кабінеце, а  заўсёды ясрод людзей. Сапраўды ж, колькі разоў паяўляецца на старонках  рамана Апейка, і ні разу мы е бачым  яго ў афіцыйных абставінах. Усё  па-простаму. І можа таму так выпадае  з агульнага малюнка характару  яго размова з Міканорам каля крамы:

«— А ты не сілаю, а свядомасцю старайся браць. Актывістаў арганізуй, каб памаглі. Падбяры групу талковых, сумленных, пагавары шчыра. Паднімі  іх над балотнай тванню, выведзі  з царства затхласці, пакажы, што  навокал робіцца, што наперадзе  будзе! Ты ж бачыў многа сам, ведаеш нямала! Зацікаў жа другіх, запалі іх!» [10, с. 267]

Такі  афіцыйны тон больш да характару  ўпаўнаважанага з воласці Зубрыча, чалавека казённага і, як відаць, несумленнага. I сапраўды, калі чалавек у кіцелі дзіўна лагодным голасам абвяшчае: «Калі ёсць якія-небудзь прэтэнзіі да камісіі па землеўпарадкаванню і калі такія прэтэнзіі могуць з'явіцца заўтра, прашу заявіць іх або камісіі, або мне асабіста», — не дасі веры шчырасці яго слоў [10, с. 320].

Адметныя  рысы характару старшыні сельсавета Дубадзела — чалавека мясцовага, але абыякавага да лёсу сваіх аднавяскоўцаў  — знайшлі сваё выяўленне праз своеасаблівасць яго гаворкі.

«— У нас таксама камісія, якая була выбрана па ўсім законам на агульным сходзе вёскі Курані, знайшла розныя факты. А іменна — няправільную запісь зямлі сельсавету, што прывяло ў сваю чаргу да няправільнай аплаты налогу з боку етых укрывацеляў...» [10, с. 214]. Здаецца, не гаворыць чалавек, а чытае службовую паперыну, складзеную чэрствым і не надта пісьменным чыноўнікам. Можна не ведаць нічога пра Апейку і Дубадзела, а паслухаць толькі, як яны гавораць з людзьмі, і пераканацца, што гэтыя людзі — духоўныя антыподы.

Пісьменнік  не стараецца ісці самай лёгкай сцежкай, не апускаецца да просталінейнасці ў  абмалёўцы характараў. Паказваючы цынічнае, грубае, нахабнае ў характары Яўхіма Карча, ён не абмінае і чалавечнага  ў ім. Інакш атрымаўся б плакат, схема.

Адносіны  Яўхіма да Ганны грунтуюцца не на адных  інстынктах, а і на агульначалавечым пачуцці кахання. I гэта апошняе бярэ на некаторы час верх, каб запаланіць Яўхімаву душу і прымусіць паверыць у шчырасць сваіх пачуццяў. Разам з аўтарам і мы пачынаем верыць, што Яўхім думае шчыра: «I дзіўна, і прыкра было ўспамінаць: калі Ганна была ў полі, хоць і стараўся не глядзець у той бок, вочы як бы самі сабою сачылі за ёй» [10, с. 12].

Але пачуцці  гэтыя нетрывалыя, бо надта ўжо  разбэшчаны кулацкі сынок. I аўтар, памятаючы пра цэласнасць вобраза, які ён стварае, адразу ж разбурае нашу імгненную веру ў чысціню Яўхімавых заляцанняў. Спачатку адным сказам: «Не мог глядзець абы як — быццам абдымаў яе ўсю: увішныя голыя рукі, гнуткі, як у вужакі, стан, усё яе спрытнае, жаданае цела» [10,          с. 13]. А потым цэлым эпізодам у лесе, калі Яўхім спрабуе ўчыніць гвалт над Ганнаю.

Чалавек як асоба — індывідуальна непаўторны. I як важна для пісьменніка перадаць гэтую непаўторнасць праз мову! Стары Глушак і яго сын Яўхім — людзі адной сацыяльна-бытавой стыхіі. Але каб чытач адчуў, што гавораць двое розных людзей, Мележ выкарыстоўвае і экспрэсію слова, і інтанацыйнае адценне, і тэмп дыялога.