Саяси философия және тарих философиясы

Тақырыбы:  Орыс ойшылдарының тарихософиялық идеялары

          (Л. Н. Карсавин К.О.Кавелин Н. А. Бердяев  В. С. Соловьев т.б. )

Тарих философиясы онтология, табиғат философиясы, таным теориясы қатарында  бүтіндей философиялық жүйенің міндетті болып табылады. Тарих философиясы ұлт, халық тарихымен ұштастырылған. Тарих философиясы әмбебаптылығын жоғалтқан жоқ. Ол әлемдік өркениет тарих қатынасына  мемлекетінің тарихын тану арқылы келеді. Бұл тенеденция  толық өлшемде орыс  тарих философиясы түрінде береді.

В.В.Зеньковтің пікірінше, орыс философия ойлары «үздіксіз тарихософия» ол үнемі «тарих мағынасы»,тарих соңы туралы сұрақтарға жауап іздейді. Советтік кезеңде тарихи материализмді тарихи философия ғылымының бірлігі сияқты абсолютендіру барысында ,орыс тарихи философия  мәдениет және қоғамдық ойдың алшақтатылған болатын. Орыс

тарихософиясы тарихи революциялық демократтардың көзқарастарына қоса «диалектикалық материализмге келіп және тарихи материализм алдында тоқтатылды. Сол уақыттан бастап Ресейде философиялық дүниеге деген көзқарас оянып, ол тарихтың мағынасы соңы,   адамзат мәдениетінің жалпы бастамасы,  қасиетті Русьтің тарихи миссиясы, кейін әлемдік процестегі Ұлы туралы сұрақтарға деген қызығушылықта дамиды.

Ресейдің тарих философия ойлары жалпы еуропалық  дәстүрінде дамығанымен, әлемдік тарихи процесс қатынасында ресейдің тарихи болмысының мәселелерін шешті. Орыс тарих философиясы Ресейдің тарихи дәстүрімен  тығыз байланысты. Орыс тарих философиясы өзінің бастамасын  тарихософия бағытынан  басталды.Тарихософия мәселесінде орыс тарих философиясы тарихи процесті және тарихи методологиясын қамтыды.

К.О.Кавелин (1818-1885ж) Ресей тарихософиясы оның әлемдегі қоғамдық ой контекстіне кіргізуші ретінде  маңызды рөль атқарады. Кавелин бойынша, тарихи процестің қозғаушы күші адам болып табылады.Яғни тарихты адам жаратады. Тарихи өмірдің жағдайы, оның қалыптасуы және дамуы адамдардың әрекетінің нәтижесінде бірігеді. Сондықтан да тарихи процестің саналылығы, оның  адамгершілік жетістігі адамның қоғамдағы орнын абыройлы деп қарастырады. Тарихи процестің маңызды критериясы–ол абыройлы  адам, тұлғаның дамуының жан жақты жағдайының жасалу және оның өзін өзі қалыптастыруда болып табылады.

Осы тұрғыдан Кавелин, Ресейдің еуропаға деген қарым қатынасын  және оның әлемдік тарихи процесстегі орны қандай деген сұраққа шешімін іздейді. Әрбір халық өзінің тарихи  алғашқы бастамасының негізінде дамиды.

 Ресей мен Еуропа  әртүрлі жолдарда  дамып келеді. «Біздің қозғалысымыз тарихы,  еуропадан мүлдем басқаша» дейді  Кавелин. Соңғысы,  индивидуальдық  негізінде дамып, бірте бірте  мемлекеттік болмыс жағдайында  әрі қарай  көтеріліп, дамыды.  Ал бізде тарих тұлғасыз басталып, еуропалық өркениет ықпалымен  аз аздап оянып дами бастады.

Ертеме кешпе, осы екі даму ұштасып бір нүктеде түзетледі. Осы уақыт Кавелин бойынша пайда болады.

Халық өмірі органикалық бүтін, ол өзінің щикі себептеріне байланысты өзгереді.

  Л. Н. Карсавин (1882-1952ж) Тарих мағынасы, Карсавин бойынша, Ресейдің тарихи миссия анықтамасынан басталады. Осыған оның ең алғашқы «Шығыс, Батыс және орыс идеясы» деген кітабы арналған. Тарих право славяндық болу керек. Карсавиннің тарихософия және христиандық метафизикадағы орталығы – абсолюттік тұтас бірлестік болып табылады. Ол жаратушыны білдіреді.Адамзат әлемі жаоатушы әлемінің шыңы.Карсавиннің негізгі жұмысы «Тарих философиясы» тарихи болмыс және ойлау бастамасының негізін көрсетіп, әлемдегі тарихтың мағынасын абсолютті болмыс қатынасында қарастырады.

«Тарихи ойлаудың ең жоғарғы тапсырмасы, ол барлық космосты барлық жаратылған тұтас бірлестікті дамушы субьект ретінде тану болып табылады. Бұл мағынада барлық тұтас әлем тарихи зерттеудің обьектісі». Тарих осы терминнің тар мағынасында адамзатты тұтас бірлестік  ретінде зерттейд. Карсавин, «тарихтың өзіндік заты адамзаттың тұтас  бірлестігінің әлеуметтік-психологиялық даму болып табылады». Көңіл күй ,үміт, ерік, ақыл, бұқаралық инстинкт, қоғамның саналы формасы (әлемдік көзқарас, этикалық жүйе және этикалық норма) әлеуметтік білім (құқықтық жүйе, мемлекет, әлеуметтік және экономикалық) революция, соғыс, әлеуметтік топтар және тұлғалардың қақтығысы осылардың барлығы әлеуметтік  психологиямен мойындалған.

Материалдық шеңбер тарихтан тыс, бірақ тарих оның фактілерін қолданады.  Осы негізде Карсавин тарихи материализм теориясын қолданады. Сондықтан тарихтың субьектісі адамзат болып табылады.

  Н. А. Бердяев  (1874-1948ж) Оның философиялық көзқарасында адам еркіндігі маңызды орын алады. «Адам әлемде жұмбақ болып табылады». Адамның жануарлар сияқты, әлеуметтік тіршілік сияқты, табиғи және қоғамның бөлігі сияқты жұмбақ  емес,  ол тұлға ретінде жұмбақ. Барлық әлем адамзат тұлғасымен салыстырғанда ештеңе емес. Адам еркіндікті іздейді, онда еркіндікке деген құлшыныс бар. Еркіндік негізссіз, болмыспен анықталмаған,одан тумаған. Еркін адам танылған қажеттілік. Адам өзі түсінген, таныған әрі іс жүзінде игерген дүниеде өзін еркін сезінеді,еркін әрект жасайды. Еркіндік адамның тек субьективтік күйі ғана емес, оның дүниедегі ерекше болмысы. Еркіндік қана адамды адам етеді». Бердяев өзінің тарих философиясын қалыптастыра отырып, христиандық сенімге көңіл аударады. Христиандық  экзистенциализм  философия ілімінде адам еркіндігн және таррих мағынасының құпиясын ашуға тырысады. Адам құдайдың ғана жаратқан тәжірибесі ғана емес және де еркіндік мәнінің баласы. Адам еркіндікті сезе отырып,құдай алдында және өзінің алдындағы жауапкершілікте болу керек. Бердяев православяндық християндық тарихософия идеясында , тарих әлемдік зұлымдықты жеңу процессі ретінде қарастырып, оның бастамасы күнәһарлану акті болып табылады. Тарих мәні – тарихи процестің ең маңызды компоненті адам еркіндігін таңдауы болып табылады. Тарихты зерттей отрып,Бердяев оның материалдық экономикалық негізін тастап, тек шынайы әлеуметтік күштің қарсы тұруын қарастырды.Бердяевтің тұрақты және оригиналды философ ретінде қалыптасуы философия тарихи арқылы болды. «Тарих мағынасы» (1923) еңбегінде ол келесі түсінікттерді берді. Тарих философиясы тарихи таным, рухани әрекет танымның бір жолының түрі. Бұл рух туралы ғылым , бізді руханаи өмір құпиясын үйретуші». Тарих философиясы адамды тұтастай алады .Адам тарихи тіршілік .Тарих ол адам тағдыры.Тарих адамды материалдық сапа ретінде қолданады. Онда эгоизм, кластар күресі , мемлекеттер арасындағы соғыс, күш көрсету бар. «Ресей тағдыры» Бердяевтің тарихософия зерттеулерінің негізгі тематикасы болып табылады . «Ресей тағдырында» Бердяев  әлемдік тарихи процестегі Ресейдің мессиандық рөлін көрсетеді. Тарих философиясы шынайы өмірдің өлім алдындағы  философиялық  жеңісі.

Тақырыбы:  Саясаттағы релизм және идеализм

Қақтығыс қай жерде болса, саясат сонда және саяси әлем түрлі күштер мен мүдделердің қақтығысуының алаңы екендігі жоғарыда дәлелденді. Саясаттың басты міндеті – қақтығыстарды шешудің жолдары мен құралдарын іздестіру. Сондай-ақ өмір сүруге қабілетті кез келген адамзат қауымдастығы оның барлық күштерін біріктіретін қандай да бір біртұтас ерік, біртұтас мүддемен анықталады. Жоғарыда атап өтілгендей, кез келген өркениет немесе мемлекет осы өркениет немесе мемлекет негізделетін біліктің идеалы бар болғанша өмір сүреді. Басқаша айтқанда, консенсус пен қақтығыс саяси жүйенің екі қарама-қайшы, сондай-ақ өзара бір-бірімен байланысты және өзара бірін-бірі толықтырушы элементін құрайды. Осы немесе басқа элементті иеленуге байланысты әрбір жекелеген мемлекеттің ішкі және сыртқы саяси жағдайы анықталады. Бұл күш принциптерімен, қақтығыс және соғыстармен тығыз байланысты мемлекеттер мен халықтар, үдерістер мен құбылыстар арасындағы қатынастар жүйесі болып табылатын әлемдік қауымдастыққа да қатысты. Әлемдік қауымдастық мүшелерінің бір-біріне деген қызығушылықтарынсыз, біртұтас өмір сүру кеңістігінде өмір сүрудің жалпы мойындалған ережелерінсіз ойға қонымды болуы екіталай.

Түрлі тарихи дәуірдің саяси-философиялық, идеялық салаларында бұл екі бастау жоғарыда қарастырылғандай, саяси-философиялық және идеологиялық ағымдарда көрініс тапты. Олардың типологиясының критерийлерінің бірі адамзат табиғатын, қоғам мен мемлекетті, сонымен қатар өзара қарым-қатынастарын бағалауы болып табылады. Бұл жерде, Р.Жирар атап өткендей, зомбылық пен құрбандық,

Ұйымдастырушы және ұйымдастыруды бұзушы  принциптер, тәртіп пен тәртіпсіздік арасында келісім орнайтын кеңістік болып табылатындығы ерекше маңызға ие. Өз ұстанымдарында бұл екі бастауды түрліше үйлестіре отырып, саяси-философиялық ой ағымының әрбіреуі саяси жүйелердің тарихи дамуы туралы өзіндік жеке көзқарасын біріктіреді.

Түрлі критерийлер бойынша өзара айырылыса отырып, олар саяси, оның негізгі факторлары – даму және қызмет ету әлемінде нақты және қолайлы, шынайы және идеалдының рөлі мен орнын бағалауда ұқсас немесе бірдей ұстанымды ұстануы мүмкін. Саяси-философиялық ойдың бұл ұстанымдарына сәйкес саяси реализм мен саяси идеализм болып табылатын екі үлкен бағыты  бөліп көрсетуге болады.

Саяси    реализм

Саяси реализмді екінші дүниежүзілік соғыстан кейін батыстық саяси ғылымда қалыптасқан шынайы саясат (Realpolitik) мектебімен және негізгі объектісі халықаралық қатынастар жүйесі болып табылатын зерттеумен байланыстыруға немесе теңестіруге болмайды. Бұл жерде аталмыш түсінік саяси әлемде ешқандай асыра сілтеушілік пен субъективті шабуылсыз шынайы дәлелдер мен оқиғаларды талдау мен бағалау әділеттілігіне ұмтылатын барлық теориялар мен бағыттарға қатысты кең мағынада қолданылады. Бұл контекстте саяяи реализмнің соғыстан кейінгі мектебі нақты тарихи кезеңде тамырын тереңге жайған кең дәстүрдің тек жеке көрінісі ретінде ғана болмақ.

Нақтыны зерттеудің, яғни әлем шындығында қандай болса, дәл сондай екендігі саяси реализмнің негізгі объектісі болып табылады. Бұл мемлекеттік қайраткер өзін сәтсіздік пен жеңіліске душар еткісі келмесе, саяси шынайылықты басшылыққа ала отырып, басқару керек немесе «кімде кім өзінде бар нәрсені басқаның игілігі үшін шетке ысырса, құтқарылудан гөрі,опатқа тап болады» [1] деген ойға барынша көңіл аударған Н.Макиавелли ұстанымымен сәйкес келеді.

Реализм бірнеше негізгі жорамалдарға сүйенеді: біріншіден, өз азаматтарын ішкі қауіптермен қатар сыртқы қауіптерден де қорғау биліктің негізгі субъектісі және негізі болып табылатын мемлекет; екіншіден, мемлекет территориялық тұрғыда ұйымдасқан біртұтас әлемдік саясаттың негізі ретінде; үшіншіден, бақталастық пен қақтығыс саясат табиғатына тән, сондықтан да олар қоғам өмірінен жоғалмайды; төртіншіден, күш пен зомбылық ішкі саяси қақтығыстармен қатар, мемлекеттер арасындағы қақтығысты шешудің таптырмас құралы болып табылады. Ондай қақтығыстардың айқын мысалыретінде соғыстарды атауға болады; бесіншіден, мемлекеттер әртүрлі жолдар арқылы өзінің мүддесімен қатар қарсыласының да мүддесін зерттейді.    

Реализм саясат негізінде адал тілектер немесе идеологиялық, моральді және басқа да түсініктер емес, ең алдымен, саясаттың негізгі қозғаушы сарыны ретінде қарастырылатын мүдде жатқандығын білдіретін факттен туындайды. Саясаттағы айқындаушы рөлі, әсіресе, достар мен одақтастар түсінігі мен категориясы мүдденің өзгеруімен бірге ауысуы мүмкін және ауысатын шартты сипатқа ие болуында көрініс табады. Халықаралық қатынастар саласында бұл жорамал ХІХ ғасырдың атақты ағылшындық мемлекеттік қызметкері лорд  Пальмерстонның «Бізде мәңгілік одақтас және мәңгілік дос жоқ. Бізде тұрақты мәңгілік мүдде бар және біз соған сәйкес жүруіміз керек» деген формуласында қысқа және нақыл сөз ретінде көрінеді.  
Халықаралық сахнада өз – өзін құрметтейтін кез келген мемлекет егер идеологиялық, моральдық немесе басқа да түсініктер оның шынайы немесе жорамалдағы ұлттық мүддесіне сәйкес келмесе, оларды жиі шетке ысырып тастайтын. Бұл дәлел дұрыс немесе барлық ішкі саяси шындыққа қатысты екендігін дәлелдеудің қажеті жоқ. Тарих бұрынғы саяси қарсылас жақын одақтасқа және, керісінше, бүгінгі жақын одастастар мен достар бір-біріне қарама-қарсы лагерлерге бөлінуі сияқты көптеген мысалдар ұсынады. Бұл феномен саясаттың мәні әлемдік сахнада топ, ұйым, мемлекетте болсын, мемлекеттер арасында билік пен үстемдік етумен анықталатын дәлелден туындайды.

Саяси реализм билік пен мемлекеттiң пайда болуымен туындаған деуге болады. Адам ата мен Хауа анадан бастап түрлі қарсыласушы мүдделер күресі, мемлекеттің өмір сүруінің мәнін (reson d’etre) бекіту, оның ішкі және сыртқы қауіптерден, күш пен күш қолдану қаупінен немесе зомбылықтан  қорғану жекелеген ел шеңберінде де, түрлі мемлекеттер арасындағы қатынастарда халықаралық қауымдастық деңгейі аясында да саясаттың маңызды айқындаушы факторын құрайды.

Алайда қазіргі саяси реализмнің негізгі жорамалдарын алғаш рет Н.Макиавелли мен Т.Гоббс тұжырымдаған. Оларға түрлі дәрежеде ішкі, сонымен қатар сыртқы саясаттың маңызды құралы ретінде күш идеясы, адамзат пен саясатқа қатысты пессимистік көзқарас тән. Мемлекетті ұлықтай отырып, Макиавелли адамзатты әуестік пен құмарлыққа итермелейтін оның күнәлі табиғатына, шикілігі мен өзімшілдігіне көз жеткізді. Сондықтан да ол сондай мемлекет үшін тек тек қоғамның жекелеген мүшерлерімен ғана емес, моральді-этикалық түсініктерімен құрбан етуге дайын. Оның ар-ұятты жинап қоятын, мықты, ақыл әрі түлкі сияқты айлакер «Тақсыры» егер мемлекеттің мүддесін қорғау мақсатында мәжбүрлі түрде әрекеттер жасалса, өз сөзінде тұрмауы,  өз уәдесін орындамауы т.б. мүмкін екендігі таң қалдырмайды. Басқаша айтқанда, Макиавелли амалдарды мақсаттарға бағындырып, адамгершілікті саясаттан шеттетеді.

Саяси реализмнің қалыптасуында Т.Гоббс айтарлықтай маңызды рөл ойнады. Ол, Макиавелли сынды, адамзат табиғатының күнәлі және өзімшіл табиғатына сүйенді және келесідей ұстанымдарды ұстанды: адам табиғатынан «саяси жануар» деп есептеген Аристотельдің ойын естен шығармай, Т.Гоббс адам табиғатынан әлеуметке қарсы деген идеяны дәлелдеді. Табиғи жағдайдағы адамдар арасындағы жалғыз теңдік – бұл олардың бір-бірін өлтіру қабілеттілігі. Сондықтан да ол «қорқыныш ұялататын күш болмаса, адамдар соғыс жағдайында өмір сүреді», -  дейтін. Осы ұстанымды ұстана отырып, Гоббс құқық күшті емес, керісінше, күш құқық тудыратындығына көз жеткізді. Өйткені құқықты әрекетке енгізгенде ғана құқық құқық болып саналады және қауіпсіздік құны жоғарғы тәуелсіз мемлекеттік билік болып табылады.

Өз әрекеттерін күндеушілік пен кеудемсоқтық арқылы басқаратын адамзат табиғаты адамдар арасында барлығына қарсы соғыс жағдайын тудырады. Табиғаттың нағыз заңы өз өкілеттіктерін басқарушыға беру үшін адамдар өзара келісімді қатынас орнатқан жағдайда ғана қамтамасыз етуге болатын өзін өзі сақтау болып табылады.      

Олардың дәуіріне дейін өз билігін қажет болған жағдайда, опасыздық пен зомбылыққа жүгіне отырып, нығайту және қорғау жөнінде сөз қозғалған кезде, сол немесе басқа формада бұл принциптерді басшылыққа алмаған өкім жүргізушілер аз кездесетіндігін тарихи тәжірибе көрсеткендей, Макиавелли мен Гоббс осы тұрғыда алғашқы ашушылар емес. Сондықтан да «жеңіске жеткендер жөнінде пішіп-кеспейді» деген жорамал мүлде Жаңа кезеңге тән емес: көп жағдайда ол мемлекеттің өзінің және билікпен құрдас.

Тақырыбы:  Тарихи және саяси   анропология.

Заманауи саяси білімде саяси антропологияның алатын орны ерекше.

Оны «саяси адамның» ғылымы ретінде анықтауға болады, яғни саяси шығармашылық субьектісі ретінде, оның мүмкіншіліктер мен шекарасы, сондай- әлеуметтік және рухани қоғамға әсері деп қарастырамыз.

Дихотомия көлемінде субъект-саяси антропология жүйесі субъектінің бір қырын көрсетеді. Ол басқа саяси ғылымдар саласы сияқты саясаттың институционалды жүйесіне басымдық береді.

Саяси антропология бір жағынан «жүйелік» фетишизмге қарсы тұрады. «жүйелік» фетишизм билік пен басқару жаңа саяси үдерісте адамды жоғалтып бара жатқан құндылықтың бірі деп көрсетеді, ал бір жағынан гуманистік құндылықты саясатқа түсірген  тар прагматизм деп көрсетіледі.

Саяси антропологияда құнды басымдықтар мынадай қағидаларға негізделеді: адам қоғам үшін емес, қоғам адам үшін.

Саяси антропологияда мынадай өзекті мәселелер сараланады: саясатты гуманизациялау, адамзатты қатаң саяси технологиялардан сақтау яғни биліктің «мегамашинасынан», сондай-ақ саясатта тұлғаның шығармашылық мүмкіншіліктерге қол жеткізуі. Адамның саясатты өлшеу мәселесі, «үлкен саясат» мақсаттары мен жекелеген тұлғалардың мүдделерін жеке қажеттілік құндылықтар гуманитарлы сараптама жасауды қажет етеді, яғни осының барлығын саяси антропология қамтиды.

Саяси антропология – біздің қоғамдағы жаңа ғылыми педагогикалық пән. Ол өзіндік дәрежеде мәдени және философиялық антропологиямен, әлеуметтік психологиямен, «адам факторын» басқару теориясымен т.б. байланысты. Алайда саяси антропология пән ретінде жаңадан қалыптасып келе жатыр.

Сондай-ақ «саяси адам» мен «экономикалық адам», демалыс адамы мен еңбек адамының арасында билікті бөлісу мәселесі, ақылды экономиканың және саясаттың, саясаттың және мәдениеттің, саясаттың және идеологияның шектеулі мәселесі тұрды. Жаңаша біздің қоғамдық ғылымда «саяси адамды» мотивациялау яғни оның саясаттағы орнын кәсіптік жағдайда немесе мақсаттық, шығармашылық негізде анықтау.

Саяси антропологияның қалыптасуы заманауи «гуманитарлық қайта өрлеу» заманының шеңберінде болып жатыр. «гуманитарлық қайта өрлеу» -гуманитарлық білімнің тез арада қажеттілікке ие болуы мен қоғамдағы ролінің өсуінен болып отыр және «технократиялық синдромның» алдағы онжылдықта қайта тірілуі. Бұл жағдай адамдарға қаншалықты көп қауіп тудырып тұр, адамның берекелі өмір сүруіне, сондай-ақ адамзаттың Жер бетінде тіршілік етуінің өзі қауіпті мәселеге айналып отыр. Бұл қауіптерді өзімізден алыстату үшін жай ғана көңіл білдіру аздық етеді, ол үшін: адам және оны қоршаған орта, оның космотағы тіршілігі, табиғат пен тарихтағы түсініктері жайлы жаңа білімді  мобилизациялау қажет.

Осындай білімдер арасында саяси антропология ерекше орын алады. Онда саясатқа функционалды қадамдар жасалады. Бұл қадамдар өз орыны бұл бiлiмдердiң арасында саяси антропологияда орналасады. саясатқа функционалдық жолдың онында, мақсат және құралдар, мүмкiн және ретсiз, мәселелерге қатысты мәселелерге қатысты тиiмдiлiгi, тағайындау және мағына мәселелерге қатысты құндылық толықтырады.

Cаяси антропология сол  әлеуметтiк және гуманитарлық  ғылымдарда бүгiн болған және  дәл сандық әдiстермен меңгерумен  байланатын төңкерiсте қатысады, кiрiгу және ғылымдардың кооперациясымен, эксперименталдi эксперименталдi жолмен. Cарапшының аналитик ретiнде жаңа  мамандықтары, шешiм даярлайтын маман  рецепттер және технология, антропологиялық  салаларды айналып өтпедi, прогнозист. Cаяси антрополог түрлi санақпен  бүгiн операция жасап, дала зерттеу  жүргiзедi, жұмылдыр жапсарлас ғылымдардың  мәлiметтерi. "сонымен қатар почему\\\" \\\ сұрақтармен не қатар "Чего\\\ атымен" \\\ сұрақтар бар болатынын, неткен баға болғанын, неткен  перспектива болғанын ол сонымен  бiрге бiрақ ұлы гуманитарлық  дәстүрдi мұра етедi, бар болмысымен  есте сақтай бар болмысымен  пафос және эстетикалық сезгiштiк.

Қазiргi адам - бұл индивид ақиқатында бүкiләлемдiк тарихи. оның құрастыруында белсене қатысады, қатар жергiлiктi әлеуметтiк ортамен және дәстүрмен, глобалдi реттiң факторлары, мәдениеттер және өркениеттiң диалогi, ғылымның түрiндегi бүкiләлемдiк рухани өндiрiс, өнер және жаппай коммуникациялар. Ұлттық және өркениет бағдарларының әлемi тұздық микро және макро, iшкiтектiк iшкiтектiк және экзогендi ықпалдары сана және қазiргi адамның психикалығын оның өмiрiнiң ерекше динамизмы хабарлай, оның рухының кернеулi драматургиясын құрастыра арқылы өтедi.

Бұл саяси антропологияның импульстер саяси процессте оларды кезiгiп қалып қалай олардың салыстырмалы синтезiне жететiнiн келiстiретiн глобалдi және парциалды ара қатыста болатын зерттейтiн ерекше тақырып болып қалыптасады.Бiздiң ел үшiн әсiресе бұл көкейкестi шығыспен және батыстың аралығында дүниелiк өркениет процесс қайтадан өз тағдырын өзi шешетiнбiз, индустриалды индустриалды және индустриядан кейiнгi қоғаммен, солтүстiк және оңтүстiкпен. Ресейлiк реформалар, iшкi көздермен қатар, даусыз экономикаға және мәдениетте бiрiгу тенденцияларымен өркениет ықпалы және салыстыру эффекттерге қатысты өз сыртқы импульсiн де алады.

Өзi Ресей ТМД кеңiстiк, және тiптi және де, әр түрлi ұлттардың белсендi диалогiнiң өрiсiн бүгiн ұсынады, нәсiл және Еуразия кеңiстiгiндегi өз орыны өз қатынас қайта қарайтын мәдениеттер."кеңес адамы\\\" бiртұтас \\\лар саясатты ерекшелiгiнiң есепке алуысыз бүгiн мүмкiн емес салатын саяси және әлеуметтiк мәдениет түрлерiнiң әр түрлiлiгiне орын жол бердi. "Бiртұтас знаменателю\\\ге" ("Бiртұтас экономикалық аумақ\\\" \\\, "Нтр\\\ бұйрық сөздер" бiртұтас \\\лар тағы сол сияқтылар) олардың \\\сына келтiру талпыныстарға қатысты бұрынғы сызықты - детерминантты сипаттамалар тиiмдiлiктердiң жотасын көрсеттi. Бұл мәселенің жауабы ретінде жаңа  мәдени антропология «өнімділік және әркелкілік»  және үстемдіксіз мәдениетті алдыға тартты. Алғашқыда оларды мектеп және уақыт бойынша орналастыруды жөн көрді яғни архаикалык пен жаңа заман мәдениетін әлемдік мәдени ландшафтқа бөлді. Сондай-ақ саяси мәдениетке деген бұндай көзқарас Батыста әлі де болса орын алуда. Г.Альмонд саяси мәдениетті мынадай классификацияға бөліп қарастырады: алғашқысы болып англо-американдық, одан кейін жаңа заман құрлықтық -европалық, ал  Шығыс мәдениеті кейінгі қатарда.

Алайда мәселе жаңа әлемдік халықаралық кауіптерді және жер бетінің әр аймағындағы ішкісаяси тұрақсыздықты ұлттарды тәрбиелеуде америкалык немесе коммунистік бағытсыз біркелкі қалыпсыз реттеу. Саяси антропология өз мүмкіндіктерімен «европалык емес» мәдениетті қалпына келтіру мәселесін шешеді, және де адамзатты әркелкі мәдениеттіліктен сақтайды.оның қалай жалған дилемманы жеңгенiн көрсетедi: немесе "Бiртұтас дүниелiк аймақ\\\" \\\, немесе перманенттiк кернеулiк, даулар және соғыс. Саясатты біз таптардың мүдделерінің қақтығысы, өркениеттер алаңы, мәдениеттер мен субмәдениеттерді, ал мәдениет аралас диалогтың және саясат саласында теоретика-методологиялық мәселелерін қалыптастырады. Сондай-ақ Ресейдегі саяси процестер полиэтникалык, поликонфессиялық мәдени байланыс және өркениет аралас аймақта (яғни Ресейдің Батыс пен Шығыс арасында орналасуы), болуы саяси антропологияда ерекше маңызға ие.

Жалпы саяси антропологияда саяси адам өз мотивациясының кеңдігімен ерекшеленетіндігін үйретеді. Оған марксизм түсіндіргендей тек экономикалық қызығушылық жатпайды, сонымен қатар, ұлттық, мәдени, демографиялық, кәсіптік қызығушылықтардың сәйкес келмеуі саяси қақтығыстарды туындатады. Бұл қызығушылықтың әрқайсысы жүйелік нышандарда таптық психологиясымен жекелеген мәдени (немесе субмәдениет) тип болып табылады. Сондықтан да саяси антропологияны мәдениеттің және субмәдениеттің яғни саяси адамның әлеуметтік мәдениеттегі тұлғасын, саяси диалогі жайлы ғылым деп атауға болады.

Тақырыбы:  Саяси  идеология  мәселесі

Саяси әлемді идеологиясыз елестету мүмкін емес. Оның пайда болуының өзінде-ақ онымен байланысты басқару формасы да және саяси бағытты ұстанған билік те негіздеуді, ақтауды талап етті және легитимизация билігіне мұқтаж болды. Түрлі тарихи заманда қалай аталғанының маңызы жоқ, идеология, аталмыш мақсаттарды орындауға бағытталған. Сол себептен, табиғи түрде, саяси ғылым мен саяси философияда саясат пен идеология арақатынасы жайлы сауал айтарлықтай орынға ие. Оның маңызы жайлы мынадай факт куәландырады, яғни XX ғасырды идеология ғасыры деп те атаған, себебі оның барлығы ымырасыз күрестің  белгісі ретінде ғана емес, түрлі идеологиялық жүйелердің күресі ретінде өтті.  

Аталмыш мәселеге кең әдебиет арналған, ал ол өз кезегінде бұл күрестің тұтқыны болды және сол себептен бізді қызықтыратын мәселенің мәнін айқындауға әрқашан қабілетті болмады. Әрине, бұл жерде аталмыш мәселені жан жақты талқыға салу мақсаты қойылмайды және қойылуы мүмкін емес еді. Менің өзімнің басты мақсатым деп саяси идеологияның дүниетанымдық аспектін анықтауды есептеймін. Саяси әлемнің идеологиялық және саяси философиялық аспектілері көбінесе заңды емес түрде теңестірілетінін есепке алған жағдайдағана бұл кез ерекше маңызға ие болады. Дж.Ла Паломбара ойлауы бойынша, идеология тарихтың философиясынан, ондағы адамның бүгінгі жайының көрінісінен , болашақ дамудың мүмкін бағыттарының кейбір бағаларынан және жылдамдату, бәсеңдету және дамудың сол немесе өзге бағытының модификациясын қарастыратын алдын-ала жазып қою кешенінен тұрады1

Идеологияның маңызды мінездемесі

Шартты түрде, саяси философия басқа да қоғамдық және гуманитарлық дисциплиналардың қатары секілді идеологиялық және саяси-идеялық өлшемге ие, және ол өз кезегінде зерттеушінің саяси-философиялық ойлаудың сол немесе өзге бағытын ұстауына сай танылады. Қаласа да, қаламаса да, әрбір зерттеуші белгілі бір мөлшерде идеологиялық құштарлық,  талас және пікірталас ықпалына душар болады,және тиісінше маңызды шындықтың түсіндіруінен , саяси-идеялық қолдауынан және белгілі біржақтылықтан толық еркіндікке ие бола алмайды. Айтарлықтай маңызды феноменді анализдеу кезінде зерттеушінің жақын келуі үлкен мөлшерде оның саяси-идеялық және қоғамдық-философиялық құрылымы мен хабардар болуымен анықталатыны құпия емес.

Сондықтан біз сол немесе басқа ойлаушы немесе зерттеуші өзінің  хабардар болуына, құрылымына, ұнату және ұнатпауына сай консерватор, либерал, социал-демократ, марксист , радикал және т.б болып табылады. Әрине, зерттеуші құштарлық танытпаған және оның іздеу нәтижесі кімге тиімді екеніне қатыссыз шындықты анықтау мақсатын қуалайтын кездегі жағдай идеалды болып саналады. Идеология, өз кезегінде, әділетсіз және алдын ала ойланған, себебі ол белгілі бір топтың немесе қоғамдық топтың қызығушылығын айқындайды. Кез келген қоғамдық және гуманитарлық дисциплинаның кімнің болса да талғамы мен қызығушылығымен жанаса кетуі шарасыз екені мәлім.

Бірақ Батыстың барлық дамыған елдерінің, әсіресе, либерал-демократиялық саяси жүйесі бар елдердің тәжірибесі саяси феномендердің, ғылыми анализі зерттеушінің сол немесе өзге идеялық немесе идеологиялық ұстанымымен жиі сіңісіп кететінін көрсетеді.  Бұл жайлы, кем дегенде, көптеген Батыс саясаткерлерінің бұл сауалдағы мүмкін болған барлық сылтаулардың бар болғанына қарамастан, қалай болғанда да өз хабардар болуына, құрылымына, ұнату, ұнатпауына және т.б бойынша  консерватор, либерал, социал-демократ, марксист, т.б болып айқындалады. Күмәнсіз бұл топтастырудың негізінде идеологиялық бағаның жағдайы да бар. Сол себептен біздегі демократиялық мемлекет құру жағдайы ретіндегі деидеологизация пайдасында идеологиядан бас тарту қажеттігі жайлы ойлар мен дәлелдер көбінесе қандай да болмасын нақты негізден айырылған, себебі жаңа әлемде политика түрлі дауласушы қызығушылықтың соқтығысуы ретінде идеологиясыз қарастырылмайды. Бұл жерде әңгіме көрсетілгендей, жаңа деидеологизация жайлы емес, саяси-идеялық ағымдардың плюрализмінің бекітуі жайлы, жақындасу, методологиялық қағидалар, қатар өмір сүру мен бір біріне деген шыдамдылық пен бір біріне деген қатынастағы ашықтық жайлы болуы тиіс. Ал бұл, өз кезегінде, ғылыми жақындықты идеологиялық құрал ретінде қарсатырудан бас тартса да, идеологияны саяси әлемнің бөлінбейтін элементі ретінде зерттеу қажеттігі жоғалмайды. Бұл феноменнің эволюциясы және пайда болу шарты, себебі жайлы сауалдарды бір шетке ысыра отырып, идеологияның институционализациясы мен пайда болуы тар мағынада алғашқы үш тарауда қарастырылған мүшелеу процесі мен саяси әлем және азаматтық қоғамның автономизация процесі, қоғамның социалдық құрылымының плюрализация мен күрделендіру , универсалды, ортағасырлық ойлауды ыдырату, саяси-философиялық ойдың пайда болу және түрлі бағыттар мен ағымдарға оның диверсификациясы, жеке жағдайы болып алғашқыда шіркеудің мемлекеттен бөлінуі болған  дүниетанымның мемлекттен бөліну процесімен тығыз байланысты.

Идеология тар мағынада ұлт пен ұлттық мемлекеттің идеяларына институционализациясымен және құралуымен байланысты.Одан бөлек, соңғы екі-үш жүзжылдықта идеология және ұлтшылдың бір бірін толықтырып және ынталандырып тұрды. Олардың көтеріліп келе жатқан үшінші таптың және буржуазияның қызығушылығын білдірушілер ретінде тіпті бір мезгілде пайда болуы кездейсоқтық емес, яғни бастапқы кезде бұл бір мағынаға ие болды. XX ғасырда екі феномен де әмбебап сипатқа ие болды және құбылыстың кең спектрін білдіру үшін қолданыла бастады. Біздің мыңжылдықта пайда болған «буржуазды ұлтшылдық», «либералды ұлтшылдық», «ұсақ буржуазды ұлтшылдық», «ұлтшылшовинизм», «ұлтшыл» және т.б ұғымдары, шындығында, социалды-саяси күштерге сай идеологиялық  және саяси-партиялық программаларды негіздеу мен ақтау үшін идеологиялық құрылым ретінде қолданылады. Өзінің шеткі формасын бұл тенденция гитлерлік Германияда алған болатын, яғни жоғарыда айтылып кеткендей, ұлтшылдық мемлекеттік идеологияның тірегі болып табылатын ең маңызды қызметтің бірін атқаруы.

Көбінесе, түрлі идеологиялық ағымдар төртінші тарауда анализденген лайықтаудың нәтижесі ретінде болды, яғни саяси-философиялық ойдың қоғамдағы түрлі жанжалдасушы күштердің практикалық саясатының қажеттілігіне бағытталуы еді. Алайда, саяси философиямен салыстырғанда, идеология саяси шындық пен әрекетке , саяси процесске бағытталған және саяси курстың сол немесе өзге күшімен ұсынылған ең үлкен қолдауын тарту түсінігін басшылыққа алды.Сол себептен ол нақты белгіленген тенденциозды сипатқа ие. Барлық идеология олардың құрылымына қатыссыз, биліктің, биліктік қатынастың, беделдің, т.б мәселелерін қарастырады. Олар қоғамның белгілі моделін мойындауға, саяси жүйеге, бұл модельдің практикалық жүзеге асыру құралдарына негізделеді.

Нақ идеологияда жалаң түрде өзінің практикалық іске асыруды, ақтауды және саяси әлемнің жанжалды  бастамасын негіздеуді немесе оған тән «дос-қас» дихотомиясын табады.  Идеологияның бірігуі үшін ішкі «қас» оны алып жүрушілердің қызығушылығының бірлігіне қарағанда үлкен мағынаға ие. Бұл жерде ішкі «қас» бұл қызығушылықтың кристаллдануының қуатты катализаторы ретінде қызмет етеді. Егер «қас» болмаған жағдайда, оны жасанды түрде ойлап табады.Ерекше бұл қағида радикалды идеологияда айқын көрінеді, яғни ол ішкі және сыртқы дұшпансыз өткізіле алмайды. Сонымен қатар, бұл идеологияның өз мәні дұшпанның бейнесі мен бейнелерінің көмегімен айқындалады. Неміс зерттеушісі О.Ламбергтің белгілеуі бойынша осы аспектіде идеологияның  тиімділігі қалған қоршаған орта дұшпандық күш ретінде көрінсе, сол арқылы сәйкес топқа сай қорғаныс, қорқыныш, агрессия ырықсыз сезімдеріне ұрындыратын жағдайда ғана анық байқалады. Әр идеологиялық құрылым антипод және дұшпан жайлы жайылған мазмұнға ие. Дұшпанның бейнесінен, көп жағдайда, топтың интеграциялау дәрежесі тәуелді болады.

Саяси-философиялық  немесе саяси-идеялық жалпы жүйесінен кез келген ағымның бөлінуі ағымның берілген ойын құрайтын типтеу секілді, абстракцияның сол немесе өзге дәрежесін болжайды. Ол, өз кезегінде, редукциямен тығыз байланысты, яғни бірыңғай бөлгіш ақпаратына көптеген қарама қарсы элементтердің немесе компоненттердің белгілі бір немесе бірнеше базалық элементтерг; Ол сонымен қатар жоғарыда қарастырылған саяси философиялық ағымдарға да тән. Бірақ идеологияда редукция саяси философияға қарағанда айтарлықтай үлкен рөлге ие. Нақ соның көмегімен идеологияның үлкен тұтастығы, оның қарапайымдылығы және нақты ориентацияның орта адамына қол жетерлігі жүзеге асады.                                 

Тақырыбы:  Саяси  этика.

Жоғарыда айтылып кеткендей, саяси философия тек қана нақтылық әлемін ғана емес, сол сияқты тиістілік әлемін, саясилық әлемін қамтиды және оның болуы тиіс түрінде ғана емес оынң қандай болуы тиіс түрінде де қамтиды. Өзінің табиғаты бойынша «саяси заттар» оларды мақұлдауды немесе сынға алуды, қабылдауды немесе олардан бас тартуды меңзейді. Негізінде олар қызығушылық танытатын тұлғалардың қабылдауынша олар бейтарап, бола алмайды, өйткені олар таңдаймен, шешім қабылдаумен, берілушілікпен, бағалумен ұштасып жатыр. Олар адам өмірінің жақсылыө пен жамандық, нақтылық және тиістілік, лайықтылық және лайықсыздық, әділеттілік және әділетсіздік сияқты өзекті категорияларымен тығыз байланысты. Неміс саясаттанушысы Х. Кун айтып өткендей «мемлекет адам арқылы өмір сүреді: адам оны құрады, басқарады және сонымен бірге онда өмір сүреді, осының арқасында оның тағдырын өзінің тағдырындай түсінеді». (Kuhn H. Der. Staat. Eine philosopiphische Darstellung// Munich. S. 16)Адам орталық орынды алатын салады «адами өлшем» түсінігімен белгілеуге болатын жайттарға назар салмауға болмайды. Саясат алдына нақты мақсаттар қоятын, бұл ретте өздерінде туындаған дүниетанымдық ұстанымдарды, өзін-өзі ұстау нормаларын, адамның өзінің әлеуметтік ортасымен өзара қарым-қатынасының ең маңызды аспектілерін түсінуді басшылыққа алатын  адамдардың саналы түрдегі жігерлі күш салуының нәтижесі болып табылады. Адамды түсіне және түсіндіру туралы сөз болған жерде міндетті түрде құндылықты бастау бар.

Саяси  әлемнің  моральдік - адамгершілікті  аспектісі

Өзіндік анықтамасынан бастап-ақ саяси философия моральді-этикалық негіздермен ұштасқан, саясатты зерделеу моральді-адамгершілікті немесе құндылық өлшемдерді иеленбеуі мүмкін емес. Мақсаттар мен идеалдар саласына енусіз біртұтас саяси әлемді адекватты түрде зерделеу туралы сөз болмауы тиіс. Бірақ саяси этиканың мәнін құрайтын осы моральді-адамгершілікті аспектіні анықтап алу оңай шаруа емес. Оны адамдық әрекеттер әрдайым ұштасуы тиіс жақсылық, ар-ұждан, борышты, ережелерді түсіну туралы түсініктерінсіз түсіну мүмкін емес. Осы контекстте этика адамдардың әрекет ету тәртібінің заңдары және нормалары туралы ғылым болып табылады. Өзінің құрамына идеалдының негізге алынатын элементтерін енгізіп және оны ең жоғарғы игіліктің, жақсылықтың және т.б. категорияларында түсіндіре отырып, этика негізгі құндылықтар мен мақсаттар туралы ілімнің қалпын қабылдайды.

               Саяси әлемге, оның институттарына, қарым-қатынастарына, және қандай  да бір қоғамдастықтың мүшелерінің  саяси дүниетанымына және өзін-өі  ұстау тәртібіне қатысы бар  моралді-адамгершілікті бастаулар, құндылықтар мен нормалар жинақтала  келе саяси этиканың негізін  құрайды. Саяси этика дегеніміз - әділетті әлеуметтік құрылым, басшылар  мен азаматтардың ортақ құқықтары  мен міндеттемелері, адамның және  азаматтың фундаментальді құқықтары, бостандықтың, теңдіктің және әділеттіліктің  қисынды ара-қатынасы эәне т.б. сияқты негізге алынатын мәселелерді  қозғайтын, саяси қызметтің нормативтік  теориясы. Ол саяси биліктің, сонымен  қатар басқарудың түрлі нысандарының  заңдастырылуында маңызды рөл  атқарады.

               Заманауи мемлекеттің заңға сәйкес  болуы (легитимділігі) біріншіден құқықтық  тұғырға негізделеді. Адамның құқытарын  және бостандықтарын қамтамасыз  етуді басты мақсаты ретінде  танитын мемлекет қана  заңды (легитимді) болып танылады. Өмірге  бейімді және орнықты саяси  жүйе дегеніміз – билік плюс  заңдылық және тиімділік, атап  айтқанда, басқарудың негізгі қызметтерін  атқару қабілеттігі. Дегенмен, заңдылық, сол сияқты тиімділік көптеген  жағдайдарда мемлекет институттарының  және біртұтас саяси жүйенің  өзі қоғамдағы басымдыққа ие  идеалдар мен құндылықтарға қаншалықты  қаншалықты сәйкес келетінімен  анықталады. Басқаша айтқанда, заңдылықтың  тағы бір негізгі құрылымы  болып қоғамның саяси ұйымдасуының  құрамдас бөлігі моральді-адамгершілік  табылады.   Шынында да, Конфуций  айтқандай «халықты көндіруге  болады, бірақ неліктен екенін  түсіндіру мүмкін емес». (Лунь  Юй. Ежелгі қытай философиясы  Т. І. С. 155) Opus justitiae pax - әлем әділеттіліктің  өнімі деген пікірде белгілі  бір рационалды негіз бар.

         Саясаттың барлық этикалық мәселелерінің  ерекшеліктері оның зорлықпен  тығыз байланысуында жатыр. Сонымен  қоса, саясатты пайдакүнемдік мүддемен  ұштастырады, ал адамгершілікті  риясыздықпен. «Өз  жанының  және  өзгелердің  жанының аман қалуының  жолын іздегендер, тек қана зорлық  арқылы шешілетін мақсаттары  бар саясат жолында іздемейді - деп жазды М. Вебер – Саясаттың  кемеңгерлігі және әзәзілі Махаббат  құдайымен, соның ішінде христиан  Құдайымен, оның шіркеулік  көрінісімен  ішкі теке-тірестікте өмір сүреді,  - бұл шиеленіс кез келген сәтте  ымыраға келмейтін  жанжалға  ұласуы  мүмкін».  (Вебер М. Избр. Произв. М., 1990. с. 703). Осыдан  мағынасыз  деп тануға келмейтін сұрақ  туындайды: саяси этика жөнінде  сөз қозғау орынды ма, саясат  саласына этиканың  және моральді - адамгершілікті құндылықтар категориясының  қолданылуы орынды  болып  табылады  ма?  Егер жоқ болса, онда саясаттағы  адами өлшем туралы айтуға  болады ма?

          Саяси ойдың тарихында осы  сұрақтарға түрлі жауаптар берілгендігі  туралы  айта  кеткен жөн. Бұл  таң қалдармайды, мысалы патшаның  мемлеккет мүддесі үшін кез  келген озбырлығы орынды деп  санайтын Н. Макиавеллидің пікіріне  қарағанда саясат дегеніміз бір  басқа, ал жалпыға ортақ игілікті  қамтамасыз ету ойын қолдайтын  Ж.Ж. Руссоның пікірі бойынша мүлдем  басқа. Алайда, мәңгі уақыттан тыс  құндылықтарды ғана мойындайтын  қатып қалған платонизмге беріліп  кетпесе, онда қоғамның моральді- этикалық құндылықтарысынң түсіндірмесінің  нақты мазмұны әрбір нақты  тарихи  кезеңнің  реалиясына  шындығына көп жағынан тәуелді. Моральді - адамгершілікті категориялар  және критерийлер қазіргі уақытта  әрекет етіп отырған саяси  тәртіпті немесе нақты саяси  стратегияны заңдастырудың (легитимизация) маңызды құралы ретінде қызмет  етуіне байланысты, саясаттың, мемлекеттің  және құқықтың мәселелерімен  айналысқан ірі ойшылдар, Конфуцийден, Платоннан, Аристотельден бастап  және қазіргі уақыттағы зерттеушілер, қалай болса да бұл мәселені  көтерген болатын.

        Антикалық  ойшылдардың моральді-адамгершіліктік  бастау берген мәнін Сократ  қалыптастырған ұстаным айқын  көрсетеді: «Әділетсіздікті жасағаннан  гөрі, оған шыдаған жөн».   

      Осылайша  ол әділеттіліктің өз мысалын  көрсетті. Аристотель саясаттың  басты мақсаты полис азаматтарын  « ең жоғарғы игілікпен,, қамтамасыз  ету деп анықтап,  оған адамгершілік - тәрбиелікті нұсқай келе, мемлекеттік  игілік әділеттілік болып табылады, яғни жалпыға бірдей пайдасы  бар»2 - деп, тұжырымдаған. Табиғат адамды екі қарумен қамтамасыз етті. Олар қайырымды  және  қатігез  әрекеттер үшін де  пайдалануға болатын   «ақыл-ой және адамгершілік күш».  «Заң мен құқықтан тыс өмір сүретін адам  барлығының ішіндегі ең нашары... Әділеттілік түсінігі мемлекет туралы түсінікпен тығыз байланысты, өйткені әділеттіліктің өлшемі болып табылатын құқық саяси байланыстың реттеуші нормасы»3 болып табылады. Бұл  жерде  Аристотель  «әділеттілік», түсінігінің өзіне қандай анықтама берді деген басқа сауал туындайды.

   Осы көзқараспен қарағанда, «Әділетсіз болған іс заңды да бола алмайды»  (Non videtur esse lex quae juste non fuerit)  деп мәлімдеген ұлы Августиннің  ұстанымы көрнекті бола алады.  (О Граде Божием 4)  Августин    «әділетсіз мемлекет - бұл шағын қарақшылар тобы болмағанда немене?» деген сауал қойған. Осы дәстүр ағымындағы Лейбниц өзінің жалпылама үйлесім- идеясына сүйене отырып, құқық пен мораль салаларын байланыстырған.  Заңды жарлықтардың басына ол кіршіксіз және адал маххабат  ретінде түсіндірілетін шындықты қойған. Саясатты ең жоғарғы дүниелік тәртіп пен діни құдайшылық заңдардың талаптарына сай келтіруді талап ете отырып, ол құқықтық нормаларға мемлекеттік барлық азаматтарын игілікпен қамтамасыз ету туралы талапты енгізу керектігін айтқан.

   Өз кезегінде этикалық ойға, сонымен қатар, саяси этикаға да айтарлықтай ықпал еткен  И. Канттың ұстанымы да сөзсіз қызығушылық туғызады.  Ол философтың негіз қалаушы дүниетанымдық нұсқауларынан бастау  алады. Канттың тұжырымдауынша ақыл-парасаттан тәуелсіз  қандай да болмасын өмір шындығы жоқ. Осы болмыстық өзі біздің ақыл-ойымыздың  құрылымы болғандықтан біздің танымымыз шындығында бар болмыстың бейнесі бола алмайды. Әрине, осы құрылымның артында нақты нысандар бар, алайда, олар өздігінен өз ішіндегі зат (an sich) ретінде болғандықтан олар ақылға сыймайды. Біз көптеген жекелеген, үзінді түйсіктерді  қабылдауды   өзара салыстыра аламыз. Бұл ретте, заттың қасиеті ашылмаса да ол ақыл-ойдың айқындығына кемеліп, осының арқасында біздің жүрегімізден орын алады. Басқаша айтқанда, басқа философтар шындыққа адамзаттың ақыл-ойы мен сыртқы дүниенің нақтылығының үйлесуі арқасында қол жеткізуге болады десе, Кант шындықтың қайнар көзі мен өлшемі ақыл-ойдың ішінде жатыр деген тұжырымға келген. Сәйкесінше, мораль мен адамгершіліктің критерийлері ақыл-ойдың өзіндік табиғатынан бастау алады.

 Тақырыбы:  Қазақстандағы саяси және тарихи философиясының қалыптасу алғышарттары.

Номадизмнің әлеуметтік тарихи жағдайына деген қызығушылық XIX ғасырдан басталған. Әлемдік тарихи даму заңдылықтарына түсінік беру XIVII-XVIII ғғ.филосовтармен қабылданған болатын(Ж.Боден, Вольтер, Дидро, Кондрес, Руссо және т.б.). Олар малшылардың тұқым меншігінің болатындығын, мүліктік теңсіздік, «үш саты» концепциясының екінші саты ретінде номадизмді қарастырып атап кеткен. Гегелдің көзқарасы бойынша, көшпенділер - жабайы қарқынды қиратушылар.

  Көптеген пікір таластар көшпенділер қоғамының ерекше даму жолдарының негізін салуға талпыныс берді. Пікір таластар мына сұрақтар төңірегінде болды: номадизмнің негізгі ерекшелігі не – өндірістің номадты әдісінің негізі болып табылатын малшылықтың ішкі табиғаты (Н.Э.Масанов, Г.Е. Марков),  немесе диқаншылыққа «әлем-империяларға» бейімделген көшпенділердің сыртқы бейімделуінің ерекшеліктері ме(Н.Крадин)? Осы фармациялық монизмді меңгеру кезіндегі көшпенділікті евразиялық парадигма немесе өркениетті жолдағы көз қараспен қарастыратын мақалалар да пайда болған.

Қазақстанның кең байтақ жері неше түрлі географиялық аумақтардың тоғысқан жерінде орналаса отырып, географиялық және табиғи климаттық жағдайларының сан түрлілігімен ерекшеленіп, өзіндік қырлары және ерекше қасиеті мол көрініс табады.

Көшпенділікті көптеген зерттеушілер қазақтардың шынайы өмірінен тыс қарастырады. Өйткені Қазақстанның 50%жері шөлді, 25%шөлейт жерлер, 20% дала, 5-7% орманды даланы құрайды. Суарылмайтын егін шаруашылығымен айналысу үшін жылына кем дегенде 400мм жауын-шашын қажет, ал Қазақстанда оның екіден кемі ғана жауады. Яғни осыдан кейін егіншіліктен көрі малшылық шаруашылығы тиімді болады. Көшпенді өмір – адамның аймақтағы қиын табиғи климаттық жағдайға бейімделу тәсілі. Әрине кейбір зерттеушілердің қазақтар көшпенділікті өз жеке қалауымен таңдаған немесе ол біреудің шарасыздығнан туындады  деген ойлары сандырақ. Осы сияқты қазақтар қалада тұрып бүтіндей егіншілікпен айналысқан деген де пікірлер сандырақ.

Қазақтардың моңғолдардан айырмашылығы қазақтар қыс мезгілінде бір жерде тұрақты түрде 3тен 6 айға дейінгі  мерзімде қоныстады. Оның себебі, Моңғолияда таудың жоғарғы беткейлерінде орналасқан жерлерде қыста қатты жел тұрып, қар ұшқыны көп болады. Ал Қазақстанда қар қалың әрі тығыз жатады, кейде ол 50-70см дейін жетеді. Осы кезеңде бірнеше отбасы 300-400 бас қойдан аспайтындай бір ауылға бірігеді. Ал егер бұдан асып кетсе қыстауда жем жетпес еді. Қыстың қысқа күнінде қойлар күніне 2-3км аспайтын жер жүре алады, сондықтан қыстау аумағының радиусы 1,5-2км аспайды.

Зерттеу тәжірибесінің алгоритмі: номадтардың қоныстанатын ортасының ерекшеліктерін зерттеуді, одан кейін кеңістікте бейімделу тәсілдері мен  материалдық мәдениет және әлеуметтік ұйым, содан кейін әлеуметтік экономикалық қарым қатынас, ең соңында рухани мәдениет пен қоғамдық саяси мәдениет туындайтын шаруашылық құрылымын көрсетеді. Көптеген ғалымдар жағдайды үшіншісінен және бесіншісінен де бастаған, яғни әлеуметтік экономикалық қарым қатынастар мен этногенез және әлеуметтік ұйым немесе рухани мәдениеттен бастаған.

Көшпеділердің жоғарғы даму сатысы ол отырықшылық деген. Бірақ шөлді жерде бұл тіпті мүмкін емес, сондықтан Сауд Арабиясының жарты аумағы мен Солтүстік Африканың тропиктік сахельді даладағы елдері әлі күнге дейін көшіп жүр. Осыдан шығатын қорытынды: көшпенді шаруашылық толықтай дерлік табиғи жағдайларға бейімделген. Жаз маусымындағы су тапшылығы мен қыстың қақағын аязына, аяқ асты күнімен жауған нөсерлерге төтеп беріп аман қалу үшін әрбір көшпенді екі біліктілікті иемдену қажет, ол: малшылық пен жеке көшпенділікті. Яғни кеңістіктікке бейімделе біліп, жел бағытын, жаңбыр жауар күнді болжап, өсімдік жамылғысының өнімініің ерекшелігін біліп, су тапшылығында шөлді жерде су табу және тағысын тағы деген қырларды меңгеру керек.

  Бұл екі біліктілікті  тек қана әке мен атадан  біліп меңгеруге болады. Осыған  қарап адам дәрежесі де айқын  көрінеді. Ал жетімдер бұндай  біліктілікті ала алмас, сондықтан  олар не өледі, не біреугі тәуелді  болады. Міне қазақтар сондықтан  да генеалогиялық қағида ұстанып, рулық жүйе бар. Сол біліктілікті  меңгерген кезде туған ағайындылар  ішінде де ақпаратқа деген  бәсекелестік туған екен. Мынадай  жағдайлар өткен екен: әкесі өліп  бара жатып соңғы жергілікті  табиғи жағдайға байланысты ең  маңызды ақпаратты үйдің кенжесіне, яғни сол қыстақтың мұрагеріне  аманат еткен екен. Колхоз совхоз  жүйесі енгізілген кезеңдерде  көшпенділер  ұрпақтары екімың  жылдық ата бабамыз өзі үшін  жинақтаған тәжірибесін кәдімгідей  жоғалтқаны білінеді.

Қысылтаяң жағдайлада көшпенді малшылық үлкен бәсекелестік тудырған, ондай кезде тек қана мықтысы тіршілік жасайды. 1897жылдардағы жалғыз дәлелді жазба қалған еді, ол жазбада сол жылдардағы Қазақстанның қазақ халқы төрт миллионды құраған. Кейінгі жүз жылда бұл сан қазақтар тек екі есе ғана көбейген. Ұжымдастыру заманы қазақтарға үлкен қасірет,бүтіндей жасанды отырықшылыққа әкелді. Жаңа өмірге бейімделу үшін үштен алтыға дейінгі ұрпақ керек. Қазақтарға бұл ауыр тиді(отырықшылық өмір ашаршылыққа, өмі сүру ұзақтығы мен көптеген ауруларға әкеп соқты). Сонда да біздің қазақ қауымы тіршілікке жоғары қабілеттілік пен бейімделу шамасын көрсетті. Қазіргі кезде қалада тұратын қазақ саны елу пайыздан асты. Бірақ бұл кеңістікке бейімделу мәселесін шеше алмайды.

Революцияға дейін халықтың орналасу тығыздығы бір кв.м бір жарым адамнан, ал 1989жылғы санақтан кейін ол 6,3ке жеткен. Бұл деген аумақтық орналасудың 3-4 есеге көбейгендігін білдіреді. Ол ондай жоғары дәреже емес: совет одағы кезінде Қазақстан қалалары бірте бірте дамып, ал қалған қаңырап қалған жерлер сол жер күйінше қалды. 1999 жылғы халық санағының нәтижесі халық тығыздығының 6,3тен5,7 дейін төмендегенін көрсетті, сонымен қатар бейімделу мен аймқтық бақылау төмендеді.  Қазақстанның кең байтақ аумағын мемлекет пен географиялық бір тұтастығына біріктіретін инфрақұрылым құрып барады.

Көшпенділік үш мың жылдай Қазақстан аумағындағы халықтардың тіршілік ету әдісімен тіршілік әрекеті болып келді. Жер шаруашылығы көмекші әрі екінші кезекті рөл атқарған. Тек жиырмасыншы ғасырда Қазақстанға өнеркәсіптік өндіріс келіп урбанизация процессі басталды.

Революцияға дейінгі тарих - өте байыпты ғылым. Оны бұрмалау мүмкін емес, өйткені ол мұрағатта және статистикалық жинақтарда сақталған нақты дәлелдермен негізделеді. Қазіргі кезде көңілді есімнамаға аудару керек, яғни қазақ халқының өміріндегіерекше тұлғалардың рөлін анықтау керек. Иә, біз Әбілхайыр хан, Абылай ханды тағы да басқа да көптеген есімдерді жақсы білеміз, бірақ түбінде біздің тарихымыздың есімі болмай жатыр: процесстер мен заңдылықтар бар бірақ индивидтің шығармашылығы жоқ. Біздің тарихимызды атақты тұлғалар зерттеген, оны бірақ халық көп біле бермейді. Мысалы, Мухаммед-Салих Мухамеджанов – орыс географиялық қауымдастығынан күміс медаль алған ең бірінші қазақ этнографы. Ол 1857 жылы болды, яғни Шоқан Уәлихановтың жұмысынан бұрынғы жылдары. Одан басқа тағы Сейдалин, Жантюрин, Тяукин, Чорманов, Акпаев, Даулбаев, Кустанаев та болған. Осы аталған әрбір халық тарихшы этнографтардың аты еліміздегі бір көшенің немесе қаланың атын иемденуге лайықты.

Қазақ мәдениеті мен тарихы аясында біз 35фундаментальді том түріндегі «Қырғыз жер шаруалығын қолдану материалдары» бар. Ал жарыққа шықпағаны қанша. Егер ол еңбектер де шыққан болса,тарихи ілімнің  шекті демократияландыруы болар еді, яғни олар халыққа қол жетімді болар еді. Бірақ ол жағдайда тарихты бұрмалап, мифологиздеу қиынға түсер еді.

4.2  Қазақстан  және қазіргі заман

XXI ғасырда кез келген  мемлекет өз таңдауын жасайды: қай жолмен жүру керектігін. Қиындықпен  өтер прогресс жолы ма, әлде  дамудың асықпай, баяу, озық елдер  қатарына енуге өте де тырыспай  баратын дәстүрлі жол жүрген  дұрыс па. Дәл осы таңдау Қазақстанға  берілген. Әрине біздің ел бірінші  жолды таңдады. Қазіргі заманғы  Қазақстан идеологиясы мемлекеттің  идеясы ретінде, ұлттық нақышқа  бағытталып, жалпы адамзат дамуына  негіз болады. Ұлтымыздың тарихы  сол идеяның бастамасы. Ол ұлттың  күшін мобильді әрі біртұтатас  етіп біріктіреді. Ұлттық тарихымыз  табиғи түрде этностың колектиті  зердесінен жоғарылайды – алдыңғы  жалпы ұлттық тарихынан басталады. Бірақ ол екеуінің арасында  айырмашылық үлкен. Этноста тарих  пен тарихи сана болмайды, болмаған  да, оның колективті зердесі болады. Тарихи сана , «тарих сезімі» тарихқа  мән беріп, мазмұн енгізетін еркіндік  идеясымен құрылады, Гегель айтуынша: «Тарих деген еркіндік түйсігіндегі  прогесс». Жалпы адами құндылық гуманитарлы мазмұнға ие. Ол кез келген адамды оның әлеуметтік жағдайы мен деңгейіне қарамастан қолдайды. Осы құндылықтарды мойындау, Қазақстан Республикасының азаматтардың еңбірінші құқығы ол өмір сүру құқығында. Ұлтаралық келісім идеологияның екінші орнында болады, де-юре, де-фактоны мойындау, ұлт нанымы мен сенімі және әлеуметтік жағдайына қарамастан барша ұлт тең дәрежеде болады. Ең негізгі ұлттық идея ол патриотизм. Біз оны сезімге жатқызамыз, өйткені ол радикалды емес эмоцианалды сфераға қатысты. Ол рационалдылыққа, рационалды бақылауға бағынбайды.

Патриотизм Отанға, жерге,ата бабасының  атамекеніне деген махабатты білдіреді, егер ол адам басқа жерде туған болса да. Ол міндетті түрде ұллтық нақышқа бағытталмайды. Бұл біздің Қазақстандағы басқа ұлттарға байланысты, ол ұлттық сезімді патриотизмге алмастыруы тиіс. Патриотизм – бәсекеге қабілетті қауым етіп Қазақстанның дамуының факторы мен әдісі болатын мемелекеттіліктің мықты жүйесін құру.

  Бұл өте күрделі  мәселе. Мәселе жоғары прогрессивті  деңгейдегі экономика, ғылым,жаңа  технологиялардың ашылуы туралы, Қазақстанның халықаралық нарықтағы  шикізатты экспорттайтын ел ретінде  емес, жаңа техника мен инновациялық  технологияларды, еңбектің жаңа  құралдарын экспорттайтын ел  деңгейінде шығу.бұл барша Қазақстан  қоғамының алдында тұрған мақсат.