Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын қалыптастырудың теориялық негіздері

Кәсіпорынның  өндірістік қуаттылығы – бұл белгілі  уақыт мерзімінде шығарылған металл бірліктерінің саны немесе көлемі. Белгілі уақыт мерзімінде алынған кәсіпорындар қуаттылығы тұрақты көлеммен есептеледі. Сондықтан өндірісті өзгерту шаралары бойынша өзгертулерді енгізу және бұйымдардың номенклатурасы өзгерту қажеттілігі туады.[8]

Қалыпты жетістік қуаттылығы – бұл бір жыл ішінде анықталған жағдайларда өндірілген металл бірліктерінің саны, ол нарық конъюктурасын зерттеу кезінде қарастырылып сұраныс көлеміне қатысты болу керек.

Қалыпты жетістік қуаттылығы қалыпты жұмыс жағдайларында  жүзеге асады, ол құрал – саймандарды  орнату есебінен, кәсіпорынның техникалық ережелерді сақтау (жұмыс кезінде қалыпты үзіліс уақыты, тоқтатулар, мейрам күндер;техникалық қызмет көрсетуге бөлінген уақыт; жұмыс ауысымы құрылымын талап ететін құрал – сайман ауыстыру; негізгі құрал – саймандарды бөлшектер бойынша қолдану еместігі) және басқару жүйесінде қолданылады.

Номиналды максималды қуаттылық – бұл техникалық қол  жеткізілетін қуаттылық – ол негізінен  орнатылған құралдың қуаттарына қатысты  болады және жеткізушімен кепілденеді. Өнімнің максималды шығаруына қол  жеткізу үшін мүмкіншілік шектеріндегі жұмыстарды орындау керек, өндірісті қамтамасыз ету құралдарын жоспардан тыс қолдану, регламенттелген жұмыстар үшін өндіріс шығындарын қалыпты деңгейінің көшірілуіне алып келетін материалдар, детальдар, қор бөлшектері және көмекші құралдар қолданылады.

Кәсіпорынның  қажетті қуаттылығын анықтау техника – экономикалық зерттеу есебі кезінде жүзеге асады:

• нақты бір бұйымның нарыққа ену деңгейі және сұранысты болжау;
• талап етілген ресурстардың болуы;
• өндірістің типтері (бірліктік және сериялық);
• шығарылған өнімнің түрлері және көрсетілген қызмет түрлері;
• қолданылатын технологиялар;
• берілген өндіріс түрінің минималды рентабельділік мөлшері.

Өндірістің  минималды рентабельді өлшем  көрсеткіші көптеген өндіріс кәсіпорын  және жобалардың үлкен бөлігі үшін қолданылады, ол өндірістің минималды көлемін береді, яғни шығындау көлемі анықталады. Мысалы: күніне 300 тонна металл шығарушы цемент зауытының қуаттылығы рентабельді емес деп саналады, өйткені мұндай өндіріс үшін вертикалды шақта пештері қажет. Олардың өнімі айналмалы пештерден алынатын нарықта бәсекеге түсетін өніммен бәсекелесе алмайды.

Дамыған елдердің өнеркәсіптік экономиканың көптеген секторларында  кәсіпорынның өндірістік қуаттылығы тез  өсу тенденциясына ие болған. Ол өндіріс масштабының тиімділігімен  шартталады. Үлкен және қуаттылығы инвестициялық шығындарды талап етеді. Олар кері төмен болады. Өйткені металл көлемін ұлғайту өндіріс шығындарының төмендеуіне алып келеді.

Фирманың минималды  рентабельділігінің өлшемін анықтау  кезінде әлемдік тәжірибеге сүйену керек, өйткені өндіріс шығындары арасында оның бизнес жоспар және аналогтық шығындар басқа да кәсіпорындар осындай өнімді шығару кезінде өзара байланыса анықталады. Егер осындай аналогия ресурстарының шектелуіне байланысты немесе сұраныс көлеміне байланысты қолданылатын болса металл бағасы және өндіріс шығындары көтеріледі, ол мемлекет тарапынан қолдау көрсетіледі және ішкі нарық бәсекелестігін жоғалтады.

Жоспарлы кезеңдегі  өндірістік қуатты пайдалану коэффициенті (Кмп) келесі формуламен есептелінеді:

 

                            Кмп = Кмо* j                (12)

 

Мұндағы: Кмо  – жоспарлы жылы өндірістік қуатты пайдалану коэффициенті; j – жоспарлы кезеңде қуатты пайдалану коэффициентінің өсу индексі.

5.Жұмыс істеп тұрған өндіріс қуатына негізделіп мүмкін болатын металл көлемі анықталады. Бұл мәселені шешудің екі тәсілі бар. Өндірістік бағдарламаның қалыптасу шағында қазіргі бар өндіріс қуаты мен металл өндіру көлемі олардың көлемінің орта жылдық қуатты қолдануды жоспарлы коэффициентіне көбейту арқылы анықталады.

6. Өндірістік бағдарлама жоспары өндіріс қуатымен салыстырылып, оның бір жылғы металл көлемін өндіре алатыны тексеріледі. Өндірістік қуаттың толық пайдалануын есептеу натуралды және құндық түрде көрсетіледі. Егер өндірістік бағдарлама өндіріс қуатын толық жаппаса оны жабудың жолдарын іздестіру керек. Ал егер тапсырыс көлемі өндіріс қуатынан артық болса, тұтынушыларды басқа зауытпен байланыстыру немесе өндірісті кеңейту керек. Өндірістік бағдарлама мен өндіріс қуатын сәйкестендіру үшін өндіріс қуатына баланс жасалады. Онда кіруші және шығушы орташа жылдық өндірістік қуат көрсетіледі. Өндірістік қуат балансы өнімнің әр түріне қарай жоспарлы жылдың соңына қарай жылдың басындағы қуаттарды соммалау арқылы табылады.
7. Өндірістік бағдарлама мен өндіріс қуатының арасында тепе – теңдік орнағаннан кейін өндіріс жоспары жобасына экономикалық бағалау жасалады. Өнімді өткізу көлемі мен өндіру көлемі өзгергенде кәсіпорынның жиынтық шығыны төмендейді. Өндіріс көлемі өскен сайын өндіріс шығындары мен одан түскен табыс көлемі арта беріп олардың айырмасы кәсіпорын түсімін құрайды. Өнімге кеткен шығын мен одан түскен табыс теңескенде тепе – теңдік орнайды, бұл нүкте экономикалық әдебиеттерде шығындардың нүктесі деп аталады. Өндірістік бағдарламаны қарастыруда жоспарланып отырған металл көлемі шығынсыздық нүктесінде бар ма, жоқ па анықтауымыз қажет.

Таңдалып отырған  жоспардың тиімділігі тағы келесі көрсеткіштерді талдау арқылы анықтауға болады, олар: қор қайтарымдылық, қор сыйымдылық, рентабелділік, өнімнің бір теңге өсіміне капитал салымдары, сонымен бірге негізгі қорларды салыстырмалы үнемдеу (Эоф) есептеледі.

 

                      ±Эоф =  ОПФпл – ОПФо * Jпт           (13)

 

мұндағы:ОПФпл, ОПФо – негізгі өндірістік қорлардың  орташа жылдық құны жоспарлы және есепті жылдары; Jпт – жоспарлы жылы тауарлық өнімнің көлемін есептеу индексі.

Қор қайтарым деңгейінің өзгеруіне бірнеше факторлар  әсер етеді, олар: негізгі өндіріс  қорлар бөлігінің қор қайтарымдылығының  өзгеруі, қорлардың негізгі бөлігі үлесінің жалпы соммадағы өзгерісі. Өндірістік бағдарламаның тиімділігі: металл рентабелділігін, капитал рентабелділігін және өткізу рентабелділігін сипаттайды. Металл рентабелділігі (Ри) жалпы (Пв) немесе таза табысты (Пч) өткізілген немесе тауарлық металл шығындар соммасына қатынасымен анықталады.

 

                           Ри  = Пв/С немесе Пч/С                (14)

 

Өткізу рентабелділігі - өнімді өткізуден түскен табысты  алынған түсімге бөлу арқылы есептелінеді.(Вр).

                          Рп = Пв/Вр немесе Пч/Вр  (15)

 

Капитал рентабелділігі – таза табыстың негізгі және айналым  капиталының орта жылдық құнына бөлу арқылы есептелінеді. Өндірістік іс әрекетті рентабелділік деңгейі 3 факторға байланысты:

• өндірістік бағдарлама құрылымының жоспарлы жылы есептімен салыстырғандағы өзгерісі;
• өзіндік құны өзгерісі;
• өткізу бағасының өзгерісі.

Талдау барысында  аталған факторлардың рентабелділік  деңгейіне әсерін байқау қажет. Өндірістік бағдарлама жан – жақты зерттелгеннен кейін жоба бекітіліп құрылымдық бөлімшелерге жеткізіледі. Олар өндірістік бағдарлама негізінде басқа өндірістік бөлімшелер жоспарын жасап, өндірістік бағдарламаны  орындауға дайындалады. Өндірістік бағдарламаның орындалу жобасының пәні болып дайындау әдісі мен өндіріс түрі табылады. Бұл кезеңнің басты міндеті болып өндірістік бағдарламаны барлық құрылымдық бірліктерге жеткізіп, оның орындалуын ұйымдастыру. Бұл кәсіпорынның тактикалық жоспарының бір бөлігі болып табылатын жедел – күнтізбелік жоспардың құрамдарымен жасалады.

Негізгі жоспарлау кезеңдерін мазмұнын қарастырайық:

1.Өндірістік  бағдарламаны жоспарлы кезеңдер  бойынша бөлу.

Ағымдағы жоспарлауда  өндірістік бағдарлама әдетте бір жылға  құрылады. Кәсіпорынның ішкі және сыртқы аумағының динамика жағдайында өндірістік бағдарламаны ұзағырақ мерзімге жоспарлау мүмкіндігі төмен. Сондықтан да жылдық өндірістік бағдарламаны жүзеге асыруға дайындық, оны кварталдар мен айларға бөлуден басталады. Өндірістің ырғақтылығы тиімділіктің жоғарылауына үлкен әсері болса жылдық шығару көлемі мен өткізу көлемін нақтылап кварталдар мен айларға бөлу қажет. Жылдық міндеттерді кварталдарға бөлу келесі факторларды ескере отырып жасауы қажет: Өндірістік бағдарламаның орындалуының жоспары келесі алгоритм бойынша жүзеге асады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Өндірістік бағдарламаны жоспарлы кезеңдер бойынша бөлу

 

                                               

               

 

 

Өндірістік бағдарламаны құрылымдық бөлімшелерге жеткізу

 

 

 

 

Бағдарламаны жасау  әдісін таңдау

 

 

 

Құрал –жабдықтардың жіктелу  есебі

 

 

 

 

Сурет2. Өндірістік бағдарламаның орындалуының технологиялық схемасы

• тұтынушыларға келісім шартта көрсетілген мерзімде өнімді жеткізу;
• өндірісті кеңейту, өндіріс қуатын пайдалануды жақсарту, сонымен бірге инновациялық іс – шаралар;
• жаңа құрал – саймандар мен қуаттарды іске қосу мерзімдері;
• барлық өндірістік бөлімшелерді бірдей жүктелуін қамтамасыз ету;
• өндірістің сериялылығын жоғарылату;
• әрбір кварталдағы жұмыс күндер саны;
• жұмыстың мезгілділігі мен ауыспалдылығы;
• металл өткізілуінің мезгілділігі;
• кейбір құралдардың істен шығуын және басқа себептермен тұрып Өндіру әдісін жоспарлау, өндірістік үрдіс қалай ұйымдастырылатынын анықтайтын бірлік. Өнімді өндірудің ағымдық, партиялық және бірлік түрлері болады.

«МеталПромЭкспорт»ЖШС – ы өнімдерін өндіргенде бірлік әдісті көп қолданады. Бірлік өндірісте көбінесе универсалды құрал – жабдықтар қолданылады, оның өнімділігі басқалармен салыстырғанда аз болады. Олар көбінесе арнайы жұмыстарды атқарады, сондықтан құрал – жабдықтардың жүктелуі біркелкі болмайды.

Өндірістік бағдарламаны дайындаудың әдісі таңдалғаннан кейін келесілер есептелінеді:

• өндірістік циклдың ұзақтығы;
• партиялар көлемі;
• оларды өндіріске енгізу уақыты.

Өндірістік  циклдың ұзақтығы жедел күнтізбелік  жоспардың негізі болып табылады. Олардың көлеміне қарай айналым қорларының көлемі анықталады. Өндірістік циклдың ұзақтығы деталдар партиясы көлемімен тығыз байланысты.

4. Құрал –  жабдықтардың жіктелуін есептеу.

Цехтағы өндіріс  жоспары анықталғаннан кейін, өндірістік бағдарлама құрал – жабдықтардың жүктелуін анықтау қажет. Оны есептегенде әрбір жұмыс орнының өндірістік бағдарламасына, өндірістік қуатына сәйкестігін табу керек. Сондықтан да жүктелу әрбір станокқа жеке жасалады. Құрал – жабдықтың жоспарлы жүктелу коэффициентін анықтағанда жылдық өндіріс көлемі өндіріс қуатына және өндірістік бағдарламаға сәйкес келуі қажет.

Нарықтық экономикаға  көшу қарсаңында әрбір кәсіпорын  өз жұмысын жүргізу барысында  тыңғылықты есептеулердің жасалуын талап етеді.Ол үшін кәсіпорын экономикалық көрсеткіштерін нақты және дәл талдап, маркетингтік зерттеулерге сүйенуі қажет. Нақты талдауларды келесі тараулардан қарастыратын боламыз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ  БӨЛІМ. «МЕТАЛЛ ПРОМ ЭКСПОРТ» ЖШС-НЫҢ ӨНДІРІСТІК БАҒДАРЛАМАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫН ТАЛДАУ

 

2.1 «МеталПромЭкспорт» ЖШС-ның жалпы техника-экономикалық сипаттамасы.

 

«МеталПромЭкспорт» - зауытының негізі – 1936 жылы құрылған. Ол маталл темірлерінің оның ішінде құбырды өндіретін аудандағы алып кәсіпорындардың бірі.

Алғашқыда зауыт  ғимараты арнайы белгіленген үйлерде орналасты. 1954 жылы «МеталПромЭкспорт» ауданында тәулігіне 40 тонна темір өндіретін алып жаңа «МеталПромЭкспорт» зауыты салынды. 1970-1980 жылдар арасында зауыт 800 тонна сүт 800 тоннадан 1200 тоннаға дейін металлды құбырын жылына 40-60 тоннаға дейін өндірді.

«МеталПромЭкспорт» зауытының аты біздің ауданымыздан тыс басқа  да аймақтарға тарай бастады, бұны сол жылдардағы көптеген көрмелерге қатысқандағы туралы марапат қағаздары дәлелдейді. Қайта ұйымдастыру жылдарында біздің өндірістік кәсіпорын белгілі себептерге байланысты көптеген қиындықтарды бастан өткізді. Кәсіпорын бір кездері тығырыққа келіп тірелді, яғни мемлекет алдындағы қарыздар тағы басқалар, сондай-ақ металл әкелуі бұзылып, өнімді өткізуде көпшілік қиындықтарға тап болды. 1977 жылдың аяғында зауыт ААҚ «МеталПромЭкспорт» болып аталып, ауданда сондай-ақ облыс деңгейінде алдынғы қатарлы кәсіпорындардың біріне айналып отыр. Қазіргі кезде кәсіпорынның басшылығында – Айтуленов Дастан атты азамат. Бүгінгі таңдағы күрделі экономикалық өмірдің ағымына сіңіп кету үшін ол өз кезегінде кездейсоқ шешімдер шығарып, оның қарқынды дамуы мен өндірілетін металлдар өсуіне әкеліп отыр. Қазіргі таңда зауыт «Костромдық», «Голландық», «Ресейлік», «МеталПромЭкспорт» металлдардың сондай-ақ, ертілген мыс, темір, қола, темір өнімдерін шығарады. Кәсіпорын сәтті жұмыс істеуі үшін, оны қажетті мөлшерде жоғары дәрежелі металл құбырларымен қамтамасыз ету керек. Сондықтан бұл араға ең бірінші орынға құбыр тапсырушылармен жұмыс істеу жоспары шығады. Металл тапсырылуы және онымен дер кезінде есептесу кәсіпорынның тұрақты жұмыс істеуінің кепілі болып табылады. Қазіргі кезде сүт тек қана осы ауданынан емес, сонымен қатар Т. Рысқұлов, Қырғызстан Республикасынан, Ұлан өңірінен, Жуалы аудандарынан және тағы басқа көптеген аймақтарынан тапсырылады. Бүгінгі таңда зауытта шамамен 120 адам  тұрақты қызмет атқарады. Негізгі мамандар үлкен  жұмыс өтілі бар біліктілігі жоғары деңгейдегі қызметкерлер. Осыған байланысты мамандардың көп уақыты өндірілетін металл құбыр сапасын арттыруға арналған. Осы мақсатта 2010 жылы металл құбырды бөлімшелердің іші-сырты күрделі жөндеуден өтіп, жаңа пластикалық әйнектермен жасалған есік, терезелер орналастырылады, құбырлардың техникалық қайта салынуы жүргізілді.