Қазақстан Республикасы кеден органы қызметінің құқықтық мәртебесі

Осы, курстық жұмыста негізінен басқарудың объектілері мен субъектілері қарастырылады.

Басқарудың объектілерін зерттеудің бірнеше тәсілдері белгілі. Белгілі жағдайларда “зерттеу объектісі” мен “басқару объектісі” біртұтас түрде қарастыралады, ал қалған жағдайларда “зерттеу объектісі” мен “басқару объектісі” жеке зерттеледі. Менің ойымша, зерттеу объектісі кеден жүйесіне қатысты болғандықтан кең ұғымға ие болады. Өз кезегінде басқару объектісі зерттеу объектісінің бөлігі ретінде оның құрамына кіреді және оның негізінде жүйенің маңызды қызметі қалыптасады.

Кеден және басқа да экономикалық әдебиеттерінде “кеденді басқару”, “сыртқы сауда кәсіпорындарын басқару” және т.б. терминдері жиі қолданылады. Менің көзқарасым бойынша, аталған терминдер дұрыс қолданылмайтын сияқты, өйткені жылжымайтын мүлікті, ғимараттарды, жолдарды және т.б. басқаруды қалай түсінуге болады. Кеден ісінің түсінігі бойынша, аталғандарды кеңістікпенен уақыт кеңістігінде басқарумен түсіндірілген болар еді. Сондықтан бұл жерде “кедендегі басқару” немесе “кеден ісін басқару” дәлірек болады.

Кеден қызметінің ақпараттық-электронды ұйымдастыру және басқару формасына көшуі басқарудың екі бағытын бірінші кезекте “басқарудың объектісін” анықтауда синтездеуге алып келді. Бірінші бағыт дәстүрлі қалыптасқан басқаруды жалғастырумен байланысты, ал екінші бағыт дәстүрлі қалыптасқан басқаруды қайта талғап, басқарудың объектісін кибернетикалық жаңалықтармен толықтыруды көздейді.

Кеден тәжірибесі көрсетіп отырғандай кеден жүйесіндегі басқарудың негізгі объектісіне тауарлар, көлік құралдары, және Қазақстан Республикасының кеден шекарасынан өтуші тұлғалар жатады.

Тауарлар. Тауар ұғымы – басқарудың теориясы мен тәжірибесіндегі ең күрделі және көп мағыналы түсініктердің бірі.

Кеден ісінің экономикалық қызметі тұтынушылық құн мен тауардың

құны арасында реттеу рөлін жүзеге асыру. Мұндай реттеу кеден тарифі негізінде, кедендік құнды анықтау және басқа да әдістер арқылы халықаралық тауар алмасу барысында жүзеге асырылады.

 

2. Кеден ісін басқарудың заңдылықтары мен принциптері

 

Басқару заңдылықтары басқару жүйесінің элементтері мен жүйелерінің арасындағы ортақ, негізгі және қажетті байланыстарды көрсетеді. Заңдылықтар объктивті және адамдардың санасы мен еріктеріне тәуелді болмайды. Басқарудың заңдарын білу басқару жйесін құру және олардың қызметтерін ұйымдастыру кезінде олардың талаптарын есепке алуға мүмкіндік береді.

Басқарудың жүйесіне мыналар жатады: басқару жүйесі бірлігінің заңы, кәсіби қызмет және басқарудың үйлесімділік заңы, басқару қызметін оңтайлы орталықтандырудың заңы, басқарудың қызметі, басқарушы және басқарылатын жүйелердің салыстырмалылығы заңы және басқалар.

Басқару жүйесі бірлігі заңының әрекеті мыналардан көрініс табады: басқару қатынасының үзіліссіз тізбегі мемлекеттік басқарудың жоғарғы органдар жүйесінен бастап оның ең төменгі құрамдас бөлігіне дейін жалғасатындығы; басқару процессінің барлық сатылары, операциялары мен кезеңдерінің үзіліссіздігі мен келісімділігінен; адамдардың ғаламдық мақсаттар мен мүдделерінің барлық қосалқы бөліктерін басқарудың бірлігінен; басқарудың қызметтері мен әдістерінің бірлігінен; басқару аппараты қызметкерлеріне қойылатын талаптардың бірлігінен.

Кәсіби қызмет және басқарудың үйлесімділік заңы басқарудың маңызды мақсаттарын анықтайды, басқарушы және басқарылатын жүйелердің ұтымды түрде үйлесімді қызмет жасауын қамтамассыз етеді. Үйлесімділік жүйенің негізгі қызметін басқару қаншалықты дәлме-дәл және толық қамтамассыз етілгіндігімен өлшенеді, яғни кедендік ресімдеу және кедендік бақылаудың минималды шығындар шығару арқылы қажетті әсер беруі.

Басқару қызметін оңтайлы орталықтандырудың заңы кеден органдары жүйесінің әрбір төменгі құрамдас бөлімнің орталық басқару органдарына тұрақты түрде қажетті бағыныштылығын орнату арқылы бақару жүйесінің қызмет етуін қамтамассыз етеді. Орталықтандырылған басқару жүйенің барлық құрамдас бөлігінің қызметін қатаң түрде белгілеуді білдірмейді.

Басқарушы және басқарылатын жүйелердің салыстырмалылығы заңы басқарылатын жүйенің сәйкестілігін қамтамасыз етуді талап етуді көздейді. Осы салыстырмалықтың өзгеруіне түрлі факторлар әсер етеді, бірінші кезекте ұйымдастыру және экономикалық. Бәрінен де бұрын, басқарушы жүйенің даму және қызмет ету деңгейі басқарылатын жүйенің жедел-қызметтік қызметі деңгейіне сәйкес болу шарт.

Кеден органдарындағы басқару, объективті заңдармен олардың негізінде қалыптасатын принциптердің біркелкі жүйесіне де иек артады.

Басқару принциптері дегеніміз – басқарушы жүйе басшылыққа алып отыратын басқарушылық идеялар, тәртіптер, негізгі ережелер мен тәртіп нормалары. Кеден органдарын басқару тәжірибесінде жалпы, жеке және ұйымдастыру-технологиялық принциптері қолданылады.

Жалпы басқару принциптері – дегеніміз басқарудың басым нормалары және олар кеден органдарының барлық салаларымен жүйелерінде қолданылады. Басқарудың жалпы мынандай принциптері бар:

Жүйелілік – басқарудың жетекші принципі. Кеден органдарын басқарудағы жүйелілік жүйенің құрылымдылық және қызметтік бірлігін қамтамассыз етеді және жетілдіреді.

Кеден органдарының алдында тұрған мақсаттар күрделенген сайын, соғұрлым жүйенің кері байланыс принципі үлкен маңызға ие болады. Ақпарат басқару объектісіне нақты сәттерде жүйенің жағдайы, көзделген мақсатқа қол жеткізгендік туралы мәліметтер алуға және жүйеге әсер ету мен басқарушылық шешімдерді жүзеге асыруды қамтамассыз етуге мүмкіндік береді.

Кеден органдарының алдарына қойған мақсаттарына жекілікті қысқа мерзімде аз материалды, қаржылық және еңбек шығындарымен жетулері басқарудың ұтымдылығы қағидасын білдіреді.

Кеден жүйесінде басқарудың ұтымдылығы түрлі әдістер мен құралдар арқылы қамтамассыз етіледі.

Басқарудың жеке принциптері кеден органдарында екі үлкен топқа бөлінеді: кеден қызметінің экономикалық, әлеуметтік-саяси және рухани салаларында қолданылатын принциптер, және мемлекеттік құқыққорғау ұйымдары ретінде өз құзыреттілігі шегінде Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсізділігін қамтамассыз ететін кеден органдарының жүйесінде орын алатын принциптер.

Басқарудың жеке принциптеріне жататындар: заңдылық, орталықтандыру, үзіліссіздік, жеделдік, шапшаңдық, жауапкершілік, мұрагерлік, нәтижеге ұмтылушылық және т.б.

Кеден жүйесінде басқару мемлекеттік қызметтің ұйымдастырылуы және қызмет етуі принципі, кадрларды таңдау, оларды оқыту мен тәрбиелеу принципі, жедел-іздестіру қызметін жүзеге асыру принципі және т.б. сияқты жеке принциптердің топтарында қолданады.

Ұйымдастыру-технологиялық принципті кеден органдары басшыларының ұйымдастыру-басқару және әкімшілік-орындаушылық қызметтері негізінде жүзеге асырылады. Оларға мынандай басқару принциптерін жатқызуға болады: дара басшылық, нақтылық, еңбекті бөлу, иерархия, құзіреттіліктерді анықтау, басқарудың ауқымдылығы және т.б.

Дара басшылық принципі бір жағынан басқарудың алқалығын, ал екінші жағынан атқарушылық қызметке қатаң дара жауапкершілікті орнатуды білдіреді. Басқарудың алқалығы әрбір қызметкерге жүктелген іс үшін жеке жауапкершілігін білдіреді. Кеден органдарының барлық деңгейлерінде кеден органдарының басшылары заң жүзінде дара басшылық құқықтары мен міндеттеріне ие және ондай басшылық әрдайым қолданылады.

Дара басшылықты принципі негізінде кеден органдарының жүйесін басқаратын Қазақстан Республикасы МКК төрағасы жүзеге асырады. Кеден ісін басқарудың неғұрлым күрделі сұрақтары Қазақстан Республикасы МКК алқасы отырысында шешіледі. Алқа отырысында қабылдаған, МКК төрағасы бұйрығымен ресімделген шешім, барлық кеден органдары мен қызметкерлерінің орындауларына міндетті.

Дара басшылық принципіне облыстық кеден басқармаларының бастықтары да сүйенеді. Дара басшылық принципі кеден және кеден бекеттері бастықтарының басқару қызметтерінде қолданылады.

Кеден органдарын басқаруда жетістікке жету кеден жүйесі органдары мен ұйымдастыру, олардың барлық лауазым иелерінің әрекеттерінің бірлігімен қамтамассыз етіледі. Бұл жағдайда ортақ істе олардың әрқайсысының арнай орындары, ерекшеліктері мен атқаратын рөлдерін, құзыреттіліктері мен құқықтарын нақты анықтау үлкен маңызғп ие.

Басқарудың нақтылығы принципі жағдайдың нақты талдаудан өтуін белгілейді. Бұл үшін басқару жүйесі туралы ғылыми ақпарат қажет.

Еңбекті бөлу принципі басқаруды ұйымдастыру бойынша барлық қызметті жүзеге асыру, басқару жүйесінің нақты құрамдас бөліктеріне жүктеледі. Кеден органын басқару жүйесінің әрбір құрамдас бөлігі нақты міндеттерге ие болулары қажет.

Иерархия принципі төмен тұрған қызметкердің жоғары тұрған қызметкерге бағынатындығын білдіреді. Әкімшілік иерархияның әрбір қызметкері жоғары тұрған басшылық алдында тек өзінің шешімдері мен әрекеттері үшін жауап беріп қана қоймайды, сонымен қатар өзіне бағынышты барлық қызметкерлердің шешімдері мен әрекеттеріне жауапты болады.

Құзіреттіліктерді анықтау принципі басшылық саласындағы мақсаттарды бағынышты қызметкерге өткізу кезінде, оны шешу үшін қажетті құқықтың да берілуі кереке екендігін білдіреді.

Басқарудың ауқымдылығы принципі жоғарғы тұрған лауазым иесі анықталған, бағынышты қызметкерлердің ұтымды сандарының қызметтері үшін жауапты болатындығын көрсетеді.

 

3. Кеден органдарындағы басқарудың функциялары мен әдістері

 

Басқару функциясы дегеніміз – жүзеге асырылу үшін нақты басқару жұмыстарын талап ететін басқару қызметінің белгілі-бір түрі.

Кеден органдарын басқаруда басқару функциясы маңызды орын алады, өйткені ол кеден органдарының барлық деңгейлеріндегі басқару қызметінің мазмұнын ашып көрсетеді және басқару саласындағы міндеттерді бөледі.

Кеден органдары жүйесіндегі басқарудың функцияларын классификациялау арқылы оларды басқарудың жалпы функциялары, яғни басқару процессінің сатыларын көрсететін және арнайы функциялар, яғни кеден органдарының нақты жедел-қызметтік қызметтерінің түрлерін айқындайтын түрлеріне бөлуге болады (№2. Схема).

 Басқарудың жалпы функциялары  басқарудың маңызын немесе негізін  айқындайды, өйткені ол кез-келген  объектіні басқару процессіне мінездеме береді.

Басқарудың жалпы функцияларын анықтаған кезде олардың диалектиялық бірлігін, сондай-ақ басқарушы және басқарылушының бірлігін есепке алу қажет. Басқару функциясының құрамы, басқарылатын жүйе жағдайының кез-келген өзгерісіне, басқарушы жүйе жауабының тиімділігін қамтамассыз етуі шарт.

Басқарудың жалпы функцияларына мыналар жатады: оперативті-қызметтік жағдайдың талдауы мен болжамы, жоспарлау, ұйымдастыру, реттеу, есепке алу және бақылау.

Басқарудың белгілі-бір функцияларын жүзеге асыру үшін басқару жұмысының (операцияларының) нақты түрлерін орындау қажет. Бұл жағдайда басқару жұмысы (операциялары) дегеніміз басқару функцияларын жүзеге асыруға қажетті тұрақты қайталанатын, бір-ақ басқару объектісін басқаруды қамтамассыз етуге жеткіліксіз әрекеттердің жиынтығы.

Егер басқарудың негізгі функциясын жүзеге асыру оперативті-қызметтік қызметтің жаңа сапаға айналуына әкелсе, онда басқарудың жеке жұмыстарын орындау мұндай қызметтің жаңа сапаға ие болуын қамтамассыз етуге жеткіліксіз болады.

Басқарудың жалпы функцияларының нақты түрлерін жүзеге асыру басқару жұмыстарының осы функцияларына ғана арналған арнайы жолдарымен жүзеге асырылады.

Кеден органдарының объективті мүмкіндіктері жедел-қызметтік жағдайды талдау және болжау негізінде ғана айқындалады. Жүйені бөліктерге бөлу, оның құрылымын айқындау арқылы, талдау жүйенің жағдайын ғана көрсетіп қоймай, оның арақатынасын да анықтайды. Бұл жағдайда талдау басқару жүйесінің әрбір жекелеген құрамдас бөліктеріне өз талдауын жасайды. Кеден жедел-қызметін талдау және болжау кеден қызметінің белгі-бір бөлімдеріндегі жағдайлардың жиынтығын, сонымен қатар олардың кеден ісінің нәтижелеріне әсерін зерттеу, ұғыну және алдын-ала білумен тығыз байланысты.

Кедендік жедел-қызметтік жағдай дегеніміз кеден қызметіне айтарлықтай әсер ететін экономикалық, саяси, әлеуметтік, құқықтық, жергілікті және басқа да жағдайлардың диалектиялық дамудағы элементтердің байланысының жиынтығы.

Жоспарлау дегеніміз – өзінің көмегі арқылы кеден органдарында ұйымдастырылуы құралатын болшақта жасалатын қызметтің бастауы, яғни басқарудың негізгі функциясы.

Жоспарлау көмегі арқылы жүйенің мақсаттары мен қоғалысы, әдістері жасалады. Басқару субъектісі орындаушылардың болашақ әрекеттерін, жоспарда көзделген мақсаттардың жолдарын, тәсілдерін, құралдары мен мерзімдерін айқындайды.

Жоспарлауды ұйымдастыру басқарудың барлық деңгейлерінде жүзеге асырылады: стратегиялық (Қазақстан Республикасының МКК), жедел (ОКБ), тактикалық (кедендер, кеден бекеттері).

Ұйымдастыру дегеніміз – жоспарлау процессі кезінде жасалған жоспарларды орындау үшін қолданылатын басқарудың негізгі функциясы.

Бұл функцияның негізі атқарушылар арасында қажетті байланыстар орнату үшін жүйенің қуты мен құралдарын құру.

Аталған функцияны жүзеге асыру кезінде басқару субъектісі арқылы қабылданған шешімдер мен бекітілген жоспарлардың сәтті жүзеге асуы үшін қолайлы жағдайлар туындайды.