Халықаралық қатынастардыжүк тасымалдау кезіндегі элактронды құжатайналымын енгізудің жұмысын ұйымдастыру

     Темір жол  көлігін дамытудың осы заманғы сатысында тасымалдау мен шаруашылықтың ішкі қызметінің сапалық тұрғыдан алғандағы жаңа деңгейін қамтамасыз ететін прогрессивтік ақпараттық технологияларды енгізу — саланың маңызды стратегиялық міндетіне жатады.

     Темір жол  көлігі үшін әзірленген ақпараттандыру бағдарламасы сала қызметінің барлық: тасымалдау, маркетинг, экономика, қаржы, еңбек ресурстары бөлімдеріне басқарудың ақпараттық жүйелерін енгізуді қарастырады.

     Функционалдық  қызметі тұрғысынан өндіріске  ендірілетін ақпараттық технологияларды төрт негізгі кешенге біріктіруге болады, олар:

    - тасымалдау үрдісін басқару;

     - инфрақұрылымдарды  басқару;

     - маркетингті, экономика мен қаржыны басқару;

     - өндірістік  емес саланы басқару.

     Темір жол  көлігін реформалау жағдайында оны мемлекеттік тұрғыдан реттеуді жетілдіру мәселесінің маңызы аса зор.

Қазақстан темір жолдарында реформа жүргізу кезіндегі қаржыландыру мәселесі саланың тұрақтылығына  тікелей байланысты.

Қазақстан өзінің инвестициялық  тартымдылығы тұрғысынан ТМД елдерінің алдында келеді және ол шетелдік инвестиция көлемі жағынан бірінші орында. Алайда, темір жол көлігіне салынатын тікелей инвестициялардың үлесі өте аз. Үлкен күрделі салымдарды талап ететін, пайда деңгейі реттеліп отыратын, инвестициялардың қайтарымдық мерзімінің ұзақтығымен ерекшеленетін темір жол саласы инвесторлар үшін аса тартымды емес.

Екінші жағынан, инвестициялармен қамтамасыз етілмеген, ел экономикасының өсуі мен басқа көлік түрлері  тарапынан бәсекелестіктің болмауы  жағдайында, ұзақ жылдар бойы тасымалдауға деген сұраныстың өсуімен сипатталатын темір жол саласы, тиісті технологиялары бар инвесторлар үшін аса тартымды болады.

Тиімді көлік жүйесі өнім құнындағы көлік шығынының  үлесін төмендетеді, ол - оның бәсеке қабілеттілігін қамтамасыз етуінің басты кепілі.

Еліміздің экономикасындағы алдыңғы қатарлы салалардың бірі мұнай-газ саласы, оның дамуы, сондай-ақ, Қазақстан аймақтарының әлеуметтік-экономикалық дамуының деңгейі белгілі дәрежеде көліктік инфрақұрылымның жағдайына  тәуелді. Бұл темір жолдың тиімді ұлттық жүйесін қалыптастыру жұмыстарының ауқымын бағалауға мүмкіндік береді.

     Қазақстандағы  мұнай мен газ кен орындарының  таралу географиясы айтарлықтай  кең. Дегенмен, анықталған ресурстардың  басым көпшілігі Батыс Қазақстанда, құрлықтық және қайраңдық (шельфтік) аймақтарда орналасқан, оларды 2005-2015 жылдары өндіру жоспарланып отыр, сонымен қатар, өнімдер жаңа мұнай тасымалдау жүйелері арқылы дүние жүзілік нарыққа шығарылады. Осы аймақтарда барлық ірі мұнай өндіру кәсіпорындары шоғырланған деп айтуға болады, олар шығаратын өнімдер айтарлықтай дәрежеде экспорттауға  негізделген.

Республика экономикасының нық қалыптасуы мұнай өндіруші өнеркәсіптің даму қарқынына тығыз байланысты болады. Көлік саласын дамытудың  болжамдық көрсеткіштері 1-кестеде келтірілген.

 

1-кесте. Көлік дамуының болашаққа арналған болжамдык  көрсеткіштері

Көрсеткіш  атауы	2000ж.	2005ж.	2010ж.	2015ж.
Тасымалдау көлемі, млн.т	1211,8	1700-1767	2066-2253	2514-2874
Жүк айналымы, млрд. т/км	202,5	282-291	341-369	415-469
Жолаушылар айналымы, млрд. жолаушы/км	68,5	73,3-75,4	81,0-82,8	91,5-93,2

    

Жоспарланып отырған  Каспий маңы аймағында мұнайгаз өндіру және өңдеу салаларын жедел дамыту мен аталмыш аймақтағы елдердің интеграциясы Каспий теңізі маңында  тиімді темір жол желісін қалыптастыру міндетін күн тәртібіне қояды.

Қазақстан Республикасының кедендiк  органдары тәуелсiз мемлекеттiң  дербес қызметi ретiнде  бұрынғы  КСРО-ның Қазақстан Республикасы  аумағында орналасқан кедендiк  органдарының негiзiнде  құрылған.

Қазақстанда 23 халықаралық кедендiк рәсiмдеу бекетi бар.

 

 

 

 

 

 

 

 

2-кесте. Қазақстан Республикасының  халықаралық кеден бекеттерi 

 

Өткiзу бекеттерi	Орналасқан жерi
Қазақстан Республикасының  Қытай Халық Республикасымен  шекара- Сындағы өткiзу  бекеттерi:
А. Халықаралық:
Бахты Хоргис Достық Құлжат	Шығыс Қазақстан облысы Алматы облысы Алматы облысы Алматы облысы
Б. Екiжақты автомобиль  қатынасына ашық:
Майқапшағай Нарынқол Алексеевка	Шығыс Қазақстан облысы Алматы облысы Шығыс Қазақстан облысы
Қазақстан Республикасының  ТМД елдерiмен шекарасындағы өткiзу  бекет- терi:
Кеген Ғани Мұратбаев Жiбек жолы Қордай Меркi Ганюшкино Желаево Мартөк Қайрақ Чистое Қарақоға Принкинтинское Шарбақты Қызыл ауыл Жаңаөзен Қапланбек	Алматы облысы Оңтүстiк Қазақстан облысы Оңтүстiк Қазақстан  облысы Жамбыл облысы Жамбыл облысы Атырау облысы Батыс Қазақстан облысы Ақтөбе облысы Қостанай облысы Солтүстiк Қазақстан  облысы Солтүстiк Қазақстан  облысы Павлодар облысы Павлодар облысы Шығыс Қазақстан облысы Атырау облысы Оңтүстiк Қазақстан  облысы

 

     2006-2015 жылдар шегінде темір жол көлігі саласында келесі шараларды жүзеге асыру жоспарлануда:

      - көліктік-экономикалық  сыртқы байланыстар мен транзиттік 
тасымалдарды кеңейту (Достық стансасын дамыту, Саяқ-Мойынты темір жол телімін күшейту);

      - тасымалды  арзандату және экологиялық жағдайды  жақсарту (Шу-Алматы, Павлодар - Екібастұз  телімдерін электрлендіру);

      - пайдаланымдық  сипаттамаларын жақсарту, транзит  тасымалдарын кеңейту, қозғалыс  қауіпсіздігін арттыру (Бейнеу-Маңғыстау теміржол желісін күшейту, темір жол дәліздеріндегі жолдарды жөндеу);

      - Алматы-Астана  телімінде жоғары жылдамдықты  пойыздар қозғалысын ұйымдастыру;

      - Индербор-Александров-Гай,  Қазтал-Александров-Гай темір жол  желілерінің 1-ші кезегінің құрылысын жүргізу;

      - Ақтоғай-Достық  телімінде диспетчерлік орталықтандыру  орнын салу;

      - шекаралық Достық  стансасын жұмыс орындарын кешенді  түрде автоматтандыра отырып, орталықтандырудың  релелі-процессорлы жүйесіне ауыстыру.

    - Республикамыздан Иран желісіне шығатын ең қысқа жолды 
(Ералиев-Түркменбашы) салу;

      - Шар-Өскемен  аймақаралық көлік-экономикалық  байланыс желісін жақсарту;

      - Краснооктябрь-Донское  темір жол желісінің құрылысын 
жалғастыру;

      - Достық-Алматы телімінде екінші жол желісінің құрылысын жүргізу;

      - Бейнеу - Маңғыстау  темір жол желісін күшейту  және Достық стансасын дамыта  отырып, Ақтоғай-Достық телімінің  II кезегін салу.

     Сонымен  қатар, болашақта Астана-Қандыағаш  темір жол желісінің құрылысы жүргізілуі мүмкін, оның арқасында Барнаул-Павлодар-Астана-Қандыағаш- Атырау-Астрахань темір жол магистралі кең ауқымдық бағыты бар Орталық Қазақстан темір жол магистраліне айналуы мүмкін. ОҚД (ЦКМ) республика ішіндегі тасымалдармен қатар, Қиыр Шығыстан, Корей түбегінен, солтүстік-шыгыс Қытайдан, Монғолия мен Сібірден Еуропа елдеріне апаратын транзиттік тасымалдарды жүзеге асырады. ОҚД-ын Шұбаркөл-Арқалық теліміне қосу Сары теңіз жағалауынан Орталық Қытай, ШҰАО (СУАР) (Алашанькоу-Достық- Ақтоғай-Балқаш-Жезқазған-ОҚД-Қандыағаш-Орал-Самара) арқылы Еуропаға шығуды және кері қайтуды қамтамасыз ете алады.

Яғни еліміздің экономикасы  тікелей темір жол саласына байланысты. Ал темір жол саласын дамыту еліміздің  транзиттік тасымалдарға аса көңіл  болгенін қалайды. Ол үшін темір жолдың барлық құрылымдары мен олардың элементтерінің дүниежүзілік стандартқай сай болуын талап етеді. Яғни темңр жолдың алдына жаңа интенсивтік технологиялардың ендіруін талап етеді Сондықтан қарастырылып отырған тақыры өте орнықты. Осыған орай дипломдық жұмыста келесі сұрақтар қарастырылады.

Жүк және коммерциялық жұмыстағы  қағазсыз технологияның басты принципі жүк темір жол тасымалдауға тапсырылғаннан оны жүк қабылдаушыға тапсырғанша  тасымалдау барысында жүкке қатысты  барлық ақпарат біртұтас мағлұматтар базасында болады. Тасымалдау барысында жүкке қажетті мағлұматтар синхронды түрде электрондық базада қажетті станцияларға түсіп отырады. Осыған орай көлік материал ағыны басқаратын ақпараттық-логистикалық орталықтың құрылымдық моделі тұрғызылады.

Бұл дипломдық жұмыста халықаралық тасымалдағы тасымалдау құжаттарының мағлұматтарын электронды түрде аударып отыру мәселесі мен Қазақстан Республикасында электрондық наклонды ендіру мәселесі қарастырылады.

 

 

 

 

 

 

 

2 Мәселені шешу жолдарын зерттеу Қазақстан Республикасындағы халықаралық тасымалдардың негізі мен халықаралық көлік дәліздері

 

     Республиканың транзиттік потенциалын екі түрде қарастыруға болады – аймақтық және трансконтинентальдік. Бұл әрқайсысының өзінің спецификасы бар сыртқы нарықтың географиялық орналасуына негізделеді.

     Қазіргі  кезде көліктік жүйенің потенциалы, соның ішінде Қазақстан территориясы  арқылы халықаралық транзиттің  мүмкіндіктері толық пайдаланылмауда.  Транзиттік тасымалдаулардың өсуі  «Қазақстан темір жолы» АҚ  ҰК-ның тасымалдау мүмкіндіктерінің резервтерін пайдаланудың тиімділігін арттырады, инфрақұрылымның қайта өңдеуі мен дамуына жағдай туғызады және компанияның бюджеттік кірістері мен пайдасының өсуіне әкеп соғады. Транзиттің маңыздылығын ескере отырып, тасымалдардың дамуына барлық жағдайлар жасалуда.

     Аймақтық  транзитті екі бағытқа бөлуге  болады: Солтүстіктен Оңтүстікке  және Шығыстан Батысқа. Егер  Солтүстік-Оңтүстік бағыты жеткілікті  дәрежеде үйреншікті болса, ал  Шығыс-Батыс желісі әлі де дамып  жатыр.

     Қазақстандағы аймақтық транзиттің көліктік инфрақұрылымының жеткілікті жақсы қамтамасызданған басты бағыты – мередиалды (Солтүстік-Оңтүстік). Бұл бағытта тасымалдаулар Бейнеу-Аксарайская, Шеңгелді-Озинки, Шеңгелді-Локоть, Шеңгелді-Никельтау, Луговая-Озинки, Луговая-Локоть телімдері арқылы жүргізіледі. Негізінен бұл Ресей мен ТМД-ның Орта Азия мемлекеттері арасындағы Қазақстан арқылы өтетін тасымалдаулар.

     Шығыс-Батыс  аймақтық транзитінің екінші  бағыты Қытай мен ТМД мемлекеттері  арасындағы тауар ағынын қамтамасыз етеді. Қазақстан арқылы ол Локоть-Достық, Тобыл-Достық, Петропавл-Достық, Шеңгелді-Достық, Луговая-Достық, Ақтау-Достық, Аксарайская-Достық, Озинки-Достық телімдері арқылы жүргізіледі

     Тасымалдардың  артуына оңтайлы жағдайлар сақталса, аймақтық транзиттің екі бағыттағы көлемі 2014 жылға қарай 16 млн. тоннаны құрайды. Бірақ атап айту керек, альтернативті дәліздердің дамуы (Иран, Кавказ, Солтүстік-Оңтүстік, Қытай-Қырғызстан-Өзбекстан арқылы маршруттар) аймақтық транзиттің сандық көрсеткіштеріне кері әсерін тигізу мүмкін.

     Трансконтинентальдік  тасымалдаулар негізінен Өзбекстан-Еуропа, Өзбекстан-Корея, Ресей-Иран, Ресей-Афганистан, Тәжікстан-Еуропа, Оңтүстік Америка-Өзбекстан,  АҚШ-Өзбекстан, Тәжікстан қатынастарындағы  тасымалдаулармен ұсынылған.

     Мұндай тасымалдардың азаюына Өзбекстан мен Түркменстанның бұрын жүргізілген солтүстік маршруттардың Прибалтика мен Қиыр Шығыс порттары арқылы оңтүстік маршруттарға жүкағынының ауысуы себеп болды.

     Қатаң халықаралық  бәсекелестік жағдайында жұмыс  істеу трансконтинентальдік транзиттің ерекшелігі болып табылады.

     Аймақтық  транзит сияқты трансконтинентальдік  транзит Солтүстік-Оңтүстік және  Шығыс-Батыс арқылы екі бағытта  орындалады. Солтүстік-Оңтүстік желісі арқылы тасымалдаулар Еуропа, ТМД елдерінен Таяу Шығыс елдеріне және керісінше, ал Шығыс-Батыс бағытында тасымалдаулар Еуропадан Қытайға және Оңтүстік-Шығыс Азия елдеріне, сонымен қатар ТМД елдерінен Оңтүстік-Шығыс Азия елдеріне де жүргізіледі.

     Қазақстан  арқылы трансконтинентальдік транзиттің  стратегиялық бағыты – Шығыс-Батыс. Бұл транзиттің дамуы Қытай-Ресей Федерациясы, Қытай-Орта Азия, Ресей Федерациясы-Оңтүстік Азия мемлекеттері бағытындағы аймақтық транзиттің дамуына да септігін тигізетіні көрініп тұр.

     Сонымен,  Қазақстанның көліктік потенциалының жүзеге асуы республика территориясы арқылы өтетін көліктік дәліздердің және олардың тармақтарының дамуына тәуелді.

Қазіргі заманғы даму кезеңінде Қазақстанның транзиттік мүмкіндіктерін пайдаланудың тиімділігін  көтеруге қолайлы жағдайлар қалыптасты. Соның бірі Еуропа мен Азия мемлекеттері арасындағы үлкен қарқынмен дамып жатқан сауда-өнеркәсіптік айырбас. Еуразия құрлығының Батыс және Оңтүстік-Шығыс аудандары арасындағы сауда-экономикалық байланыстар бүгінгі таңда әлемдік саудада басымдылыққа ие болып отыр және үлкен даму потенциалы бар. Халықаралық трансконтинентальдік теміржол маршруттарын құрастыру жақын арадағы ілгерілеудің басты мәселесі болып табылады.

Отандық теміржол желісі кең және мередиалды бағыттарда                            республикаларды Ресей арқылы Еуропамен, Қытай мен Орталық Шығыс арқылы, Өзбекстан мен Түркменстан арқылы Оңтүстік-Шығыс Азиямен байланыстыратын республика территориясымен қиылысатын магистральді желіні құрайды.