Мектептегі туризмнің даму тарихы және түсінігі

Соңғы кездерде ақпараттық құрал бетіндегі айтылып  жүрген Қазақстан туризмі жайлы мәселені шешетін кез келген сияқты. Ол үшін ең алдымен еліміздегі балалар мен жастар туризмін дамыту концепциясын қолға алып, жас жеткіншектерді патриоттық рухта дайындауда туристік іс-шараларды кеңінен пайдалану жолдарын қарастыруымыз қажет. Әзірге оған түйіткі болатын басқарушы, ұйымдастырушы мекеменің  жоқтығы. Сондай-ақ, облыстар көлеміндегі атқарылып жатқан іс-шаралар Қазақстан аумақтарында қолданысқа ие болатын кез де келген сияқты. Бұл орайда балалар мен жастар туризмі осы қарқынмен қалатын болса, Қазақстан туризмі де дамымай, ел экономикасына тигізетін ықпалы да аз, оқу-тәрбие ісіндегі жетістіктері ескерусіз қалатын жағдайларға душар болуымыз да ғажап емес.кіріспеге енгізу

Елордамыз – Астананыңда  балалар-жасөспірімдер туризмінің дамуына қосқан үлесі өте зор. Балалар туризмінің тарихы Астана қаласында ХХ ғасырдың 60 жылдарынан басталады, яғни сол жылдары Гуляев В.Е. басқарған облыстық білім беру бөлімінде жас туристердің облыстық станциясы ашылды.

1990 жылға дейін шамамен  станцияның 6 директорлар ауысты: Тулегенов А.А., Слесарева Л.Т., Никитенко Р.Н., Лобанова А.В., Поплавский П.Ф. Облыста туризмнің дамуына олардың  септігі тиді, бірақ көбіне хаттармен, яғни мектептерде  «Менің Отаным – КСРО» туристік-өлкетану экспедициясын өткізуді міндеттеген, туризм бойынша нормативтерді орындауды, мұражайларды ашып, туристік-өлкетану жұмыстары бойынша есеп беруді талап етіп отырған.

Мекеменің мақсаты: Астаналық білім беру жүйесінде туристік-өлкетану қызметінің дамуы және ұйымдастырылуы болып табылады. Осыған орай атқаатын міндеті:

• туристік білім, дағдыны алу, оларды практикада қолдану;
• альтернативті қамқорлық және зиянды әдеттерден табиғат арқылы салауатты өмір салтына баулу;
• оқушыларды туристік-өлкетану қызметі құрадарымен экологиялық мәдениетке тәрбиелеу;
• қазақ халқының салт-дәстүрлері, мәдениет және тарихи ескерткіштермен, қоршаған ортамен танысу, туған өлкені тану практикасы және кешенді түрде үйрету арқылы патриоттыққа тәрбиелеу.

Қалалық Жас саяхатшылар  станциясы 2005 жылдан А.Г. Шаяхметовтың басшылығымен қалыптасып жұмыс істеп келеді. 47 топта 600-ден астам астаналық оқушылар қазақ және орыс тілінде әр түрлі үйірмелерде айналасып келеді. Қазіргі таңда астана қалалық  «Жас саяхатшылар стансасының» директоры ҚР білімінің құрметті қызметкері, ҚР туризмінің құрметті қызметкері, туризм бойынша ҚР атақты нұсқаушысы, СО бас нұсқаушысы, спорт шебері кандидаты балалар жасөспірімдер туризмі және өлкетануының халықаралық академиясының академигі, академиялық жоғары марапаты «Алтын компас» және көптеген медаль және төсбелгінің иегері Шаяхметов Асхат Галиұлы. Станцияда жалпы екі бөлім бар: әдістемелік бөлімі – меңгерушісі – Козляк Т.Н., әдіскерлері - Шаймердинова Р.Ш., Бондарь А.В. және Корабаева Г.Б. және көпшілік-ұйымдастыру бөлімі – Абенов М.К., әдіскерлері - Швайдюк М.А. және Беисов С.А. Педагогтардың жалпы саны 31 адам. Станцияның үйірмелеріне қатысып жүрген балалардың саны: 640 оқушы. Балаларға арнап тегін түрде қызмет ететін әр түрлі үйірмелер ашылған: «Бардтық өлең», «Жас ңұсқаушылар туризмі», «Тау туризмі», «Жаяу туризмі», «Жартасқа өрмелеу», «Спорттық бағдарлау», «Жас археологтар», «Жас экологтар», «Жас экскурсоводтар», «Шығын туризм», «Жас велотуристер», «Жас туристер», «Өлкетанушы-туристер», «Географ-өлкетанушылар», «Спелеотуризм», «Жас этнотуристер», «Изотуризм». Үйірме қызметкерлері үшін тақырыптық-оқу, авторлық және бейімделген бағдарламалар әзірленген.

№4, 13, 19, 25 мектептерде 4 базалық  мектеп қалыптасып, №13 балалар бақшасында «Шағын туризм» бағдарламасы бойынша  эксперименттік алаң әрекет етеді. 2000 жылдан бері оқушылардың жазғы демалу және сауықтыру орындарын баулып, туристік білім-дағдыларын жүзеге асыруда Ерейментау ауданында «Батыр» шатырлы лагері құрылды.

«Менің Отаным – Қазақстан» Республикалық туристік экспедицияны жүзеге асыру үшін нәтижелі жаңашыл түрлерін енгізуді міндет етіп отыр: семинар, тренинг, ұжымдық шығармашылық істер, эталондық экскурсиялық бағыттар, экологиялық сайыс, оқушылардың экскурсияларға және слеттерге шығулары.

Үшінші мыңжылдықтың жас азаматын қалыптастырып тәрбиелеудің әр түрін маңызды жол арқылы жүзеге асыру – станция қызметкерлерінің басты мақсаттарының бірі болып табылады. Сонымен бірге станция қызметі астаналық оқушыларда балалар туризмі және өлкетанудың жаппай дамуын негізгі мақсатқа алып қарап отыр. Қазіргі таңда Астанада балалар туризміне көп көңіл бөлетін, оны дамытуға бұлжытпай үлкен үлес қосып отырған, туристік-өлкетану қызметімен тікелей айналысатын Мемлекеттік мекеме осы болып табылады. Қостанай Қортынды

   Мектептегі туризм әлемдік туризм бойынша Манилдік декларация анықтамасына сәйкес келуде және туризм саласындағы Әлемдік басқарушылар жиналысында қабылданған: «Туризм – жаңа елдерді, аумақтарды және спорт элементтері бар елдерге танымдық мақсатта саяхат жасаудың, белсенді демалудың бір түрі» 

  «Мектептегі туризм» -І, ІІ, ІІІ қиындық категориядағы спорттық жорықтарды өткізумен байланысты қосымша білім жүйесіндегі балалармен өткізетін туристік – өлкетану жұмыстарының бір компоненті  болып келеді.

    Мектептегі туризм–тек қана жаттығулар, жорықтар, жарыстар емес, сонымен қатар «мектептен тыс» өмір: мейрам, біріккен туған күндер, жорықтармен және жарыстар жайлы қабырға ілінген газет көрмесі, клуб тарихы альбом кіріспесі және т.б..

    Мектептегі туризм– тек физикалық тәрбиелеу құралы емес. Оқушының жеке тұлға ретінде адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеуде рөлі өте зор.  Мектеп туризмі – сау және шыныққан адамды тәрбиелеудің тиімді және жақсы құралы. Туризммен шұғылдану адамның өте құңды қасиеттерін қалыптастырады. Ол өскелең ұрпақтытың рухани өмірін дамытудағы және жан - жақты кеңейтудегі құрал[2].

   Қазіргі кезде тәрбиелеу мәселелері ғалымдардың, мұғалімдердің және т.б. назар аударудың объектісі болып келуде.

     Сонымен  қатар тәрбиелеу ұрпақтар арасындағы арақатынас болып табылады. Сондықтан да қазіргі жағдайларда өскелең ұрпақты тәрбиелеудің формалары мен және әдістерін өңдеу және қалыптастыру қажет.

   Жалпы жеке тұлғаны қалыптастыруа тәрбиелеудің мақсаты болуы керек. Тәрбиелеу қызметінің механизмі ретінде қарым–қатынасты бірінші орынға қойу керек. Бұндай қарым–қатынастың тәрбиелеу формасы негізі қоғамның әлеуметтік жүйесі. Оның ішіне туризмді тәрбиелеудің әлеуметтік, мәдени феномені ретінде айтамыз. 

     Туризмде  турбиелеу қызметінде  тәрбиелеу мақсатын жүзеге асыруға бағытталған – тұлғаны қалыптастыратын  кәсіби қызмет деп түсінеміз.

     Қазіргі кезде туризмнің барлық тәрбиелеу мүмкіндіктерін жүзеге асыру тәрбиелеу феномені ретінде оның потенциалы соңына дейін зерттелмеген және сонының салдарынан  жүзеге асырылмайды.

     Мектеп туризмде тәрбиелеудің екі жағы бар – қатысушы (оқушылар) және ұйымдастырушы, көмектесуші (әкімшілік, мектеп мүғалімдері). Сол себептен мектептегі туризм жоспарлы және  өзіндік қызмет арасында орын алуда.

     Таза түрінде  мектептегі өзіндік қызмет  туризмі–«өз еркімен жасалытын» мектептен тыс балалар жарыстарымен және саяхаттары. Мектеп үшін бұндай туризм-теріс жағдай [3].

     Балалар  үшін туризм–белсенді демалу және қызықты өмір сүру тәсілі. Ал мұғалімдер үшін ол–тәрбилеу үшін оқушыларды терең, жақсы танудың құралы және олардың белсенді дамуын жылдамдату құралы.

     Мұғалімдер де және оқушыларда туризмнің тек қана көңіл көтеру құралы деп түсінбей, оны тәрбиелеудің бір әдісі деп біледі. Бірақта, туризм арқылы бала тез дамып, өзіне қажетті барлық нәрсені тез ұғып алады.

     Туризм  белсенді демалу формасы ретінде  және әр балаға қосымша білім  беру. «Ол әр дамып келе жатырған  тұлғаға қажет» деп Гете айтып  кеткен.

    Туризмге деген  қызығушылығы жоғары, ерекше потенциалы  бар мектеп  оқытушылардың саны көп. Мектеп ондай балаларды назарсыз қалдырмау керек, олардың туризмге деген ерекше қажеттліктерін қанағаттандыру керек, олар үшін жастар саяхат клубын құру қажет. Сонымен қатар, мектепте екі туризмнің түрі болған жөн: біріншісі-барлық сыныптарға міндетті, бірақ көлемі бойынша минималды, екіншісі–саяхатты жақсы көретіндер үшін. Осы туризмнің екі түрі көптеген параметр бойынша ажыратылады: қозғалыс көлемі, шаралардың қиын және әр түрлі формалары, туризмді терең зерттелуі.

    Алғаш рет мектептегі туризм нақты анықтамасы берілген және оның классификациясы өңделген. Сонымен қатар, мектептегі туризм арқылы денешынықтыру мұғалімдерінің оқушыларды сауықтыру және тәрбиелеу мүмкіндіктері қарастырылған.

     Оқушылардың туризмге қатысуға бағыттайтын педагогикалық жағдайлар жиынтығы:

1. «Мектептегі туризм  және оны ұйымдастыру ерекшелігі» атты пән бойынша өңделген бағдарлама  вуздағы мектеп туризм саласында білім және біліктілікті ұйымдастыру үшін қажетіліктерді қалыптастыратын болашақ денешынықтыру ұйымдастырады.
2. Жалпы білім беру мектептерде жоғары сынып оқушылары үшін мектептегі туризм бойынша дәрістің өңделген курсы туризмге қатысатын мектеп оқушыларын дайындайды [4].

 

1.2 Мектептерде оқу–тәрбие жұмысындағы туризмнің рөлі

 

   Қазіргі педагогтардың міндеттері тек қана балаларды оқыту емес, сонымен қатар оларды тәрбиелеу болып келеді. Мұғалімдердің басты мақсаты  жылдар бойы оқушылармен қарым–қатынас барысында әр ер бала, әр қыз бала жеке тұлға ретінде қалыптасуына барлық мүмкіндік жасау болып табылады.

   Тәжірибиесі бар әр педагог және сынып жетекшісі сыныппен педагогикалық қатынаста бола білу қажет.

    Балаларыдың  білімін қалай терендетуге болады, оларды қалай өз пәндеріне қызықтыруға болады? Мүмкін сабақтарды табиғи жерлерде өткізуге?

   Бұл жерде мұғалімнің  еш нәрсемен салыстыруға келмейтін көмекшісі туризмді айтуға болады. Туризм арқылы ғана көптеген кедергілерді женуге болады. Сонда ғана қызығушылықтанытпаған оқушылар қызыға бастайды.

  Туризм көптеген  тәрбиелеу мүмкіндіктерін құрайды.  Олардың қаншылықты жүзеге асуы  тек педагогқа ғана байланысты болып келеді.

   Туристер көп  нәрселерді көреді, бірақ қарау және көру–ол бір ұғым емес. Егерде саяхаттан кейін оқушылар суреттегі табиғатты танымаса, демек мұғалім ол жердің табиғи сұлулығына көңіл бөлмеген. Бұл жерде мұғалім табиғаттың әдемілігін оқушыларға көрсітіп кету керек еді.

    Саяхаттар  мектептегі алған білімді кеңейтуге  және тереңдетуге көмектеседі.  Әсіресі бұл жерде ең маңызды  рөл экскурсия болып келеді. Балаларды  экскурсаводтың айтып жатқанана  қалай көңіл бөлдіруге болады деген сұрақ көп мазалайды.

  Мұғалім егер де  оқушылардың алдында міндеттерін қойған жағдайда ғана, ол бірте–бірте жүзеге асады, балалар көбірек ілтипат танытады, ұқыпты тындайды. Сонда да ғана көргеннен әсер алады[5].

   Туризм еңбек  және қайсарлықты тәрбиелеу үшін жақсы құрал болып табылады. Осы барлық нәрсені балаларға оқушы – саяхатты басқарушы үйрету керек. Сонымен қатар балаларға шыдамдықпен түсіндірген дұрыс. Саяхатта жас тәжребиелі мұғалім өз балаларын жақсы танып біледі. Мұғалім балалардың қиындықтарды жену, еңбек ету және коллективпен қарым – қатынас жасау барысында танып біледі. Мұғалімнің алдында оқушылардың мектепте танып білуге мүмкін болмаған қасиеттері ашылады. Туристік топ–бұл сынып емес, себебі саяхаттық өмір туристерді жақындатады, олар бір–бірін жақын тани бастайды. Туристік коллектив мұғалімнің бапшыл педагогикалық басқаруымен тәртіпті бұзатын оқушыларға жақсы әсер ете алады.

    Жорықтарды төртінші сыныптан оныңшы сынып аралығында жүйелік түрде өткізген жөн. Сонымен қатар жорықтар барлық мектептерде және сыныптарда өткізілген дұрыс. Туризм комплекстік тәрбиелеу түрі болып табылады, себебі өлкетану, экскурсиялық жұмыстармен тығыз байланыста болып келеді.

  Өлкетану тарихы ежелден келе жатыр. Мектептегі өлкетанудың бір жақсы жағы бар–ғылым негізін  практикмен ажырамас түрде зерттеу.  

  Мектептегі өлкетанудың  дамуы білім сапасын жақсарту  үшін қажетті болып келеді. А.В.  Даринский мектептегі өлкетану  жұмыстарының мағынасына үлкен  мән берген, ол география туған  өлкені зерттеу мүмкіндігі деп айтып кеткен. Географияны және экологияны зерттеу сұрақтарын нижегород ғалым зерттеушілердің еңбектерінен табамыз: В.В.Николин, Г.С. Камерилов, Н.Ф. Винокуров, М.С. Любова және т.б..

  Бұл авторлардың  жұмыстарында өлкені зерттеу  оқушылар үшін ең маңызды екенің анық айтып кеткен. Бұл ретте өз өлкеннің географияны меңгерудің рөлі туристік жұмыстарға жату керек[6].

   Нақты бағыттағы  тақырып бойынша саяхаттқа шығу  барысында балалар алғаш рет  жаңа қызықтарды көреді.

   Эксплутация барысында барлық туристік–өлкетану шаралар өткізіледі: мектептегі мұражайларды қарау, жас геологтардың слеті, ең жақсы туристік саяхаттар сайысы, оқушылардың туристік жарыстары.

   Экспедиция барысында  экспедицияны ұйымдастырған төртінші  және алтыншы сыныптағы оқушылар  есепке алынады.

    Туған өлкені  комплексті түрде зерттеген жөн,  бірақ экспедицияны бастау барысында  мектептегі жас туристердің қай  бағытта жұмыс істейтіндері нақты  анықталуы керек. 

   Әр мектеп, экспедицияға  қатысушылар оның барлық бағыты  бойынша жұмыс істеу барысында екеуінің біреуінде ғана үлкен нәтиже алады.

   Топтық жұмыстарды  былай құру керек: жас туристердің  алдында қол жетімді мақсат тұруы керек қызықты обектіге экскурсия, қажетті әдебиетті оқу, мұражайларда жұмыс.

   Туристік саяхат  процестерінде қатысушылар өз өлкесінің табиғатын танып біледі, негізгі қоршап тұрған ортамен және оның рельефімен танысады, жергілікті көл, өзеннің ерекшеліктерін зерттейді, сол жердегі жануарлармен және өсімдіктерді зерттейді.

    Мектеп әр  дайым тұлғаны және коллективті жан–жақты дамытатын тәрбиелеу және оқыту технологиясына мұқтаж. Туризм интегративті характер арқылы қызмет субъектісіне әсер етуде және комплексте сауықтыру, тәрбиелеу, оқыту міндеттерін шешуге мүмкіндік береді. Бұл баланың рухани және физикалық дамуына мүмкіндік береді және балалардың қажеттілігн қанағаттандырады [7].