Мектептегі туризмнің даму тарихы және түсінігі

    «Туристің энциклопедиясы» туризмге мынадай анықтама берген «...саяхат, қыдыру, бос уақыт барысындағы жорық, белсенді демалу түрі, сауығу, танып білу, тұлғаның рухани және әлеуметтік дамуы».

    Көптеген шет ел мамандары туризм ғылым, өнер, бизнеспен байланыстырып кеткен [21].

   Туризм қазіргі  кезде ең қажетті сала болып  келеді. Бұл шаруашылық саласы, туристерге  қызмет көрсету бойынша экономикалық қызметтің өзіндік түрі, халықтың физикалық даму формасы, демалу барысындағы қызмет. Әр қоғамды тәрбиелеу олардың баласынан басталады. Осыған байланысты мектептегі туризмнің дамуына көп көңіл бһлу керек.

   Көптеген ғалымдардың айтуынша өзіргі заманда туризм көп аспекті қиын әлеуметтік жағдай ретінде көрінеді.

   Бұл бөлімді туризм педагогикасы жайлы айтылып кеткен. Мектептегі туризм және өлкетану арқылы педагогикаға қосылуға болады. Пәндерді және құбылыстарды дамыту барысында қарама–қайшылық тууда. Мектептегі туризмді дамытуда жәрдемдесу үшін бұл жолда пайда болған кедергілерді шешу, оның дамуына не кедергі болып тұрғаның анықтау, оның қарсыласын анықтау, оның ерекшеліктерімен және мағынасын анықтау. Жорықтарға баратын нағыз туристер сияқты жорықты жақсы өте үшін маршруттарда кездесетін барлық шынайы кедергілерді зерттейміз және сонымен қатар, мүмкін болатын кедергілерді де зерттейміз.

    Мектептегі  туризмге біздің оқылатын пән ретінде қарым–қатынас жасау бойынша оның дамуна кедергі болады, оны ішкі, мектепте жасырынды  және сыртқы, мектептен тыс, одан жоғары орналасқан деп бөлуге болады. Мектептегі туризм-пәннің айтылған сипатына себептер бар. 

  Мектептегі туризмнің  дамуын тежеп тұрған себептерге талдау жасасақ: мектептен тыс–объектілік. Ең басты жалпы ғаламдық себеп - Бюрократиалық әкімшілік–командалық жүйе осы уақытқа дейін барлық өмір саласын жоятын әсер етуде. Бюрократизм халық біліміне де кері әсер еткен. Біздің ойымызша, мектептегі туризм қарым–қатынасына кері әсер ететін БӘК–жүйесінің үш элементіне тоқталып кетсек:

• шығармашылықтан айыру;
• еңбек ақысындағы теңгермешілік;
• сабақтық центризм.

    Мектептегі  туризмге деген қатынаста барлық  басшылар «қолдасада»- ал іс өз орынан қозғалатын түрі жоқ. Мектеп жұмыстарында туристік өлкетанудың міндетті формаларының жүйесіне жақсы шешімдермен және бұйрықтар еңгізілуде, бірақта еш нәрсе өзгерілместен тұр. Көптеген жылдар бойы мемлекет мектептегі туризмнің дамуын жақтады:  Министірінің Кеңесі, республикалық одақ, профодақ, комсомол–көптеген қоғамдық ұйымдар ұйымдастырды, оның даму жайлы көптеген шешімдер, бұйрықтар, қаулылар қабылдаған. Ал балалар туризмі, әсіресе мектептегі туризм еде өте әлсіз дамыған[22].

    Теңгермешілік ұғымын мұғалімдердің сан және сапасыз еңбегіне ақы төленуі деп айтып кеткен. Мектептегі туризмге келсек, ондағы қаржылықтың мүшкіл жағдайын көріп тұрмыз. Мысалы: мектепте екі мұғалім жұмыс істейді, екі сынып жетекшісі бар. Бірінші мұғалім сыныппен жорықтарға барады, ал екінші мұғалім еш нәрсе істемейді десек. Бірақта екі мұғалімде бірдей ақы алады. Әрине бұл жерде көптеген қарыма–қайшылықтар болады.

   Мектептегі туризм  қаржылығының мүшкіл жағдайынының  екінші аспектісі: мұғалімдер  оқушылармен  жорық, экскурсия,  экспедиция өткізуде материалдық  шығындалуда. Транспорттқа материалдық шығындарды мемлекет бөлмейді оны мұғалімдер өз ақысынан төлейді.

   Мектептегі туризмді  жалпы тікелей қаражаттандыру  жоқ. Бұл да мектептегі туризмнің  болашақта дамуына кедергі туғызуда.

Сабақтық центризм. Егерде бірінші кедергі ұйымдастырушылық сиптта болса, ал екіншісі–экономикалық, үшіншісі–идеологиялық сипатта. Әр мектеп үшін балаларды тәрбиелеудегі кедергілер туризм құралымен байланысты. Көптеген мұғалімдер үшін ең басты тәрбиелеу ол сабақ сағаттары деп түсінеді. Бірақта мектептен тыс шараларға өткізу үшін мұғалімдерге сағаттан тыс ақы төленеді.

     Мектептегі  туризмді бекіту идеологиялық  күрессіз мүмкін емес. Жаңа ойлар қажет. Қызметкерлердің сана–сезімін және туризмге деген қатынасын өзгерту керек. Елде туризм екі жеке бағытта дамуда: жоспарлы туризм және көркемөнер. Мектептерде педагогикалық қайнаркөзі қызықтыруда.

   Жоспарлы туризм–турист барлық жағынан дайындықта болады.

   Балалар табиғатпен  қарым–қатынаста болмаса дами алмайды. Мектептерге, әсіресе қаладағы мектептерге  бұл өте қажет.

Тағы да бір айтып  кетсек, туризмдегі тыйымдар және шектеулер  шарасыз және қажетті, бірақта олар ақылды болуы мүмкін.

   Мектеп ішіндегі  туризмнің даму кедергілері: мектептегі  барлық жағдайлар мемлекеттің  бақылауында. Бұл жерде туризмнің  дамуына бес факторды айтуға болады:

1. мұғалімнің туристік  саладағы білімсіздігі;

2. отбасының қамқорлығы;

3. жорықтарға физикалық  қабілетінің болмауы;

4. материалдық қиындықтар;

5. туризмнің идейалық–педагогикалық қабылданбауы;

     Бірақта–та көптеген осы мәселелерге қарамастан мындаған мұғалімдер оқушыларын жорықтарға шығаруда және көптеген мектеп директор туризмнің тәрбиелеудің тиімді құралы деп санайды [23].

2.2 Қостанай облысында мектептегі туризмді дамыту мүмкіндіктері

    Туризм өзінде үлкен әлеуметтік–мәдени және тарихи–педагогикалық әлеуетін  құрайды және ол тек  физикалық, экологиялық, эстетикалық ғана емес және т.б. мәдени саладағы ең маңызды элементі болып келеді.Туризмнің мәдени құңдылығы, оның түрлеріне байланысты (халықаралық, ішкі, көркемөнер жоспары, танымдық, сауықтыру, спорттық, саяхат, жорық, жарыстар, слет және т.б.), ал қандай да болмасын туризм түрінің эстетикалық маңыздылығы–онда қай өлшемде эстетикалық құңдылығының көрсетілуі болып келеді. Туризмнің мәдени, гуманитарлық құңдылығына туризммен шұғылдануға қызығатын адамдардың сезімінің ерекшеліктері әсер етеді, олар оны нақты бір мақсатқа қолдануға тырысады, туризм бойынша бұндай шараларда жарыстар көп ұйымдастырады.

    Қостанай обылысында спорт туризмі кең түрде дамыған, бұндай спорт түрімен айналысқан адам физикалық және де рухани үйлесімді дамиды. Көркемөнер туризммен шұғылданатын адам бірнеше өнер түрлерімен байланысьты болып келеі: біреуі таппақ құрайды, біреуі өлең айтады, біреуі сурет салады немесе әр түрлі коллекциялар жинайды, біреуі суретке түсіреді немесе кино фильм түсіреді, бұның барлығы жорық барысында немесе жорық біткеннен кейін көрілген және бастан кешкен әсермен жасалады. Барлық бұл шаралар қандай да болмасын спорттық жорықтың ажырамас бөлігі болып келеді.

    Алғаш рет жүйелі түрде 1951 жылы Қостанай қаласында ашылған балалардың туристік-экскурсиялық стансасы республикада жұмыс істей бастаған болатын. Оның алғашқы директоры 1951-1954 жылдары қызмет атқарды, бірақ кім болғаны белгісіз. Ол Қостанайлық жергілікті өлкетанушылардың зерттеу нысаны  болып табылады. 1954-1963 жылдары Часовских А.В., Иконикова Н.Д., Утинов А.К.т.б.директор болып қызмет атқарған.

  Туристік қарым–қатынастың мақсаты туризм құңылықтарын қатысушылармен бірлесіп меңгеруі. Туристік қызметте, яғни ол регламентті емес топтық сабақтарда және мектептерде тандаулы және еркін қатынастарда көрсетіледі. Туристік жұмыстың маңыды аспектісі-әлеуметтік және шығармашылық болып табылады, ал аспек барлық туристік сабақтарда, әсіресе белсенді дамып келе жатқан туристік топтарға тән. Олардың күнделікті өмірі коллективті талпынысты, біліктілікті, достарына көмектесе білуін дамытады және қалыптастырады. әр түрлі әрекетке мазмұны бар өнеркәсіп туризм (өз- өзіне қызмет ету, әр түрлі кедергілерді, өмірдегі қиыншылықтарды жеңе білу, білімді, қабілеттілікті, біліктілікті, тексеру) өзін тәрбиелеудің басты құралы. Соңғылары бұлшық етті , күшке салуы, назардың күшке салынуы, шаршауды жеңе білуі, қорқу сезімі, сенімсіздік, саяхатта жақсы саяхат тәртібін ұстануымен байланысты.

     Туризмнің  функцияларының бірі шаршауды  басудан, адамға физикалық және  психологиялық дәреже беруден  тұрады. Сонымен қоса кең таралған  факторларды да қосқан жөн: сабақ үзілісі (демалыстың кең универсалды факторы); қарым–қатынас барысындағы күштемеуі және регламенттеуі, қимыл, туристік шаралардағы қоғамдық пайдалы жұмыс. Бұл туристік жұмыстың әр түрлілігі және демалыс барысында адамдардың қажеттілігін қанағаттандырумен және тәрбиелеу міндеттерде көңіл көтеру маңызды болып табылады.

     Мынаны  атап кеткен жөн, туристік жұмыстың спецификалық әдістері, формалары, принциптері бар. Мысалы, жеке туристік шараларды тәрбиелеу процесінің тұйық звеносы ретінде қарастырсақ, онда бұл процесті басқарудың негізгі формасы педагогикалық бағдарламалардың рөлінде слеттер, жарыстар, маршрут жоспары, ережелер болып келеді. Бұндай бағдарламалардаң бірі «СпАрт–туризм» болып келеді. «СпАрт» атты халықаралық проект спорт синтезімен өңерге бағытталған (бұл атау ағылшын тілінің үш сөзіне пайда болған «Sport»-спорт, «Spirituality»-рухани, «Art»-өңер). Проект авторы Коордиұлттық комитетінің спартианды қозғалыс президенті В.И. Столяр.

    Туризмнің  мәдени маңыздылығын дамыту мақсатында  автормен «СпАрт туризм» бағдарламасы жасалынған, оның мақсаты–туризм базасында «СпАрт» жүзеге асыру. Онда жоғарғы дәрежеде гуманистикалық, тәрбиелік, мәдени потенциалы бар және туризм және өңер байланысында негізделген туризмнің жаңа ұйымдастырушылық  формасы ұсынылған. Туризм және өңердің біріккен бағдарламаны толық жүзеге асыру үшін кең түрдегі акциялармен және шаралар ұсынылады, олар мәдени–туристік слеттар, көрмелер және сайыстар.

   «СпАрт–туризм» бағдарламаны іске асыру ересектер және балалар үшін туризмнің жаңа формасын ұйымдастырудың жоғарғы көрсеткіші болып табылады. «СпАрт–туриада» және Туристік СпАртиаданы өткізу нәтижесінің көрсеткіші бойынша балалар үлкен қызығушылықпен барлық жарыстармен және сайыстарда қатысады. Олардың өзін көрсетуге мүмкіндік беретін әр түрлі шалалар қызықтырады. Спорттық және ойындық шаралармен қоса физикалық жақсы дамыған балалардың шығармашылық қасиеттері ашылатын сайыстар өткізілді.

    «СпАрт–туриаданы» өткізу үшін тұратын жерінен алысқа шығу міндетті емес, ең бастысы–үш элементтердің болуы: жарыс, жорық, шығармашылық жарыстар. Ересектермен оқушылардың бұндай демалу формасы балалар сауфқтыру лагерлердің, демалу үйлердің бағасының өсуімен байланысты. Бірақ өнеркәсіп туризмнің экономикалық аспектілері әлі де дамуда.

     Өкінішке орай, халықты қызықтыру үшін өнеркәсіп туризмнің барлық аспектілердің жаппай ақпатар құралдары жеткіліксіз таратылған. Ал қазіргі халық үшін қол жетімді емес шет елге шығуды барлық газет, журналдарда ұсынуда.

     Қазіргі  кезде туризм бойынша әр түрлі  кооперативті жұмыс формасы, бөлек  қызмет түрін көрсететін және  туристік жабдықтар шығырытын  кооперативтер шығуда. Олардың ұйымдастырушысы  туризм түрлерінің әр түрлі  спецификасын жақсы білетін өнеркәсіп туристер болып келеді. Туризм оқытушыларды тәрбиелеу жүйесінің тек қана ең маңызды бөлігі емес, сонымен қатар мамандығымен жне жасына қарамастан айналысатын адамдардыңфизикалық және мәдени дауына әсер етеді. Туризммен шұғылдану: адамның гармоникалық және жанжақты дамуына әсер етеді.

    Туризмді ұйымдастырудың  жаңа формаларын өткізу әр  түрлі болуы мүмкін: бір күндік саяхаттан бастап «СпАрт–туриада» ұйымдастыруына дейін. Тәжребиенің көрсеткіші бойынша жастардың бұндай туризмді ұйымдастыру формаларына қызығушылық танытуда.

     Туризм  – ұзақ тарихи даму өнімі.  Ол б.з.д. ғасырдан бастап келуде  және оның қалыптасып дамуы  қоғам тарихымен тығыз байланысты. Қоғамның даму деңгейі жоғарғы  болған сайын онда туризм формасы  және түрлерінің дамуы қалыптасады.  Қазіргі кезде әлемде адамның мәдени қажеттілігін жүзеге асырудың әр түрлі туризм «индустрия» формасы пайда болған: эстетикалық, сауықтыру, танымдық және т.б.. Бірақта мәдени потенциалға қарамастан туризмді ұйымдастыру формалары бар.

    Туризм қызметінің  негізгі тәрбиелеу жүйесі–туристік вузада студенттерді оқыту мазмұнына негізделген туризмнің тәрбиелеу потенциалы.

    Қазіргі кезеңдегі  туристік білімде болашақ маманның  қалыптасуы туризм саласының  жоғарғы даму деңгейі концепция  түрінде көрсетілген. 

    Туристік білім жүйесінде студенттерді тәрбиелеу принциптерімен тәсілдері профессионалды қызмет спецификасына әсер етуде. Жасөспірім туризмнің, студенттік туризмнің, балалық туризмнің дамуы–педагогикалық дайындалған мамандарды талап ететін туристік қызметтің спецификалық түрлері. Бұл туризм түрлері кеңес кезінде халықаралық туристік қозғалыстың әлеуметтік бағыты болады. Бұл жерде халықаралық туризм негізінде педагогикалық және әлеуметтік дамунына үлес қосқан әлеуметік туризмнің отандық мектептерінің негізін салушы В.А. Квартальнов басты рөл атқаруда.

    Қазіргі кезде туризмге қиын әлеуметтік–мәдени феномен ретінде келесі тенденциялары бар:

• туристік қызметті өңдіру интеграциясы;
• бәсекенің күшейуі;
• туризм – мәдени және тарихи құңдылықтарды таратушы;
• туризм – елдің және аумақтың даму стимулы.;
• туристік қызметтің жүйесі: адам–адам, адам–қоғам, адам–табиғат, адам мәдениет, адам–тарих.